و وجود آن در هر كتابخانه موجب روشنائى و هدايت است.

ترجمه اين كتاب ابتدا همراه با متن معرب به زيور طبع آراسته شد، و پس از آن تصميم به ويرايش و تصحيح مجدّد آن نمودم، تا متن كتاب بصورت ترجمه يكدست طبع شود.

و نيز در عين اينكه سعى شده در ترجمه متن، قداست كلام معصوم عليه السّلام حفظ گردد، كاملا رعايت بازگرداندن مفاهيم جمله هاى عربى به پارسى بشود و همان مفهومى كه جمله عربى دارد عينا جمله پارسى داشته باشد. و در عين حال سادگى و عدم تكلّف در ألفاظ رعايت شد تا فهم و درك آن همگانى تر باشد.

براى عدم يكنواختى و سود افزونتر، در برخى از نقاط كتاب شرح حال مختصرى از شخصيّتهائى كه نامشان در متن آمده در پاورقى ذكر شد تا خواننده را فراغى حاصل

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 4

آيد و ملال خاطرش با تفنّنى برطرف شود و مطالعه كتاب را بزودى رها نسازد.

بارى در ترجمه اين كتاب همانگونه كه در طبع سابق توضيح دادم، سعى شد تا حدّ امكان منبع و مأخذ آن و نيز بيانات شخصيتهايى چون محدّث حكيم فيض كاشانى و علّامه مجلسى رحمهما اللّه و ديگر بزرگان شيعه مدّنظر قرار گيرد، كه گاه در ترجمه داخل و گاه در زيرنويس درج گرديد. و نيز تحقيقات استاد بزرگوار جناب آقاى غفّارى- للّه درّه- را همچون طبع سابق در زيرنويس كتاب آوردم تا همگان از آن بهرمند گردند.

در خاتمه از خواننده بزرگوار تقاضا دارد همچون گذشته ما را از تذكّرات خود بهرمند فرموده و آگاه نمايد.

بهراد جعفرى

زمستان 80

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 5

برخورد با نام او ثنايش گفته و با عظمت و تكريم او را ستوده است، و رأى همگان بر فضل و فقه و تبحّر و جلالت قدر و علوّ شأن و اعتماد بر كتابش منطبق است.

شيخ ابراهيم قطيفى؛ معاصر محقّق كركى- رحمهما اللّه- در كتاب «الوافية في تعيين الفرقة النّاجية» بنابر نقل قاضى نور اللّه تسترى قدّس سرّه در مجالس المؤمنين ضمن ترجمه حال أبو بكر حضرمى حديثى نقل نموده و در بيانش چنين گويد: «الحديث الأوّل، ما رواه الشّيخ العالم الفاضل العامل الفقيه النّبيه أبو محمّد الحسن بن علىّ بن شعبة الحرّانى في الكتاب المسمّى بالتّمحيص عن أمير المؤمنين عليه السّلام- ثمّ ذكر الحديث» يعنى:

«حديث نخست روايتى است كه دانشمند فاضل عامل فقيه و هوشيار أبو محمّد حسن ابن على بن شعبه حرّانى در كتاب خود بنام «تمحيص» از امير المؤمنين عليه السّلام نقل كرده كه فرمود- و حديث را ذكر مى كند-».

علّامه مجلسى- رضوان اللّه عليه- در فصل دوم كتاب بحار الأنوار گويد: به نسخه اى عتيق و قديمى از كتاب «تحف العقول» دست يافتم كه نظم و ترتيب آن حاكى از علوّ شأن مؤلّفش دارد و بيشتر متن كتاب پند و اندرز؛ و اصول معلومه اى است كه بى نياز از سند است.

شيخ حرّ عاملى- رحمه اللّه- در كتاب خود «أمل الآمل» مؤلّف را به لفظ فاضل و جليل ستوده و او را محدّث خوانده است.

مرحوم افندى (شاگرد علّامه مجلسى) صاحب كتاب رياض العلماء از وى بنام فاضل، عالم و فقيه ياد مى كند، و او را مورد اعتماد استاد خود و نيز مرحوم فيض كاشانى ميداند.

سيّد بزرگوار محمّد باقر خوانسارى در كتاب «روضات الجنّات» از او

تمجيد كرده و گفته: «او فردى است فاضل، فقيه، دانشمند، هشيار، بلندپايه و آبرومند، و كتابش «تحف العقول» گسترده و پرفائده مى باشد و مورد وثوق اصحاب است»، سپس به محتواى كتاب پرداخته و ضمن تعريف از آن فصول مختلف آنرا بيان نموده است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 6

عارف ربّانى شيخ حسين بن صادق البحرانى- قدّس سرّه- در رساله خود كه در اخلاق و سلوك است گفته: «بسيار مايلم كه در اين باب حديثى شگفت انگيز را كه وافى و شافى است، از كتاب «تحف العقول»- كه مؤلّف فاضل بزرگوارش حسن بن على بن شعبه از قدماى اصحاب است- نقل نمايم.

تا آنجا كه شخصيّتى همچون شيخ مفيد- رضوان اللّه تعالى عليه- از اين كتاب حديث نقل مى كند، و آن كتابى است كه روزگار مانند و مثلش را نديده است.

بارى ذكر اين كتاب نفيس و عظمت مؤلّفش در كتاب أعيان الشّيعه، و كتاب تأسيس الشّيعه، و كتاب الذّريعه، و و و و آمده است.

به وى نبرند، و پندارهاى عميق در نهان او را مجسّم نسازد، هيچ معبودى جز او سزاوار پرستش نيست، پادشاهى است بر همه چيز چيره.

و اعتراف به نبوّت او را قرين اعتراف به مقام خدائى خويش ساخت، و او را به چنان كرامتى مخصوص داشت كه هيچ آفريده اى را دستيابى به آن نشايد، چرا كه او شايسته بود كه دوست يگانه وى باشد، زيرا خداوند آن را كه دچار دگرگونى شود به خود مخصوص نسازد، و كسى را نظيرى داشته باشد دوست خود نمى گيرد.

و دستور به صلوات بر او داد تا در گراميداشت او بيفزايد، و راه دوستى با

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 8

خاندانش را بگشايد. پس درود و ثناى خدا بر او و خاندانش باد، و نيز كرامت و شرف و بزرگواريشانرا أفزون فرمايد به نحوى كه پايان نپذيرد و جاويد بماند. و بدرستيكه خداوند تبارك و تعالى پس از پيامبرش أفرادى را مخصوص خويش گردانيده و رتبه و مقام آنان را به جهت مقام خجسته پيامبر ارتقاء و تا مرتبه او بالا برد، و ايشان را [خوانندگان حقّ] به سوى خود و راهنمايان إرشاد قرار داد، إمامانى معصوم از لغزش، فاضل و كامل ساخت، و حجّتهائى بر تمام بشر، و داعيان به درگاه خويش، و شفيعانى كه به اجازه او شفاعت كنند، مقرّر ساخت. خودسر چيزى نگويند، و به فرمانش عمل كنند، و حكم او را برپا داشته، و سنّتش را إظهار دارند، و حدودش را جارى؛ و فرائض و واجباتش را أدا كنند، تا كسى كه هلاك مى شود به حجّتى روشن هلاك شود، و آن كه زنده مى ماند به حجّتى روشن زنده بماند،

درود و مدح خداوند و فرشتگان نيكوكار بر محمّد و دودمان نيكش باد.

بارى؛ هنگاميكه در آنچه از علوم و دانش پيامبرمان و وصيّش و إمامان از فرزندان آن دو بزرگوار- رحمت و بركات و صلوات خداوند بر اينان باد- كه به من رسيده به دقّت نظر كردم، و پيوسته در آن انديشيدم دانستم كه آن مقدار اندكى است از آنچه از ايشان گفته اند، و جزئى است از آنچه صادر نشده، [با اينحال] آن علم را شامل و برگيرنده همه امور دين و دنيا و خير اين سرا و آن سرا از آنچه گذشته و آنچه خواهد آمد يافتم. [چرا كه] و حقيقت را نيافتم مگر آنچه از ايشان است و حقّ جز با ايشان نيست، و درستى جز از ايشان گرفته نشود، و راستى از غير ايشان طلب نشود. و پس از ملاحظه دانشمندان شيعه كه از ايشان در حلال و حرام و واجبات و مستحبّات- آنچه كه خداوند ثوابش را براى ايشان نوشته- تأليف نموده اند، و آيندگان را از زحمت تأليف بى نياز ساخته و بار گران گردآورى سخنان و گفتار معصومين عليهم السّلام را از دوش ايشان برداشته اند، امّا در آنچه از اين بزرگواران عليهم السّلام به من رسيده با رواياتى مواجه شدم كه مشتمل بر حكمتهاى رسا و پندهاى شافى، و ايجاد رغبت و علاقه در آنچه ماندنى است، و پرهيز از هرآنچه ناپايدار است، بيم و اميد، و ترغيب به أخلاق و كردار پسنديده، و بازدارى از ناشايستهاى آن دو، و تشويق به پرهيزگارى و وادارى به زهد و پارسائى است، و اينگونه دستورات اخلاقى را در گفتار بعضى از اين إمامان معصوم

عليهم السّلام- كه در ضمن

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 9

سفارشها و سخنرانيها و نامه و فرمانهاى گرانقدر آنان آمده بود- يافتم.

و همچنين مشابه اين معانى كلماتى كوتاه و پرمعنى و پرفائده از ايشان هست ولى تأليفى از هيچيك از دانشمندان شيعه و يا كتابى كه به آن اكتفا و اعتماد كنم و خود را بدان بى نياز نمايم نديدم تا آنچه را كه در نظر دارم فراهم شده باشد، لذا از آنچه در اين زمينه بود كتابى آماده كردم و مطالبى كه هم جنس و مانند و نزديك بدان بود أعمّ از خبرى كمياب و يا مطلبى خوب بدان افزودم، چرا كه قصدم جلب رضاى خداى جلّ ثناؤه و طلب پاداش او بود، و همى خواهم نفس خود را بر اين مواعظ استوار و بدان أدب نمايم، و به آنچه سبب نجات و يا شوق به پاداش نيك و بيم از عقاب بود وادارم، و اين خود سبب آگاهى من در هنگام بى توجّهى و يادآورى من به وقت فراموشى بود.

و شايد مؤمن مخلصى آن را بخواند، پس آنچه از مطالب آن را كه قبلا مى دانسته يادآور او باشد و آنچه را نمى دانسته به دست آورد، پس مرا در پاداش كسى كه فهميده و بدان عمل كرده با خود شريك سازد، زيرا در اين كتاب مطالبى مشتمل بر: اصول و فروع دين، و كلّيات و جزئيّات حقّ، و مجموعه آداب و سنن، و هشدارها و نصايح إمامان (عليهم السّلام)، و خيرات برجسته و خبرهاى شايان توجّه مى باشد.

و بناى كتاب را براساس سلسله مراتب حجج معصومين عليهم السّلام مقرّر نمودم، و چهار وصيّت نامه را كه در راستاى معناى كتاب و

همانند آن بود بدان ملحق ساختم.

و ديگر از خصوصيات اين كتاب إسقاط سند و نقل متن حديث مى باشد كه آن را به جهت كوتاهى و اختصار در كلام حذف نمودم- هرچند كه غالب اين أحاديث را [با نقل سند از اساتيد خويش] شنيده ام- چون بيشتر آنها دستورات و نصايحى است كه بر صحّت خود گواهى مى دهد.

و ذكر اين نكته شايان توجّه است كه من اين كتاب را براى أفراد مخالف و منكر [غير شيعه دوازده إمامى] فراهم نياوردم، بلكه آنرا براى كسى كه تسليم به أئمّه، و عارف به حقّ ايشان است، و همچنين گفتارشان را پسنديده دارد و در كار خود به آنان مراجعه مى كند تأليف نمودم.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 10

و مطالبى از اين نوع كه در موضوع كتاب آمده أفزون از آن مقدارى است كه در حصر و شماره درآيد، و پهناورتر از آن است كه بتوان جمع وجور نمود، و تا همين أندازه أنديشمندان را بسنده و خردمندان را كافى است.

پس اى شيعيان مؤمن در آنچه إمامانتان عليهم السّلام فرموده و شما را بدان فراخوانده و تشويق نموده اند أنديشه نمائيد، و با چشم باطن و قلبتان بدان نظاره كنيد، و با گوش جانتان بشنويد، و با أنديشه سالم و فهم درستى كه خداوند به شما أرزانى داشته و به آن بر شما احتجاج نموده است آنرا دانسته و حفظ كنيد. و به مثابه مخالفين خويش كه دلائل ضرورى و نصايح رسا را با بى اعتنائى گوش مى كنند و بدان سطحى مى نگرند و به زبان آن را ستوده و فقط به گفتار آن را تمجيد مى نمايند- و نقل آنرا مى پسندند و بس- مباشيد. زيرا كه

ايشان از نصيحت سودى نبرند، و نه به آنچه تشويق شده اند رو آورند، و نه از منهيّات پروا نمايند، پس حجّت بر ايشان تمام و اندوهشان دائمى است. بلكه مطالب رسيده را از آنكه خدا اطاعت فرمانش را واجب ساخته برگيريد، و از آنچه افراد از امامان بزرگوار و مورد اعتماد نقل كرده اند برگرفته و با گوش جان فرمان بريد و بر سر آن استوار بوده و آنرا بكار بنديد. و در اين راه از كوتاهى و تقصير برحذر و به عجز و ناتوانى خويش معترف باشيد.

و بكوشيد در آموختن مجهولات و عمل كردن به معلومات؛ تا قول و عملتان باهم بخواند. چرا كه نجات در پرتو دانش اين بزرگواران ميسّر؛ و بدان زندگى فراهم شود. هم اكنون خداوند حجّت را به وجود ايشان برپا و راه راست را به منزلت و موقعيّت ايشان مقرّر داشته، و راه هرگونه عذر و بهانه را به جهت منزلت آنان بسته است. پس اين بزرگواران هيچ راهى براى اطاعت خدا و وسيله اى به سوى رضاى او و راهى به سوى بهشت إلهى را وا نگذاشته اند مگر اينكه بدان دستور داده و بسوى آن خوانده؛ و همه وهمه را در ظاهر و باطن و با تعريض و تصريح متذكّر شده و شناسانده اند. و همچنين از مجموعه اعمالى كه آدمى را بسوى نافرمانى خداوند كشانده و موجب خشم إلهى ساخته و به عذاب نزديك مى كند غافل نبوده و از همه آنها برحذر داشته و به آن اشاره و از آن ترسانده اند، تا مردم را بر خدا بهانه و دستاويزى نباشد.

پس خوشبخت كسى است كه خداوند او را موفّق به پيروى و يادگيرى

و پذيرش

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 11

از آنان ساخت، و بدبخت كسيكه با ايشان مخالفت ورزيده و از غيرشان دوست و محرم گرفته و دستورشان را ترك گفته و از آن روى برتافت، زيرا آن بزرگواران دستاويز استوار و ريسمان إلهى اند؛ آنانى كه رسولخدا أمر به پيروى آنان داده و فرموده: اينان كشتى نجات، و واليان امرند، همانهايى كه خداوند اطاعت فرمانشان را واجب ساخت و فرموده: «أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»، و آنان همان راست گويانند كه امر به همراهى آنان نموده و فرموده: «اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ».

بكوشيد تا به تمام دستورات كوچك و بزرگشان عمل كرده و از منهيّات خرد و كلانشان برحذر باشيد، زيرا آنكه فرمان كوچك را عمل مى كند؛ بزرگتر را نيز جامه عمل مى پوشاند، و بهمين ترتيب است كسى كه از كمى گناه پروا نكند گرفتار زيادى آن خواهد شد، و در همين راستا روايت شده كه: «از گناهان صغيره پروا كنيد، و آن اين سخن بنده است كه: ايكاش جز اين گناهى نداشتم»، و نيز: «به معصيت و كوچك بودن آن منگر، بلكه ببين معصيت چه كسى را مى كنى، زيرا او خداى والاى عظيم است». زيرا بمحض اينكه خداوند در درستى نيّت و بى ريايى بنده اش در فرمانبرى و دوستى او به رضاى خداوند و بى ميلى او از خشمش واقف شود ياريش فرمايد، و گوش قلبش را بازنمايد و پس از آن هرروز خود را در رشد و ترقّى خواهد يافت، زيرا الأعمال بالنّيّات.

خداوند همه ما را بر اعمال صالح موفّق كرده و به گفتار درست ارشاد فرمايد، و در كار دين و دنيا

ياريمان نموده و در زمره كسانى قرار دهد كه در وقت عطا شكر نموده و به وقت گرفتارى صبر را پيشه خود ساخته، و چون بدى كنند آمرزش جويند.

از خداوند براى خود و همه ثبات و دوام ايمان و يكتاپرستى و اقتداى به امامان- كه به ما بخشيده- را خواهانم، چرا كه اوست سخىّ و بخشنده!

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 12

كلمات قصار امير المؤمنين عليه السّلام 182

سخنان امام حسن عليه السّلام مجموعه پرسش و پاسخى در زمينه هاى گوناگون 207

از سخنان حكيمانه آنحضرت 208

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 13

مجموعه اى از پاسخهاى آنحضرت 209 در بيان «استطاعت» 211

نصيحتى از آنحضرت 212

خطبه آنحضرت پس از صلح با معاويه 213 كلمات قصار امام حسن عليه السّلام 214

سخنان امام حسين عليه السّلام در امر بمعرف و نهى از منكر 218 يك نصيحت و اندرز 221

نامه امام حسين عليه السّلام به مردم كوفه 222

پاسخ به سؤالات پادشاه روم 223

اقسام جهاد 224 يكتاپرستى 224

كلمات قصار امام حسين عليه السّلام 226

سخنان حضرت سجّاد عليه السّلام مواعظ روز جمعه آنحضرت عليه السّلام 230

سخنانى در زمينه هاى پند، زهد و حكمت 233

رساله حقوق 236 در بيان زهد 251

نامه آنحضرت به زهرى 254 كلمات قصار امام سجّاد عليه السّلام 258

سخنان امام باقر عليه السّلام سفارشات آنحضرت به جابر بن يزيد جعفى 264

گفتارى از آنحضرت عليه السّلام به جابر 267

از فرمايشات امام باقر عليه السّلام در احكام شمشيرها 268

يك نصيحت و اندرز 271 كلمات قصار حضرت باقر عليه السّلام 273

سخنان امام صادق عليه السّلام سفارشات آنحضرت عليه السّلام به عبد اللّه بن جندب 282

سفارشات امام صادق عليه السّلام به محمّد بن النّعمان أبو جعفر أحول 290

نامه امام صادق عليه السّلام به گروهى از شيعيان و يارانش 295

از فرمايشات آنحضرت عليه السّلام معروف به «نثر الدّرر» 298

سخنان امام صادق عليه السّلام در تعريف محبّت و دلبستگى به اهل بيت 307

پاسخ آنحضرت عليه السّلام در بيان انواع درآمدهاى بندگان 317

نامه آنحضرت عليه السّلام در مورد غنيمتها و وجوب خمس 320

احتجاج امام صادق عليه السّلام با صوفيان 327

گفتار آنحضرت عليه

السّلام پيرامون آفرينش انسان و تركيب وجودش 332

و از فرمايشات حكيمانه آنحضرت عليه السّلام 335

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 14

كلمات قصار حضرت صادق عليه السّلام 336

سخنان امام كاظم عليه السّلام سفارشات امام كاظم عليه السّلام به هشام، و تعريف او از «عقل» 361

از سخنان حكيمانه آنحضرت عليه السّلام 379

گفتگوى امام كاظم عليه السّلام با هارون الرّشيد 380

كلمات قصار حضرت كاظم عليه السّلام 384

سخنان امام رضا عليه السّلام بيانات حضرت رضا عليه السّلام در كلّيّات شريعت 390

از سخنان آنحضرت عليه السّلام در زمينه توحيد و يكتاپرستى 398

از سخنان امام رضا عليه السّلام در شرح و بيان «اصطفاء» 400

تعريف آنحضرت عليه السّلام از امامت، و امام، و قدر و منزلت او 411

كلمات قصار حضرت رضا عليه السّلام 416

سخنان امام جواد عليه السّلام پاسخ امام جواد عليه السّلام به سؤال يحيى بن أكثم 422

يك مسأله نادر و عجيب 426

كلمات قصار حضرت جواد عليه السّلام 427

سخنان امام هادى عليه السّلام نامه آنحضرت عليه السّلام در إنكار و ردّ مذهب جبر و تفويض 429

پاسخ امام دهم عليه السّلام به سؤالات يحيى بن أكثم 449

كلمات قصار حضرت هادى عليه السّلام 454

سخنان امام حسن عسكرى عليه السّلام نامه آنحضرت به إسحاق بن إسماعيل نيشابورى 457

كلمات قصار امام حسن عسكرى عليه السّلام 460

**** فرمايشات رازگونه خداوند عزيز و جليل با موسى بن عمران عليه السّلام 464

فرمايشات رازگونه خداوند جلّ ثناؤه با عيسى عليه السّلام 470

مواعظ مسيح عليه السّلام در انجيل و غير آن 476

سفارشات مفضّل بن عمر به شيعيان 490

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 15

مردمان است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 16

اى على: سه عمل در شمار خوبيهاى رفتار است: پيوستن با كسى كه از تو گسسته، بخشش به كسى كه از تو دريغ داشته، و عفو كسى كه به تو ستم روا داشته است.

اى على: سه چيز مايه نجات است: حفظ زبانت، و گريه بر لغزشهايت، و آنكه خانه ات محلّ راحت و پذيرائى تو باشد.

اى على: سه چيز از بهترين رفتار است: رعايت إنصاف مردم، و همدردى با برادر دينيت براى رضاى خدا، و ياد خدا در هر حال.

اى على: سه گروه در شمار ميهمانان الهى اند: آنكه براى خشنودى خدا به ديدار برادر مؤمنش بشتابد زائر خداست، پس گراميداشت و اجابت دعايش به عهده خداوند است. و نمازگزارى كه با تعقيبات؛ دو نماز را بهم متّصل نمايد؛ ميهمان خداست و گراميداشت ميهمان او با خود او است، و آنكه به حجّ و عمره رود پس او بر خدا وارد شده و اكرامش بر خدا لازم آيد.

اى على: سه كار در دنيا و آخرت پاداش پذير است: سفر حجّ كه فقرزداست، و كمك به بينوايان كه بلا گردان است، و آمد و شد با خويشان (صله رحم) كه بر عمر بيفزايد.

اى على: سه خصلت اگر در فرد نباشد كارش راست نيايد: پاكدامنى تا او را از نافرمانى خدا باز دارد. دانشى كه بواسطه آن از بيخردى نادان برهد. خرد و عقلى كه در پرتو آن با مردم كنار بيايد.

اى على سه گروه در روز جزا در سايه عرش الهى باشند: كسى كه آنچه براى خود مى پسندد بر برادرش نيز بپسندد، و ديگر آنكه او را كارى رسيده تا از

رضايت يا عدم رضايت پروردگار بدان كار خاطرش آسوده نشود قدم از قدم بر ندارد، و كسى كه تا خويش را از عيبى إصلاح نكند برادرش را بدان عيب خورده نگيرد، چرا كه هر زمان عيبى را از خويش برطرف كرده و خود را إصلاح كند عيبى ديگر ظاهر شود، و مرد را همان بس كه به خود پردازد.

اى على: سه چيز از درهاى خير است: بخشش دل، و خوش زبانى، و تحمّل در برابر آزار.

اى على: در تورات آمده است: چهار چيز در كنار چهار چيز است: كسى كه

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 17

روز را با حرص به دنيا آغاز كند بتحقيق بر خدا خشم كرده، و آنكه از اندوهى كه او را رسيده گله كند بر خدا گله مند شده، و آن كس كه در برخورد با شخص ثروتمند خود را زبون سازد دو سوم دينش بر باد رود، و دوزخيان اين امّت از آنانند كه آيات الهى را به تمسخر و بازيچه مى گرفته اند.

[اى على] چهار چيز هم رديف چهار چيز است: آنكه حكومت يابد مستبدّ شود، و آنكه مشورت نكند پشيمان شود، آنچه دهى همان ستانى، فقر مرگ اكبر است. سپس از آن حضرت سؤال شد: منظور از فقر نداشتن طلا و نقره است؟ فرمود:

فقر در دين است.

اى على: روز قيامت تمام چشمها گريان است مگر سه چشم: ديده اى كه در راه خدا و طاعت بيدارى كشيده، و ديگر آنكه از ممنوعات الهى چشم پوشيده، و ديگر آن چشمى كه از ترس خدا اشك ريخته.

اى على: خوشا به حال آنكه در حضور خدا بر گناهانى كه جز خداوند بر آن آگاه نيست

مى گريد.

اى على: سه چيز موجب هلاكت و سه چيز نجات دهنده است: امّا سبب هلاك: پيروى هواى نفس، و بخل حاكم بر وجود انسان، و سوم: خودپسندى است. أمّا نجات بخش: رعايت إنصاف در حال خشنودى و خشم، و ميانه روى در ثروت و فقر، و ترس از خدا در نهان و آشكار چونان كه تو او را مى بينى، و اگر تو او را نمى بينى او كه تو را مى بيند.

اى على: در سه كار دروغ جايز است: خدعه در جنگ، و وعده به همسر، و إصلاح بين مردم.

اى على: در سه كار سخن راست ناروا است: سخن چينى، نقل كردار ناپسند زن براى همسرش، و تكذيب دعوى نيكوكارى.

اى على: چهار چيز به هدر رود: خوردن پس از سيرى. چراغ در شب ماهتاب. و كشت و زرع در نمكزار. و نيكى به افراد نااهل.

اى على: كيفر چهار عمل سريع است: پاسخ خوبى به بدى. و آنكه به تو ستم كند بدون اينكه تو او را بيازارى. و ديگر هم پيمانت، در حالى كه نيّتت وفاى به اوست و قصد او خيانت به تو است. و آنكه با او صله رحم كنى و او پيوند خود را

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 18

با تو بگسلد.

اى على: اگر چهار چيز در كسى باشد اسلامش كامل است: راستى، شكر، حياء، و خوش رفتارى.

اى على: كم توقّعى از ديگران بى نيازى نقد است، و پر توقّعى فقر و تهى دستى حاضر.

كند. و ستمكار را سه ويژگى است: زير دستش را سركوب كند، و بالادست خويش را نافرمانى، و همنوعان ستمكارش را يارى نمايد.

و رياكار را سه نشانه است: نزد مردم سرحال، و به وقت تنهائى بى حوصله، و در همه كار خوش دارد از او تعريف شود.

و منافق را سه علامت است: اگر سخن گويد دروغ است، و چنانچه مورد اعتماد و امانت دارى واقع شود خيانت كند، و به هنگام وعده زير قول خود زند.

تنبل را سه نشانه است: در انجام امور سستى كند تا به تقصير و عقب ماندگى افتد، و كوتاهى كند آنقدر كه به تباهى كشاند، و تلف كند تا گناهكار شود.

عاقل را نشايد كه براى غير سه مورد سفر كند: بهبود وضع زندگى، قدمى برداشتن براى روز جزا، و بردن لذّتى در غير حرام.

اى على: هيچ فقرى سخت تر از نادانى، و هيچ ثروتى سودمندتر از خرد، و هيچ تنهائى هولناكتر از تكبّر نيست. و هيچ عملى چون عاقبت انديشى، و هيچ پرهيزى چون خويشتن دارى، و هيچ افتخار خانوادگى همچون خوش أخلاقى نيست. و به تحقيق دروغ، بلاى گفتار؛ و فراموشى، بلاى دانش؛ و منّت گذاشتن، بلاى بخشش است.

اى على: بهنگام ديدن هلال ماه سه بار بگو:

اللَّه أكبر

؛ سپس بگو:

«الحمد الّذي خلقني و خلقك و قدّرك منازل و جعلك آية للعالمين»

: «حمد و سپاس آن خدائى را سزاست كه من و تو را آفريد، و براى گردشت منازل مختلفى معيّن نمود، و تو را

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 19

نشانه اى براى جهانيان قرار داد».

اى على: هنگام نگريستن در آينه سه مرتبه اللَّه أكبر گفته سپس بگو:

«اللّهمّ كما حسّنت خلقي فحسن خلقي»

:

«خداوندا همچنان كه آفرينشم را زيبا نمودى رفتارم را بياراى».

اى على: هر گاه كارى تو را به هراس افكند دعا كن و بگو: «اللّهمّ بحقّ محمّد و آل محمّد إلّا فرّجت عنّي»: بار إلها تو به حقّ محمّد و دودمانش قسم مى دهم كه از اين مشكل رهايم ساز.

أمير مؤمنان على عليه السّلام گويد: به پيامبر گفتم: اى فرستاده خدا مفهوم

«كلمات»

[در اين آيه]: فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ: «پس آدم از پروردگارش چند كلمه اى فرا گرفت- بقره: 37» چه بود؟ رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: اى على: خداوند «آدم» را بسرزمين هند و حوّا را به جدّه، و مار را به اصفهان؛ و إبليس را به ميسان «1» فرو فرستاد، و در بهشت چيزى زيباتر از مار و طاوس نبود، و پيش از اين مار همچون شتر چهار پاى داشت، پس إبليس به درونش رفته و به توسّط آن آدم را گول زد، در اين حال خداوند بر مار خشم نمود و پاهايش را گرفته و فرمود: غذايت را خاك قرار دادم و بايد بر شكمت راه روى، لعنت خدا بر كسى كه بتو رحم كند! و بر طاوس نيز كه إبليس را به درخت راهنمائى كرد غضب نموده و صدا و پاهايش را دگرگون ساخت. پس حضرت آدم صد سال را در هند سپرى نمود، و بى آنكه سر به آسمان بلند كند پيوسته دست بر سر نهاده و بر خطاى خويش گريست. پس خداوند جبرئيل را به سويش فرستاد، و او خطاب به آدم گفت: پروردگارت سلامت رسانده و مى فرمايد: اى آدم آيا تو را به قدرت خويش نيافريدم؟ آيا

از روحم در تو ندميدم؟ آيا فرشتگانم را به سجده ات نگماشتم؟ آيا حوّا؛ كنيز خويش را همسرت نساختم؟ آيا در بهشتم تو را منزل ندادم؟ پس اين گريه ديگر براى چيست؟ اى آدم به اين كلمات سخن گوى- كه بى ترديد خداوند پذيراى توبه تو خواهد بود-:

«سبحانك لا إله إلّا أنت، عملت سوءا و ظلمت نفسي، فتب عليّ إنّك أنت التّواب الرّحيم»

: «پاك و منزّهى، هيچ معبودى جز تو نيست، كار بدى كرده و به خويش ستم نمودم،

______________________________

(1) ميسان نام شهرى در استان بصره مى باشد، و در كتاب ياقوت آمده است كه قبر عزير پيامبر عليه السّلام در آنجا است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 20

پس برحمتت بر من باز آى؛ چرا كه تو بسيار توبه پذير و مهربانى».

اى على: هر گاه در بنه و بارت مار ديدى تا سه بار مهلتش ده، پس براى بار چهارم آن را بكش؛ چرا كه كافر است.

اى على: اگر مارى در راه ديدى آن را بكش، چرا كه من با جنّ قرار كرده ام كه در صورت مار نمايان نشود.

اى على چهار خصيصه أخلاقى نشانه بدبختى است: خشكى چشم، سنگدلى، آرزوى دراز، و دوستى دنيا.

اى على: وقتى كه در حضور ثنايت گفتند، بگو:

«اللّهمّ اجعلني خيرا ممّا يظنّون و اغفر لي ما لا يعلمون و لا تؤاخذني بما يقولون»

: «بار خدايا مرا بهتر از آنچه فكر مى كنند قرار ده، و از خطاهائى كه اينان بى خبرند چشم پوش، و به آنچه مى گويند مؤاخذه ام مفرما».

اى على: هنگام همبسترى بگو:

«بسم اللّهمّ جنّبنا الشّيطان و جنّب الشّيطان ما رزقتني»

: «بنام خدا، پروردگارا شيطان را از ما و از فرزندى كه روزى ما مى كنى دور و

بر كنار دار»، در اين صورت اگر بچّه دار شديد هرگز از شيطان به او ضررى نرسد.

اى على: غذايت را به نمك آغاز و بدان پايان بر، چرا كه آن درمان هفتاد مرض است كه كمترين آن أمراض: جنون و جذام و پيسى مى باشد.

اى على: بر بدن خود روغن زيتون بمال، كه اين عمل شيطان را تا چهل شب از انسان دور مى سازد.

اى على: در شب پانزدهم و اوّل ماه با همسرت نزديكى مكن، آيا ديوانه را نديدى كه بيشتر در اين دو شب متشنّج مى شود اى على: هر وقت صاحب فرزندى شدى، پسر يا دختر، در گوش راستش اذان و در گوش چپ إقامه بخوان، تا ديگر از ناحيه شيطان به او آسيبى نرسد.

اى على: آيا مى خواهى بدترين مردمان را به تو معرّفى نمايم؟! عرض كردم:

آرى اى رسول خدا، فرمود: كسى كه خطاى كسى را نبخشايد، و از لغزشى در نگذرد. بعد فرمود: آيا تو را به بدتر از اين خبر ندهم؟! عرض كردم: آرى اى رسول خدا، فرمود: كسى كه از آزارش آسودگى و به خيرش اميدى نيست.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 21

اين بنده مى داند جز من آمرزنده اى نيست، گواه باشيد من او را آمرزيدم.

اى على: از دروغ پروا كن، زيرا دروغ روى انسانيت انسان را سياه نموده و او را نزد خدا در شمار دروغگويان درآورد، و صدق و راستى چهره باطن را روشن نموده و نزد پروردگار در زمره راستگويان ثبت مى شود، و آگاه باش كه «راستى» فرخنده و «دروغ» نحس است.

اى على: از غيبت و سخن چينى بپرهيز، چرا كه غيبت، روزه را مى شكند، و سخن چينى مايه شكنجه در قبر است.

اى على: بدون ضرورت به «اللَّه» سوگند مخور- چه دروغ و چه راست، و او را وسيله سوگند خويش قرار مده، زيرا خداوند كسى را كه به نامش سوگند دروغ گويد مورد رحمت و رعايت خويش قرار نخواهد داد.

اى على: غم روزى فردا مخور، چرا كه هر فردائى روزيش مقدّر شده است.

اى على: از لجبازى بپرهيز، زيرا ابتدايش نادانى و آخرش پشيمانى است.

اى على: بر تو باد به مسواك كردن، كه سبب پاكى دهان، و خشنودى پروردگار، و روشنائى ديده است. و خلال نمودن تو را محبوب فرشتگان مى كند، زيرا فرشتگان از بوى دهان آنكه پس از صرف غذا خلال نمى كند آزار شوند.

اى على: [هيچ گاه] خشم مگير، پس چنانچه عصبانى شدى بنشين و در توانائى خداوند بر بندگان و بردبارى از آنان بينديش. و زمانى كه به تو گفته شد: «از خدا بترس» خشمت را دور داشته و به بردباريت بازگرد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 22

اى على: آنچه از جانب خود بخشش مى كنى به حساب آر كه آن را نزد خداوند اندوخته خواهى يافت.

اى على: اگر رفتارت را با خانواده و

همسايه و دوستان و آشنايان شايسته كنى نزد خداوند بلند پايه شوى.

اى على: آنچه بر خود نمى پسندى بر غير خود نيز مپسند. و آنچه براى خود گوارا مى دارى براى برادرت نيز بپسند، در نتيجه در فرمانت عادل، و در دادگريت ميانه رو، و محبوب اهل آسمان و زمين خواهى شد. سفارش مرا- به خواست خدا- نگهدار.

دانش، و از دانش؛ هوشيارى، و از هوشيارى؛ پاكدامنى، و از پاكدامنى؛ خوددارى، و از خوددارى؛ شرم، و از شرم؛ وقار، و از وقار؛ تكرار نيكى، و از تكرار خوبى؛ بيزارى از تبهكارى، و از آن نصيحت پذيرى. پس اين ده گروه از أقسام خوبى است، و هر كدام از آنها به تنهائى به ده نوع ديگر تقسيم

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 23

مى شوند.

امّا آنچه از بردبارى و حلم منشعب مى شود:

1- كردار شايسته، 2- همنشينى با نيكوكاران 3- برطرف شدن پستى، 4- رهائى از فرومايگى، 5- اشتياق به نيكى، 6- دستيابى به درجات بالا، 7- گذشت، 8- مدارا، 9- إحسان، 10- سكوت. پس اين ده چيز به بركت حلم گرد آيد.

أمّا آنچه از علم منشعب مى شود:

1- بى نيازى در عين نادارى، 2- بخشش و كرم در عين نظر تنگى و خسّت، 3- هيبت و جذبه در عين خونسردى، 4- تندرستى در عين بيمارى، 5- نزديكى در عين دورى، 6- شرم و آزرم در عين خودستائى، 7- شأن و بزرگى در عين خوارى [ظاهرى]، 8- سربلندى در عين ناچيزى [ظاهرى]، 9- دانائى، 10- و اعتبار. و اين مجموعه در پرتو دانش براى خردمند مهيّا شود، پس خوشا به حال خردمند و دانشمند! و أمّا آنچه از رشد و هوشيارى منشعب مى شود:

1- درستى (در گفتار و كردار)، 2- هدايت 3- نيكوكارى 4- پرهيزگارى، 5- كاميابى، 6- پايدارى، 7- ميانه روى، 8- راستى، 9- جوانمردى، 10- شناختن دين خدا. اين ده چيز از قبل هوشيارى براى خردمند فراهم شود، پس خوشا به حال آنكه اين دستورات را بر اساس يك برنامه صحيح برپا سازد و آنچه از پاكدامنى منشعب

مى شود عبارت است از:

1- خشنودى، 2- تسليم، 3- كاميابى، 4- آسايش، 5- دلجويى، 6- فروتنى، 7- پندپذيرى، 8- انديشه كردن، 9 بخشش، 10- گشاده دستى.

اينها مجموعه اى است كه از ناحيه پاكدامنى نصيب خردمندى مى گردد كه به خدا و قسمت او خشنود است.

و آنچه از خويشتن دارى منشعب مى گردد:

1- سازندگى، 2- فروتنى، 3- پرهيزگارى، 4- توبه، 5- انديشه كردن، 6- أدب، 7- نيكوكارى، 8- إظهار دوستى، 9- سود و دارائى، 10- خوشروئى.

اين مجموعه اى است كه با خويشتن دارى نصيب هر خردمند مى گردد. پس خوشا به

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 24

حال آنكه مولايش به سبب اين خصلت (خويشتن دارى) اكرامش نمود.

و ثمرات و نتايج حياء و شرم ده چيز است:

1- ملايمت، 2- دل رحمى، 3، 4- ترس از خدا در پنهان و آشكارا، 5- تندرستى، 6- پرهيز از بدى، 7- خوشروئى، 8- نظر بلندى، 9- پيروزى، 10- خوشنامى در ميان مردم.

اينها بخاطر حياء به خردمند مى رسد، پس خوشا به حال كسى كه پند الهى را پذيرفته و از پرده بردارى او بترسد.

و امّا آنچه از وقار منشعب مى شود:

1- ملايمت، 2- احتياط، 3- امانتدارى، 4- اجتناب از پيمان شكنى، 5- راستگوئى، 6- پاكدامنى، 7- اصلاح مال، 8- آمادگى در برابر دشمن، 9- بازداشتن از ناپسند، 10- دورى از سبكى. پس اين مجموعه به سبب وقار به خردمند مى رسد، پس خوشا به حال با وقار و نيز كسى كه سبكى و نادانى او را نشايد، و گذشت و چشم پوشى مى كند.

و امّا ثمرات تكرار نيكى:

1- خوددارى از منهيّات الهى، 2- دورى از سبك مغزى، 3- اجتناب از گناه، 4- عقيده محكم، 5- علاقه به نجات، 6- فرمانبرى خداوند، 7-

بزرگداشت دليل و راهنما، 8- دورى از شيطان، 9- پذيرش دادگرى و عدالت، 10- حقّگوئى.

پس اينها آن چيزهائى است كه به سبب تكرار و مداومت بر نيكى به خردمند مى رسد، پس خوشا به حال آنكه آينده و نيز روز قيامت را ياد كرده و از فناء زندگى دنيا درس بگيرد.

و امّا آنچه در پرتو بيزارى از تبهكارى منشعب مى گردد:

1- بزرگوارى 2- پايدارى، 3- دستگيرى، 4- پايدارى بر راه روشن، 5- پى گيرى راه درست، 6- ايمان به خدا، 7- حفظ حرمت، 8- يك رنگى، 9- خوددارى از كارهاى بيهوده، 10- مواظبت از آنچه سودمند است. پس اين مجموعه اى است كه به خردمند به سبب بيزارى از تبهكارى مى رسد، پس خوشا به حال آنكه حقّ را بپا داشت و به ريسمانهاى راه خدا چنگ زد.

و امّا آنچه از خلوص و نصيحت پذيرى منشعب مى شود:

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 25

1- افزايش خرد 2- ارتقاء انديشه، 3- عاقبت بخيرى، 4- رهائى از سرزنش، 5- خوشبختى 6- دوستى، 7- گشادگى دل (كنايه از آمادگى براى پذيرش كلام حقّ)، 8- دادگسترى، 9- كاميابى در كارها، 10- توانائى بر فرمانبردارى خداوند.

پس خوشا به حال آن كس كه از لغزشگاههاى هوا و هوس نجات يافت. اين خصال تماما از فهم و خرد نصيب انسان مى شود.

شمعون گفت: مرا از نشانه و علامات جاهل با خبر سازيد، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: اگر همراهش شوى آزارت دهد، و اگر از او دورى كنى ناسزايت گويد، و اگر تو را چيزى دهد منّت نهد، و اگر او را چيزى دهى ناسپاسى كند، اگر به او راز گوئى افشا كند، و اگر

او تو را رازى گويد تو را به افشاگرى متّهم سازد. اگر بى نياز شود سركشى كند و سخت دل و ترش رو شود، و اگر بينوا شود نعمت خداى را انكار كند و از گناه پروا نكند، و اگر شاد شود زياده روى كرده و از حدّش تجاوز كند، اگر غم بيند نااميد شود، و اگر بخندد قهقهه زند، اگر بگريد چونان بهائم عربده زند. به عيب جوئى نيكان پردازد، نه خدا را دوست دارد و نه از وى مى ترسد، از او حيا نكند و به ياد او نيفتد، اگر خشنودش سازى به آنچه در تو نيست ستايش و تحسينت كند، و در صورتى كه بر تو خشم گيرد همه تحسينهايش از بين رفته و به دروغ تو را به باد بدگوئى گيرد. آرى اين راه و روش شخص جاهل و نادان است.

شمعون گفت: پس نشان اسلام را بيان فرمائيد، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: ايمان، و علم، و عمل. پرسيد: نشانهاى ايمان و علم و عمل چيست؟ آن حضرت فرمودند:

نشان ايمان چهار چيز است: إقرار به يگانگى خدا، و اعتقاد قلبى به او، و كتابهاى او، و فرستادگانش.

و امّا نشان دانش چهار چيز است: خداشناسى، شناخت دوستانش، دانستن واجبات الهى، و حفظ و نگهدارى آنها تا اينكه انجام شود. و عمل عبارت است از:

نماز، روزه، پرداخت زكات، و يك رنگى.

شمعون گفت: نشان صادق، و مؤمن، و بردبار، و توبه كار، و شكرگزار، و خاشع، و صالح، و ناصح، و همچنين نشان آنكه داراى يقين است، و نشان

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 26

مخلص، و زاهد، و نيكوكار، و پرهيزگار را

بيان فرمائيد؟ و نيز نشان متكلّف، و ستمكار و رياكار، و منافق، و حسود، و اسرافكار، و غافل، و خائن، و تنبل و دروغگو، و همچنين نشان فاسق چيست؟ رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: نشان صادق چهار چيز است: راستگوئى، ايمان داشتن به نويد و بيم الهى، به پيمان خويش وفا كند، و از خيانت پرهيز و دورى گزيند.

و امّا نشان مؤمن: آنكه مهربانى كند، و بفهمد، و حيا كند.

نشان صابر چهار چيز است: شكيبائى بر ناملايمات، تصميم به كارهاى خوب، فروتنى، بردبارى.

توبه كار را چهار نشان است: اخلاص در عمل، دورى از باطل، هميشه با حقّ بودن، و شوق بر كار خير.

و نشان شاكر و سپاسگزار چهار چيز است: شكر در برابر نعمتها، و پايدارى در گرفتارى، قناعت به قسمت الهى، ستايش و تعظيم نكردن از غير خدا.

نشان خاشع چهار چيز است: ترس از خدا در نهان و آشكار، انجام كارهاى نيك، انديشه حساب روز رستاخيز، و راز و نياز با خدا.

و نشان صالح چهار چيز است: دلش را پاك سازد، و كردارش را إصلاح نمايد، و كسب و درآمدش را درست كند، و تمامى أعمالش را صحيح انجام دهد.

و ناصح چهار نشان دارد: به حقّ دادگرى كند، حقّ را از جانب خويش ادا نمايد، آنچه بر خود مى پسندد براى ديگران نيز بپسندد، و به حقّ هيچ كس تجاوز نكند.

و اهل يقين را شش نشان است: به وجود پروردگار از روى حقيقت يقين داشته و بدو ايمان آورد، و محقّق بودن مرگ را باور داشته و از آن بترسد، و مطمئن باشد كه قيامت حقّ است سپس از رسوائى

خود در آن روز پروا كند، و يقين داشته باشد كه بهشت حقّ است و بدان اميدوار بوده، و مرغ جانش به سوى آن پرواز كند. و همچنين به دوزخ و عذاب يقين داشته و براى رهائى از آن تلاش كند، و به حقيقت سؤال و جواب روز رستاخيز باور داشته آنگاه به حساب كردار خود برسد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 27

و نشان مخلص چهار چيز است: داراى قلبى سالم و درست و اعضائى بى آزار است، خيرش را به ديگران رسانده و بدى خود را از ديگران باز دارد.

و نشان زاهد ده چيز است: پرهيز از منهيّات الهى. خويشتن دارى. دستورات خداوند را بر پاى دارد. اگر برده است فرمانبر خوبى باشد، و اگر مالك است راه و روش درست آن را بداند. تعصّب و كينه نداشته. جواب بدى را به خوبى پاسخ دهد.

به آنكه زيانش رسانده سود بخشد. از آنكه به او ستم روا داشته گذشت كند در برابر حقّ سر تعظيم فرود آورد.

و نشان نيكوكار ده چيز است: 1- دوست مى دارد براى خاطر خدا، 2- و دشمن مى دارد فقط براى خدا، 3- دوستى مى كند براى خدا، 4- جدا مى شود براى خدا، 5- خشم مى گيرد براى خدا، 6- خشنود مى شود براى خدا، 7- كار مى كند محض رضاى خدا، 8- خواسته اش نزديكى به اوست، 9- فروتنى مى كند براى خدا با حال ترس، خلوص، شرمندگى و هشيارى، 10- در راه خدا و تقرّب به او احسان و نيكى مى كند.

و نشان پرهيزگار شش چيز است: 1- از خدا مى ترسد، 2- از تنگناى الهى بر حذر است، 3 و 4- شب به روز و روز را به

شب مى رساند گوئى او را مى بيند، 5- امور دنيائى او را محزون نسازد، 6- و به سبب خوش خوئى هيچ چيز از دنيا بر او دشوار نشود.

و نشان متكلّف چهار چيز است: بحث و جدل در امور بى حاصل كند، ستيزه با بالادست، عهده دار كارى شود كه فراهم نيايد، همّت گمارد بدان چه نجاتش نخواهد داد.

و نشان ظالم چهار چيز است: بالادست خود را به نافرمانى ستم كند، با چيرگى به زيردستش ستم كند، با حقّ دشمنى كند و ستم را آشكار نمايد. «1» نشان رياكار چهار چيز است: در حضور ديگران در كار خدا حريص است، و در تنهائى كاهل و تنبل، در كارى كه از او تعريف شود حريص است، و با تلاش

______________________________

(1) لفظ «يغلب» قبلا آمده بود: «يقهر» و ظاهرا آن صحيح باشد. و جمله:

«يظهر الظّلم»

در بعضى از نسخه ها:

«يظاهر الظّلمة»

مى باشد، يعنى: «و ستمكاران را يارى كند».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 28

سعى در ظاهر سازى دارد.

نشان منافق چهار چيز است: باطنش نابكار، دلش مخالف زبان، كردارش مخالف گفتار، و باطنش مخالف ظاهرش باشد، پس واى بر منافق از آتش دوزخ! و نشان حسود چهار چيز است: بدگوئى، چاپلوسى، و از درماندگى رقيب شادى كند «1» و إسراف كار چهار نشان دارد: به بيهوده مى بالد، خواهان آن چيزى است كه نزدش نيست، در كار خير بى ميل، و هر كه برايش سودى نداشته باشد بزرگيش را انكار مى كند.

غافل را چهار نشان است: كورى، بى توجّهى، دلخوشى، و فراموشى.

و تنبل چهار نشان دارد: سستى كند تا حدّ كوتاهى، كوتاهى كند تا حدّ ضايع كردن، و ضايع كند تا اينكه تنگ دل شود، و تنگ دلى كند تا

به گناه و نافرمانى افتد.

و دروغگو چهار نشان دارد: اگر زبان گشايد راست نگويد، و گفتار ديگران را نيز تصديق نكند، سخن چينى، و تهمت زدن.

و فاسق چهار نشان دارد: هوسرانى، ياوه سرائى، دشمنى كردن، اتّهام.

و نشان خائن چهار چيز است: سرپيچى از دستور خداوند رحمان، آزار همسايگان، نفرت از ياران، و تمايل به بيدادگرى و ستم.

شمعون گفت: شفايم بخشيدى و از كورى بينايم ساختى! اكنون به من روشهائى بياموز تا به كمك آنها هدايت شوم، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: اى شمعون همانا تو را دشمنانى است از جنّ و إنس كه در جستجوى تو بوده و همواره با تو در ستيزند تا اينكه دين و عقيده حقّت را به تاراج برند. دشمنان انسى را در آخرت هيچ نصيب و بهره اى نباشد و علاقه اى به ثواب الهى ندارند، و تمام كوشش آنان

______________________________

(1) بنظر مى رسد يكى از علائم چهارگانه حسود از نسخه ساقط شده باشد، و بنا بر قولى احتمال دارد بجاى: «أربعة» «ثلاثة» بوده، همچنان كه در وصاياى لقمان به فرزندش آمده است كه گويد:

«للحاسد ثلاث علامات: يغتاب إذا غاب، و يتملّق إذا شهد، و يشمت بالمصيبة»

.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 29

ايراد گرفتن به مردمان است، در حالى كه بر خود سرزنشى نكنند و توجّهى به كردار خود ندارند. وقتى بينند كه تو درستكارى حسادت كنند؛ و گويند: خود نماست! و اگر تو را نادرست بينند گويند هيچ خيرى در او نيست.

و دشمنان جنّى تو عبارتند از إبليس و لشكريانش. پس هر گاه نزد تو آمد و گفت: پسرت مرد! بگو: همانا زندگان آفريده شدند كه بميرند، پاره تنم

داخل بهشت شد و از اين مطلب خوشحالم.

و اگر نزد تو آمد و گفت: مالت از بين رفت! بگو: حمد و ثنا آن خداوندى را سزاست كه بخشيد و گرفت، و زكات را از من معاف داشت، و ديگر بر من زكاتى نيست.

و اگر نزدت آمد و گفت: مردم به تو ستم كردند و تو به آنان ستم نمى كنى!؟

بگو: راه سرزنش و عقوبت در روز جزا بر كسانى است كه به مردم ستم مى كنند و بر نيكوكاران هيچ راهى (براى سرزنش و عقوبت) نيست.

و اگر نزد تو آمد و گفت: چقدر نيكى هاى تو زياد است!- تا تو را مغرور سازد- بگو: بديهايم بيش از خوبيهايم مى باشد، و اگر گفت: چقدر نمازت زياد است! بگو: غفلت و بى خبريم به مراتب بيش از نمازم مى باشد.

و اگر گفت: چقدر به مردم بخشش مى كنى!؟ بگو: آنچه ستانم بيش از بخشش است.

و اگر گفت: چه بسيار در حقّ تو ستم كرده اند! بگو: آنان كه مورد ستم من واقع شده اند زيادترند.

و اگر گفت: چقدر كار مى كنى! بگو: دير زمانى است كه بيهوده گذرانده و نافرمانى كرده ام.

و اگر تو را گفت: شراب بنوش، بگو: گناه نمى كنم.

و اگر نزدت آمد و گفت: دنيا را دوست مى دارى؟ بگو: هيچ ميلى بدان ندارم، و هم اكنون برو ديگرى را بفريب! اى شمعون با نيكان معاشرت كن و پيروى پيامبرانى همچون يعقوب و يوسف و داود را بنما. هنگامى كه خداوند تبارك و تعالى عالم زيرين را آفريد؛ پس از جوش و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 30

خروش به خود باليده و گفت: چه چيزى مرا مى پوشاند؟ خداوند زمين را آفريد و بر سطح آن گسترد؛

تا آرام گرفت. سپس زمين مغرورانه گفت: چه چيز بر من غلبه مى كند؟ پس كوهها را آفريد و بر گرده اش چون ميخ استوار ساخت تا بر خود نلرزد، پس زمين رام گشته و برقرار شد. و در پى آن كوهها بر زمين سر بركشيده و مغرورانه گفت: چه چيز بر من غلبه كند؟ خدا آهن را آفريد و ساكنش ساخته و آرام شد، سپس آهن بر كوهها باليده و گفت: چه چيز بر من غلبه كند؟ آتش را آفريد و آهن را ذوب كرد، پس آهن آرام گرفت، سپس آتش دم برآورده و فرياد كرد و به خود باليده و گفت: چه چيز بر من غلبه كند؟

آب را آفريد و آن را خاموش كرد، و آرام گرفت، سپس آب به خود باليد و جوشيد و گفت: چه چيز بر من غلبه كند؟ باد را آفريد و آن أمواج آب را به جنبش درآورده و قعرش را به خيز واداشت و از جريان آن جلوگيرى كرد، آب هم آرام گرفته و زبون شد. از پس آن باد به خود باليده و طوفانى شد و گفت: چه چيز بر من غلبه كند؟ انسان را آفريد، و او تا در برابر باد و غير آن چاره جوئى كرده ساختمان و پناهگاه ساخت، پس باد آرام گرفته و ساكت شد، پس انسان گردنكشى كرد و گفت: چه كسى از من قوى تر است؟ خداوند مرگ را آفريد و مغلوبش ساخت و انسان مطيع شد، سپس مرگ بر خود باليد، و خداوند عزّ و جلّ فرمود: به خود مبال! چرا كه من تو را در ميان دو گروه أهل بهشت و أهل

دوزخ خواهم كشت، سپس هرگز زنده ات نخواهم ساخت، و او ترسيد.

سپس پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: بردبارى بر خشم، و رحمت بر عذاب، و صدقه بر خطا چيره خواهد بود.

را در ميان آنان اجرا كن، و در فرمان و مال خداوند از هيچ كس مترس، چرا كه نه ولايت از آن توست و نه مال. و در هر كم و زيادى امانتشان را پس ده.

بر تو باد مدارا و گذشت بدون فروگذارى از حقّ، كه شخص نادان بگويد از حقّ خدا چشم پوشيدى. قبل از اينكه مردم جاهلانه به كارت عيب بگيرند مصلحت آن كار را بر ايشان بيان كن، و رسول جاهليّت را جز آنچه اسلام پذيرفته محو و نابود كن.

تمام دستورات اسلام را چه كوچك و چه بزرگ اعلام كن، و بيشتر تلاشت مصروف نماز گردد، چرا كه آن پس از اعتراف به دين بمانند سر و رأس اسلام است.

و مردمان را به ياد خدا و روز جزا متذكّر شو، و به دنبال نصيحت باش، زيرا كه آن سبب انجام اعمال خداپسندانه است، سپس مربّيانى در ميانشان بفرست، و خداوندى را كه به سويش بازخواهى گشت پرستش كن، و در راه خدا از سرزنش هيچ ملامتگرى بيم مدار.

و تو را به تقواى الهى، و راستگوئى، و وفاى به پيمان، و پرداخت امانت، و دورى از خيانت، و نرم گوئى، و ابتداى به سلام و همسايه دارى، و يتيم نوازى و درستكارى، و كوتاهى آرزو، و دوستى آخرت، و ترس از بازخواست، و همراهى ايمان، و انديشه در قرآن، و فروخورى خشم، و تواضع، سفارش مى كنم. و از ناسزاگوئى به مسلمان و فرمانبرى گناهكار، و نافرمانى امام عادل، و تكذيب راستگو، يا تصديق دروغگو بر حذر داشته و باز مى دارم. و هميشه بياد خدا باش و او را ياد كن، و براى هر گناهى توبه اى

جديد كن: براى معاصى پنهانى توبه اى مخفيانه، و براى آنچه در آشكارا مرتكب شدى آشكارا توبه كن.

اى معاذ! اگر نبود كه تا روز قيامت ديگر تو را نخواهم ديد اين سفارشات را كوتاه مى كردم، ولى چنان مى بينم كه ديگر هيچ وقت تو را نخواهيم ديد. اى معاذ

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 32

آگاه باش كه به تحقيق محبوبترين شما نزد من آن است كه مرا با همان حال كه از من جدا مى شود ملاقات كند.

از أهلش باز مداريد كه به ايشان ستم روا داشته ايد. با ستمكار مقابله نكنيد كه آبرويتان بريزد.

اى بنى إسرائيل! كارها بر سه گونه اند:

1- كارى كه درستى آن روشن است؛ از آن پيروى كنيد، 2- كارى كه گمراهى اش حتمى است؛ از آن دورى كنيد، 3- و كارى كه نه درستى و نه خطاى آن روشن است؛ آن را به خدا باز گزاريد».

اى مردم! همانا براى شما نشانه هائى جهت هدايت است، آنها را راهنماى راهتان گيريد، و نيز مقصدى است، بكوشيد تا به آن برسيد، همانا مؤمن هميشه در بيم و هراس است، زمانى كه گذشت؛ نمى داند خدا با او چه كرده، و زمانى كه باقى است نمى داند در باره اش چه خواهد كرد. بنا بر اين بنده بايد براى آخرت از خود و دنيايش توشه اى برگيرد. و نيز از جوانى قبل از پيرى، و از زندگى پيش از مرگ

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 33

كمال استفاده را ببرد، قسم به خدائى كه جانم در دست اوست، پس از مرگ توبه حاصلى ندارد، و پس از دنيا خانه و سرائى براى انسان جز بهشت و يا جهنّم نيست.

را رفعت بخشيده و در اعمال شايسته الگوئى جهت پيروى قرار داد. كارهاشان مورد توجّه؛ و آثارشان مورد بينش و راهنماست.

فرشتگان خواهان دوستى با ايشانند، زيرا دانش؛ هستى و زندگى بخش دلها و روشنائى ديدگان از نابينائى؛ و نيروى بدنها از سستى است.

اطاعت از خدا و شناخت و اقرار به يكتائى او، صله رحم، شناختن حلال و حرام؛ همه و همه در سايه دانش انجام شود، و دانش پيشواى خرد است.

و خداوند عقل را به سعادتمندان دهد و از بدبختان دريغ فرمايد. و نشانه فرد عاقل: صبر در برابر گستاخى نادان؛ و گذشت از كسى كه به او ستم كند، و فروتنى براى زيردست، و جلوزدن در تحصيل نيكى از بالادست خود، و عاقبت انديشى قبل از سخن گفتن؛ اگر نيك است بگويد و سود برد، و اگر زشت است سكوت كند تا سالم بماند، و به هنگام فتنه به خدا پناهنده شده، و دست و زبان خويش باز دارد، اگر رفتار شايسته اى ديد آن را غنيمت شمارد، هرگز شرم و حيا از او جدا نشود، و هيچ حرص و طمعى از او سر نزند، پس اينها ده خصلت شناسايى عاقل است.

و نشان نادان: ستم نمودن به دوست، درازدستى به زير دست، و تكبّر بر بالادست است، و گفتارش بدون انديشه است و سكوتش غفلت، و در صورت ابتلاى به فتنه در گرداب آن هلاك شود، و اگر رفتار شايسته اى بيند روى برگردانده و كندى كند، از گناهان گذشته خود هراسى ندارد، و در باقى عمر دست از گناهان نشويد، در كار نيك سستى كرده، و در آن كندى نمايد، و براى.

تحف العقول / ترجمه

جعفرى، ص: 34

آنچه از دست داده يا از بين برده هيچ اهمّيتى قائل نيست، پس اينها ده صفت فرد نادان محروم از عقل مى باشد.

به غير روشم دورى گزيده باشد.

خوشا به حال آنكه با مردم خوشرفتار است، و به آن يارى داده، و بدى و زيان خود را از آنان دور بدارد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 35

به تحقيق هر افتخار موروثى دوران جاهليّت باطل است بجز خادمى كعبه و سقايت حاجّ (آب دادن حاجيان). و در قتل عمد قصاص است، و قتل شبيه به عمد- يعنى قتلى كه با عصا و سنگ صورت

______________________________

(1) عامر بن ربيعه از افرادى بود كه دايه اش از بنى اسد بود و بنو هذيل در أيّام پيش از إسلام او را به قتل رسانده بود، و پيامبر طلب خون او را در إسلام باطل فرموده و اين حقّ را براى پدرش ربيعه بى اثر ساخت، و نكته قابل توجّه اين است كه پيامبر اسلام ابطال ربا و خون را از خانواده و أهل خود آغاز نمود تا به همگان بفهماند كه در أمر دين هيچ ملاحظه اى نيست.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 36

گرفته باشد (بدون قصد كشتن و تصادفى)- ديه اش صد شتر است، و آنكه بيشتر از اين طلبد اين فزونى از آداب دوران جاهليّت است.

اى مردم! براستى شيطان از اينكه در سرزمين شما پرستش شود مأيوس و نااميد گشته ولى هنوز به فرمانبرى در غير آن؛ يعنى در سبك گرفتن معاصى خشنود است.

اى مردم! إِنَّمَا النَّسِي ءُ زِيادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عاماً وَ يُحَرِّمُونَهُ عاماً لِيُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ (همانا تأخير (و تغيير) ماه حرام به ماهى ديگر افزايش در كفر است كه كسانى كه كافر شده اند بدان گمراه مى شوند؛ آن را سالى حلال مى شمارند و بسالى ديگر حرام، تا با شمار آنچه خداى حرام كرده است همسان و برابر سازند- توبه: 37)، و به تحقيق روزگار به همان وضعيت و حالتى كه در آن روز خداوند آسمانها و زمين را خلق كرد

چرخيده و بازگشته است، و إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ (همانا شمار ماهها نزد خدا دوازده ماه است در كتاب خدا (كتاب آفرينش يا لوح محفوظ) روزى كه آسمانها و زمين را بيافريد؛ از آنها چهار ماه حرام است- توبه: 36) سه ماه آن پى در پى است: «ذو القعدة، ذو الحجّة، و محرّم» و «رجب» كه بين ماه جمادى الثّانى و شعبان است. هان آيا (حكم خدا را به شما) رساندم؟ بار إلها خود گواه باش! اى مردم! همانا براى زنانتان بر شما حقّى است، و نيز براى شما بر آنان حقّى است، حقّ شما اين است: كسى را به بسترتان نياورد، و جز با اجازه شما كسى را كه مكروهش داريد به منزلتان راه ندهد، و پاك نگهداشتن دامن خويش از هر زشتى، پس در صورت عدم رعايت اين حقوق خداوند در سختگيرى و ترك همخوابگى و تنبيهشان- نه به اندازه اى كه دردناك باشد- به شما رخصت داده است. و اگر پذيرفتند و شما را فرمان بردند پس غذا و پوشاكشان در حدّ معمولى و متعارف بر عهده شماست. آنان در نزد شما امانات الهى هستند، و كامگيرى از آنان را بنا بر حكم كتاب خدا بر خود حلال كرده ايد، پس تقواى الهى را در موردشان رعايت كرده و سفارشات مرا در حقّ آنان بپذيريد.

اى مردم! همانا مؤمنان با يك ديگر برادرند، و براى هيچ مؤمنى مال برادرش

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 37

جز با رضايت خاطر او روا نيست. هان! آيا (دستورات الهى را به شما) رساندم؟

بار إلها

خود شاهد باش! مبادا به كفر بازگشته و يك ديگر را گردن زده و بكشيد، زيرا من در ميان شما يادگارى قرار دادم كه اگر از آن پيروى كنيد هرگز گمراه نخواهيد شد؛ و آن يادگار: كتاب خدا است و عترتم؛ كه همان خاندانم مى باشد، هان! آيا (دستور خدا را) رساندم؟ بار إلها خود گواه باش! اى مردم! به تحقيق پروردگارتان يكى است، و پدرتان نيز يكى است، همه شما از آدم، و او نيز از خاك بود، إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ (هر آينه گرامى ترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست- حجرات: 13) براى هيچ فرد عربى بر عجمى فضيلتى نيست مگر به پرهيزگارى. هان! آيا إبلاغ كردم؟ گفتند: آرى، فرمود:

پس حاضر به غايب برساند.

اى مردم! همانا خداوند سهم هر وارثى را از ميراث معيّن نموده، و وصيّت به بيشتر از ثلث براى هيچ وارثى قابل اجرا نيست. فرزند متعلّق به صاحب بستر- يعنى شوهر- است، و نصيب شخص زناكار- كه مدّعى پدرى آن فرزند شده- خيبت و نوميدى است. و آنكه ادّعاى پدرى غير از پدرش؛ و خود را به غير مولاى خود منتسب كند «1» لعنت خدا و فرشتگان و همه مردمان بر او باد! و خداوند از او هيچ توبه و جريمه اى را نپذيرد، و درود و رحمت خداوند بر شما باد

«فقيه» به طريق خود از أبان بن عثمان روايتى نقل كرده است كه در آن امام صادق عليه السّلام به إبراهيم صيقل فرمود: «آيا ميدانى منظور (پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم) از جمله

«من تولى غير مواليه»

چيست؟ عرض كرد: چه معنائى (از موالى) منظور بود؟ فرمود:

أهل بيت

». و در بعضى از نسخ كتاب فقيه بجاى:

«أهل البيت»

«أهل الدين»

است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 38

ايمان به خدا، و سود رساندن به بندگان خدا. و همچنين دو خوى و عادت است كه بدتر از آن دو چيزى نيست: شرك به خدا، و زيان رساندن به بندگان خدا.

3- مردى به آن حضرت صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم عرض كرد: مرا سفارشى فرما كه خداوند بدان سودم بخشد، حضرت فرمود: پيوسته و بسيار بياد مرگ باش تا دنيا را از يادت ببرد، و شاكر باش تا نعمتت افزون شود، و بسيار دعا كن؛ زيرا تو نميدانى چه وقتى دعايت مستجاب مى شود، و ستم مكن زيرا خداوند فرمان خويش را بر يارى ستمديده رانده است، و فرموده: يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّما بَغْيُكُمْ عَلى أَنْفُسِكُمْ: «اى مردم؛ ستم و سركشى شما تنها به زيان خودتان است» (يونس: 23)، و مبادا نيرنگ كنى كه خداوند فرموده: لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ، (نيرنگ بد جز عمل كننده آن را فرانگيرد- فاطر: 43).

4- شما در آينده براى رياست حرص خواهيد زد، بنا بر اين اندوه و پشيمانى وبال گردنتان خواهد شد، پس چه خوب شير دهنده اى و چه بد از شير بازگيرنده اى است «1» 5- ملّتى كه تصدّى امور اجتماعى خويش را به زنى وانهد هرگز كامياب نخواهد شد.

6- از آن

حضرت صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم سؤال شد: كدام ياران برترند؟ فرمود: آنكه هر وقت ياد شدى ياريت كند، و هر وقت فراموش شدى تو را به ياد آورد. و پرسيده شد: كدام گروه از مردمان بدترند؟ فرمود: دانشمندان فاسد.

7- پروردگارم مرا به نه (9) چيز سفارش فرمود: اخلاص: در نهان و آشكارا، دادگرى: در حال خوشنودى و خشم، ميانه روى: به وقت فقر و ثروت، و گذشت از آنكه بر من ستم كرده، و بخشيدن به آنكه از من دريغ داشته، و پيوند با كسى كه رابطه خويش از من بريده، و اينكه سكوتم: انديشه باشد؛ و گفتارم: ذكر؛ و نگاهم عبرت باشد.

______________________________

(1) شايد مراد از «المرضعة» حسن روى كردن رياست و از «الفاطمة» زشتى روگرداندن آن باشد، چرا كه آن در ابتدا خوبيهايش را آشكار و زشتيهايش را پوشيده مى دارد، و زمانى كه از آدمى روى برتافت؛ وبال و تحمّل أفسوس را باقى مى گذارد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 39

8- دانش را با نوشتن ثابت داريد.

9- هر گاه تبهكارى رئيس قوم خود شود، و رهبرشان خوارترين ايشان باشد، و مرد فاسق احترام شود، بايد چشم به راه بلا بود.

10- تند راه رفتن وقار مؤمن را بزدايد.

11- گاه فرد مال باخته تا بدان جا بيگناهان را متّهم سازد كه جرمش از دزد أصلى بيشتر شود.

12- همانا خداوند كسى كه در أداى حقوق الهى بخشنده است دوست مى دارد.

13- هر گاه حاكمانتان از نيكان، و ثروتمندانتان از سخاوتمندان باشد و كارهايتان با مشورت انجام شود؛ زندگى بهتر از مرگ است. و هنگامى كه حاكمانتان تبهكار باشند و ثروتمندانتان خسيس؛ مرگ خوشتر از زندگى است.

14- كسى

كه در گذران زندگى داراى سه ويژگى باشد نعمت دنيا بر او تمام است: آنكه با سه امر روز را به شب و شب را به روز آرد: 1- بدنش تندرست، 2- راهش أمن، 3- و غذاى يك روز خود را داشته باشد. و چنانچه نعمت چهارمى نيز بدان اضافه شود نعمت دنيا و عقبى بر او تمام است، و آن ايمان به خدا و دين اوست.

15- رحم كنيد بر آن عزيزى كه خوار شده، و ثروتمندى كه فقير گشته، و دانشمندى كه اسير دست نادانان است «1» 16- بيشتر مردمان در دو صفت مورد آزمايشند: 1- تندرستى، 2- آسودگى خاطر.

17- طبيعت دلها بر دوست داشتن نيكوكاران و نفرت از بدكاران پى ريزى شده است.

______________________________

(1) مولانا گويد:

گفت پيغمبر كه بر اين سه گروه* رحم آريد ار ز سنگيد ار ز كوه:

آنكه او بعد از عزيزى خوار شد* و آنكه بد با مال بى أموال شد و آن سوم آن عالمى كاندر جهان* مبتلا گشته ميان ابلهان زانكه از عزّت به خوارى آمدن* همچو قطع عضو باشد از بدن

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 40

18- ما جمعيت انبيا مأموريم با مردمان در حدّ فهم و عقلشان سخن بگوييم.

19- آنكه بار خويش بر دوش ديگران افكند از رحمت خدا دور خواهد بود 20- عبادت هفت قسم است كه برتر آنها درآمد حلال مى باشد.

21- خداوند از روى جبر فرمان برده نشود، و قهرا معصيت نگردد، زيرا خداوند بندگان را به خود وانگذاشته، ولى اوست قادر بر آنچه اينان را بر آن توانا ساخته، و تنها اوست مالك هر آنچه به آنان داده است، پس اگر بندگان همواره أوامر الهى

را گردن نهند هيچ مانع و جلوگيرى نخواهند داشت، و چنانچه معصيت كند؛ اگر خداوند بخواهد توانائى بازداشت از آن را دارد، و اين طور نيست كه آنكه توانائى بازداشتن از يك معصيت را دارد و جلوگيرى نكرد؛ و وى مرتكب آن شد؛ او عامل را وادار كرده باشد. 22- رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم بهنگام درگذشت فرزند گرامش ابراهيم فرمود: اگر نبود كه درگذشته ذخيره فرد زنده است، و آخر به اوّل ملحق خواهد شد؛ در اين صورت برايت سوگوارى مى كردم! سپس گريسته و فرمود: چشم مى گريد و دل غمناك است، و هرگز جز آنچه موجب خشنودى پروردگار است بر زبان نرانيم، اى ابراهيم آگاه باش كه در فقدان تو ما غمناكيم! 23- زيبائى در گفتار است.

24- علم از مردم دريغ نشود بلكه از دانشمندان محروم شوند، و چون عالمى نماند در اين زمان مردم رهبرانى نادان برگيرند كه اگر از حكم شرعى پرسيده شوند از روى جهل پاسخ گفته و ايشان را به راه غلط اندازند.

25- انتظار فرج برترين جهاد امّتم مى باشد.

26- جوانمردى ما أهل بيت گذشت ستمكار، و بخشيدن به آنكه محروممان ساخته مى باشد.

27- از پيروانم آنكه بيش از همه مورد رشك واقع مى گردد: فردى سبكبار و بهره مند از نماز است، و در پنهان عبادت خدايش را بخوبى انجام داده، و در ميان مردم گمنام است، و روزيش به قدر كفاف بوده و به همين منوال پايدارى مى كند تا بميرد، در حالى كه ميراثش كم و مويه كنندگان بر او اندك اند.

28- هر درد و اندوهى كه به مؤمن رسد- هر چند او را به ستوه آورد-

تحف العقول / ترجمه

جعفرى، ص: 41

موجب زدودن گناهانش مى شود.

29- كسى كه هر چه هوس كند بخورد، و هر آنچه دوست داشت بپوشد، و هر مركبى كه دلخواهش بود سوار شود، خداوند به او نظر رحمتى نخواهد كرد تا اينكه (لباس) بر كند يا (هوى و هوس) ترك گويد.

30- مؤمن در مثل به مانند خوشه گندم است، كه يك بار خم و دگربار برپا ايستد، و كافر در مثل مانند درخت صنوبر پيوسته برپا و بى إدراك است. «1» 31- و از آن حضرت صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم سؤال شد: گرفتارترين مردم در دنيا كيست؟

فرمود: پيامبران، سپس افضل ايشان، (به ترتيب هر كه برتر مبتلاتر). و مؤمن به اندازه ايمان و كردار شايسته اش گرفتار شود، پس آنكه ايمانش صحيح و كردارش شايسته گرفتاريش سخت تر است، و هر كه ايمانش ناچيز و كردارش پست تر گرفتاريش كمتر است.

32- اگر دنيا در نزد خدا به اندازه بال پشه اى ارزش داشت از آن به كافر و منافقى هيچ نمى داد.

33- دنيا دست به دست مى چرخد، آنچه براى تو باشد با هر سستى و ضعفى به تو خواهد رسيد، و آنچه به زيان توست به زور و توان دفع آن نتوانى، و هر كه اميد خويش از چيزهاى از دست رفته قطع كند بدنش آرام گيرد. روشن باد ديده كسى كه به نصيب الهى ساخته و خشنود است! 34- همانا به خدا سوگند هيچ كردارى كه شما را جهنّمى سازد نبود مگر شما را بدان آگاه و از آن باز داشتم، و نيز هيچ كردارى كه شما را بهشتى كند نبود مگر بدان آگاه و به انجامش واداشتم. و بدانيد روح الأمين (جبرئيل)

بر دل من الهام كرد كه: «هرگز بنده اى نميرد مگر اينكه تمام روزى خود را دريافت دارد»، پس در طلب روزى زياده روى نكنيد، و دير رسيدن روزى شما را وادار نكند سهم خود را در نزد خدا از راه حرام جوئيد، زيرا آنچه نزد اوست فقط از راه فرمانبرى به دست آيد.

35- خداوند دو آهنگ را دشمن دارد: شيون به هنگام گرفتارى، و نى زدن

______________________________

(1) بعضى از شرّاح گويند: يعنى شخص با ايمان پيوسته مبتلا به بلا است و در اثر كم طاقتى به چپ و راست مى چمد و به درگاه خدا پناه مى برد، أمّا كافر چون تير كنار ديوار هميشه به يك حال است، نه خودش آسيبى مى بيند و نه كسانش، تا وقتى كه ناگهان از پا درآيد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 42

به هنگام خوشى و نعمت.

36- نشان خشنودى خداوند از مخلوق: پائين بودن قيمتها، و دادگرى حاكم است، و نيز نشانه خشم الهى بر مردمان: ستم حاكمان و گرانى قيمتها است.

37- چهار چيز اگر در فردى جمع شود در روشنى و قرب به خداى متعال است: 1- آنكه عصمت و محكمى كارش شهادت به يگانگى خدا و رسالت من است. 2- و آنكه هر گاه او را ماتمى رسد بگويد: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ»، يعنى: ما از آن خدائيم و به سوى او بازمى گرديم 3- و كسى كه به هنگام خوشى بگويد: «الحمد للَّه»، 4- و به وقت ارتكاب معصيت بگويد: «أستغفر اللَّه و أتوب إليه».

38- آن كس كه چهار چيز داده شده از چهار چيز ديگر دريغ نشود: كسى كه طلب غفران و آمرزش داده شده از مغفرت بى بهره

نماند، و آن كس را كه شاكر است: از فزونى نعمت، و كسى كه توبه و بازگشت داده شده: از قبولى، و آنكه درخواست و دعا داده شده: از اجابت بى نصيب نماند.

39- دانش همانند گنجينه هائى است كه كليدهاى آنها پرسش است. پس بپرسيد- خداوند شما را رحمت كند- كه در اين بين چهار تن اجر برند: آنكه مى پرسد، و گوينده، و شنونده، و دوستار ايشان.

40- از دانشمندان پرسش كنيد، و با حكما و خردمندان گفتگو، و با تهيدستان همنشينى.

41- فضيلت دانش نزد من از فضيلت عبادت محبوب تر است، و برترى در دينتان پرهيزگارى است.

42- كسى كه بدون دانش براى مردم فتوا دهد فرشتگان آسمان و زمين او را لعنت كنند.

43- همانا جبران بلاى بزرگ پاداش بزرگ است، پس هر گاه خداوند بنده اى را دوست بدارد گرفتارش كند، پس آنكه با شكيبائى بدان تن در دهد خدا از او خشنود، و آنكه رنجيده خاطر شود و خشم گيرد خدا از او در غضب است.

44- مردى گفت: اى رسول خدا مرا نصيحتى فرما، فرمود: بر خدا شريك مگير هر چند به آتش بسوزى و شكنجه شوى جز اينكه دلت به ايمان آرام باشد. و پدر

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 43

و مادرت را فرمان بر و به ايشان نيكى كن؛ چه در قيد حيات باشند يا نه. پس اگر هم از تو خواستند كه خانواده و مالت را رها سازى رها كن زيرا كه اين عمل نشانه ايمان است. و نماز واجب را از روى عمد ترك مكن، زيرا كسى كه نماز واجبى را عمدا رها كند از امان خداوند خارج است. زنهار از نوشيدن شراب يا

هر مست كننده اى! چرا كه اين عمل كليد هر زشتى ميباشد.

45- مردى از قبيله بنى تميم به نام أبو اميّه نزد آن حضرت رسيده و گفت: اى محمّد مردم را به چه چيز مى خوانى؟ فرمود: من و پيروانم از روى آگاهى خلق را به سوى خداوند مى خوانيم؛ به آن خدائى كه چون تو را مشكلى پيش آيد و دست دعا به درگاهش برى مشكل را از تو دفع كند، و در گرفتارى اگر از او طلب يارى كنى كمكت نمايد، و به وقت تهيدستى اگر از او درخواست كنى بى نيازت سازد.

مرد گفت: اى محمّد مرا موعظه كن! فرمود: خشم مگير، گفت: مرا بيفزا! فرمود:

آنچه بر خود مى پسندى بر مردم نيز بپسند، گفت: بيفزا، فرمود: به مردم دشنام مده كه با تو دشمن شوند، گفت: بيفزا، فرمود: إحسان را از أهلش دريغ مدار، گفت: بيفزا، فرمود: مردمان را دوست دار تا آنان نيز دوستت بدارند. برادرت را با گشاده روئى برخورد كن. و نيز دلتنگ مشو، زيرا اين خصلت تو را از دنيا و آخرت باز خواهد داشت. جامه خود را تا نيمه ساق پا قرار ده و از بلند كردن جامه و پيراهن بر حذر باش، زيرا كه آن نشانه نخوت و خودبينى است، و خداوند آن را دوست نمى دارد.

46- همانا خداوند پيرمرد زناكار، و توانگر ستمكار، و تهيدست خودپسند، و گداى سمج را دشمن دارد. و پاداش بخشنده منّت گذار را باطل كند. و از خوش گذران بى عار دروغگو بيزارى جويد.

47- كسى كه تظاهر به تهيدستى كند فقير شود.

48- رعايت مردم نيمى از ايمان، و مهربانى با ايشان نيمى از زندگى است.

49- بالاترين و شريفترين نقطه

انديشه پس از ايمان به خدا؛ رعايت حال مردم است، تا بدان جا كه حقّى ضايع نشود. و از نشانه هاى خوشبختى انسان سبكى چانه اش ميباشد «1» 50- پس از نهى شدن از بت پرستى آن اندازه كه از مجادله و كشمكش با مردم

______________________________

(1) ظاهرا مراد از سبكى چانه يا فك كثرت ذكر خدا مى باشد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 44

منع شدم از هيچ چيز ديگر منع نشدم.

51- از ما نيست آنكه مسلمانى را فريب دهد، يا به او زيان رساند، و در مقام گول زدنش درآيد.

52- رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم در مسجد خَيف «1» بپا خواسته و فرمود: خداوند آن بنده را كه گفتار من شنيده و بخاطر بسپرد و به آنكه نشنيده برساند شاد و خرّم كند. چه بسا حامل دانشى كه آن را به داناتر از خود رساند، و چه بسا حامل دانشى كه خود دانا نيست «2» سه چيز است كه دل هيچ مسلمانى در آنها خيانت نكند: خالص نمودن كردار براى خدا، و خيرخواهى براى پيشوايان مسلمين، و همراه بودن با جماعت مسلمين.

مؤمنان همه برادر و خونشان برابر است «3» و همه آنان در برابر دشمن يكپارچه اند، و پائين ترينشان به أمان دادن به مشركين ذمّه همه را مشغول مى سازد «4» 53- فرد مسلمان هنگام معامله با كافر ذمّى بگويد:

«اللّهمّ خر لي عليه»

يعنى:

«خدايا به من خير بده بر او»، و به وقت معامله با مسلم بگويد:

«اللّهمّ خر لي و له»

يعنى: «خدايا به من و او خير بده».

54- خدا رحمت كند آن بنده اى را كه سخن نيكى گفت و سود جست، يا لب از بدى فرو بست و سالم

ماند.

55- هر كه داراى سه ويژگى باشد ايمانش كامل است: به وقت خوشى خرسنديش او را به باطل نكشاند، به هنگام خشم پاى از حقّ بيرون ننهد، و به

______________________________

(1) مسجد خيف مكانى در منى و بطرف غربى مسجد الحرام است.

(2) يعنى چه بسا شنوندگانى پيدا شوند كه معنى سخن مرا از رساننده و مبلّغ آن سخن بهتر درك كنند.

(3) يعنى اگر شريفترينشان كوچكترين آنان را به ناحق بكشد بايد كشته شود

(4) در باره معنى

«يسعى بذمّتهم أدناهم»

از امام صادق عليه السّلام سؤال شد، ايشان فرمودند: «يعنى اگر سپاهى از مسلمين جمعيّتى از مشركين را محاصره كردند و در همين حال يكى از آن مشركين رو به مسلمين كرده و گفت: مرا أمان دهيد تا فرمانده تان را ملاقات و با او گفتگو كنم، و از افراد مسلمين پائين ترينشان بدو امان داد در اين حال رعايت امان او بر شريفترينشان واجب آيد».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 45

هنگام قدرت به آنچه از آن او نيست دست نيازد.

56- هر كه به ناحقّ حدّى را اجرا كند متجاوز است.

57- فضيلت تلاوت قرآن در نماز بيشتر از غير آن است. و نيز ذكر خدا از صدقه دادن، و صدقه دادن از روزه گرفتن برتر بوده و روزه گرفتن كار نيك است.

سپس فرمود: هيچ سخنى بدون عمل، و هيچ عملى بدون هدف سودى نخواهد داشت، و نيز هيچ سخن و عمل و هدفى بدون پيروى از دستورات و مقرّرات دينى سودمند نخواهد بود.

58- متانت و بردبارى از خداوند؛ و عجله از شيطان است.

59- به تحقيق آنكه هدفش از آموختن علم: ستيزه جوئى با نابخردان، يا باليدن بر دانشمندان، و يا جلب توجّه مردم

است تا مورد احترام قرار گيرد از هم اكنون جايگاه خويش را در جهنّم جستجو كند. زيرا رياست و سرورى برازنده غير خداوند و شايستگان اين مقام نيست. و آنكه خود را در غير آن جايگاهى كه خداوند قرار داده مقرّر دارد خداوند او را دشمن دارد. و آنكه به سوى خود بخواند و خويش را ناحقّ رئيس ديگران گمارد خداوند هرگز نظر رحمتى به سويش نكند؛ تا از گفته اش بازگشته و از اين خواسته ناروا توبه كند.

60- عيسى بن مريم عليهما السّلام به حواريّون فرمود: دوستى و محبّت خويش را به خداوند عرضه داريد، و به او نزديك شويد! آنان گفتند: اى روح اللَّه به چه وسيله؟

فرمود: به وسيله دشمنى با جمعيت گنهكار و نافرمان. و نيز خشنودى خدا را به وسيله خشم بايشان بجوئيد. آنان گفتند: در اين صورت با چه كسى همنشين شويم؟! فرمود: با آن كس كه ديدارش شما را به ياد خدا اندازد، و گفتارش بر دانش شما بيفزايد، و كردارش شما را به آخرت تشويق كند.

61- بى شباهت ترين شما به من شخص بخيل بد زبان بى شرم است.

62- بد اخلاقى شوم است.

63- مردى كه نه از آنچه به مردم مى گويد يا مردم در باره اش مى گويند باك ندارد يا ناپاك زاده است و يا از شيطان.

64- به تحقيق خداوند بهشت را بر هر قبيح بد زبان كم شرم و حيا- كه از آنچه گويد و آنچه در باره اش گويند پروا ندارد- ممنوع ساخته است. و آگاه

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 46

باش كه اگر نسبش را پى گيرى كنى او را جز از زنا يا شركت شيطان نيابى «1». به آن حضرت عرض

شد: اى رسول خدا آيا در ميان مردمان شيطان هم هستند؟ فرمود:

آرى، آيا كلام خداوند را نخوانده اى (خطاب به شيطان مى فرمايد): «وَ شارِكْهُمْ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ» يعنى: «در أموال و فرزندان شريكشان باش- إسراء: 64».

65- به هر كه سود رسانى او نيز سودت رساند. و آن كس كه براى رخدادهاى صبر و پايدارى فراهم نكند درمانده شود. و كسى كه مردم را دشنام دهد دشنامش دهند، و هر كس كه ايشان را وانهد رهايش نسازند. عرض شد: پس چه كنيم اى رسول خدا؟ فرمود: از آبروى خود براى روز رستاخيز؛ روز فقر و نيازت بديشان وام ده (اگر تو را بد گفتند تلافى مكن).

66- رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: آيا مى خواهيد شما را به نيكوترين رفتار دنيا و آخرت رهنمون شوم؟ بپيوندى با آنكه از تو بريده، و بخشيدن به آنكه از تو منع كرده، و گذشت از آن كس كه به تو ستم روا داشته.

67- روزى رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم بر جمعيتى كه (براى مسابقه) پرتاب سنگ ميكردند گذر كرد و فرمود: قهرمان شما كسى است كه به وقت خشم بر نفس خود چيره شود، و پهلوانترين شما آن كس باشد كه پس از چيرگى گذشت كند.

68- خداوند فرمود: اين دينى است كه براى خويش پسنديده ام، و هرگز هيچ چيزى جز سخاوت و خوش أخلاقى آن را بهبودى نبخشد، پس تا با آن (دين اسلام) همدم و هم داستانيد به اين دو خصلت گراميش بداريد.

69- برترين شما از لحاظ ايمان خوشرفتارترينتان مى باشد.

70- خوش أخلاقى دارنده اش را به درجه روزه دار شب زنده دار خواهد رسانيد.

از

آن حضرت صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم سؤال شد: برترين موهبتى كه به بنده داده شده چيست؟ فرمود:

خوش اخلاقى.

71- خوش اخلاقى پيوند دوستى را محكم سازد.

______________________________

(1) مفسّران را عقيده بر اين است كه: «شركت شيطان در أموال همان سرمايه هائى است كه به حرام انباشته و در راه نامشروع مصرف مى گردد، و شركت در فرزندان هم پديد آمدن آنان از عمل حرام است».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 47

72- خوشروئى كينه را بزدايد.

73- نيكوترين شما خوشرفتارترينتان مى باشد؛ آنان كه انس گيرند و الفت پذيرند.

74- دستها سه گونه اند: گيرنده (فقير)، دهنده (سخى)، و نگه دارنده (بخيل)، و بهترين دستها دست دهنده است.

75- حيا كردن دو گونه است: يكى از خرد و ديگرى از حماقت. پس اوّلى نشانه دانش، و ديگرى نشانه نادانى است.

76- كسى كه جامه حيا به دور افكند و علنى معصيت كند غيبت ندارد.

77- آنكه ايمان به خداوند و روز قيامت دارد شايسته است كه به وعده خود وفا كند.

78- همانا «راستى» سبب جلب روزى، و «خيانت» سبب فقر و تنگدستى است.

79- نگاه فرزند به پدر و مادر از سر محبّت عبادت است.

80- همانا منتها درجه مصيبت سه چيز است: 1- آن را كه دست بسته گردن زنند، 2- و اسيرى كه در بند دشمن است، 3- و ديگر كسى كه غريبه اى را بر روى همسرش ببيند.

81- دانش دوست مؤمن است، و بردبارى وزيرش؛ و عقل راهنمايش؛ و صبر؛ فرمانده سپاه او، و سازگارى و نرمش پدرش، و نكوكارى برادرش، و نژاد همه از آدم است، و افتخار و اصالت هر كس پرهيزگارى او است، و مردانگى به اصلاح مال مى باشد.

82- مردى مقدارى

شير و عسل براى رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم آورد تا بنوشد، حضرت فرمودند: دو نوشيدنى است كه به يكى از آن مى توان بسنده كرد، و من هر دو را ننوشم و تحريم هم نكنم، ولى براى خداوند فروتنى كنم، زيرا كسى كه براى خدا فروتنى كند خداوند رفعتش بخشد، و آنكه تكبّر كند پستش سازد. و كسى كه در گذران زندگى ميانه روى پيشه خود سازد خداوند روزيش دهد، و آنكه زياده روى كند محرومش سازد، و آن را كه بسيار يادش كند پاداش دهد.

83- نزديكترين شما به من در روز قيامت: راستگوترينتان در سخن، و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 48

باوفاترينتان در پرداخت امانت و وفادارى به پيمان، و خوش أخلاق ترينتان، و نيز آن كس كه از همه به مردم نزديكتر است.

84- هنگامى كه فرد تبهكارى مدح شود عرش الهى به لرزه درآيد، و پروردگار خشم گيرد.

85- مردى از دورانديشى پرسيد؟ فرمود: اينكه با انديشمندى مشورت كنى سپس به رأيش گردن نهى.

86- روزى رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: اى مردم! «رقوب» نزدتان كيست و به چه معناست؟ گفتند: مردى را كه بميرد و از خود فرزندى بجاى ننهد. فرمود:

«رقوب» مردى را گويند كه بميرد و فرزندى پيش نفرستاده باشد كه بحساب خدا گذارد هر چند فرزندان زيادى از خود بجاى نهد. بعد فرمود: «صعلوك» در نزد شما كيست؟ گفتند: به مرد بى مال و نوا گويند. حضرت فرمود: بلكه بينواى واقعى كسى است كه از مال خويش چيزى پيش نفرستاده تا نزد خداوند ذخيره او باشد، هر چند ثروت زيادى از خود بجاى نهد. سپس فرمود: «صرعة»

در ميان شما چه معنائى دارد؟ گفتند: دلاور سرسختى كه پهلويش به خاك نرسيده باشد. فرمود:

پهلوان واقعى كسى است كه شيطان به قلبش كوفته تا سخت خشمگين شده و خونش بجوشد، آنگاه خدا را ياد كند و با صبر خشمش را به خاك افكند.

87- كسى كه بدون علم دست به كارى زند، خرابيش بيش از سازندگى خواهد بود.

88- نشستن در مسجد به انتظار نماز تا زمانى كه حدثى سر نزند عبادت است، گفته شد: حدث چيست؟ فرمود: غيبت كردن.

89- روزه دار تا غيبت مسلمانى را نكرده در عبادت است هر چند كه در بسترش آرميده باشد.

90- كسى كه افشاى فحشا كند مانند مرتكب آن است، و هر كس مؤمنى را به كارى سرزنش كند، نميرد تا مرتكب آن شود.

91- سه گروهند كه هر چند به اينان ستم نكرده اى بر تو ستم كنند: 1- فرومايه، 2- همسر، 3- و خادمت.

92- چهار چيز از علائم بدبختى است: 1- خشكى چشم، 2- سنگدلى 3-

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 49

شدّت حرص در طلب دنيا، 4- و پافشارى به ارتكاب گناه.

93- مردى به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم عرض كرد: مرا نصيحتى فرما، فرمود:

عصبانى مشو، مجدّدا درخواست كرد، فرمود: عصبانى مشو. آنگاه فرمود:

دلاورى تنها به زمين زدن حريف نيست، بلكه دلاور كسى است كه به وقت عصبانيت بر خود مسلّط باشد.

94- ايمان آن مؤمنى كاملتر است كه خوش اخلاق تر باشد.

95- نرمى و مدارا در چيزى نباشد جز آنكه زينتش بخشد، و ناسازگارى در چيزى نباشد جز آنكه زشتش سازد.

96- پوشيدن لباس، توانگرى را آشكار سازد، و نيكى كردن به خادم دشمن را خوار كند.

97- من مأمور

به مداراى با مردم شده ام چونان كه به تبليغ رسالت.

98- در امور زندگى از پنهان كارى كمك بگيريد، زيرا هر صاحب نعمتى مورد حسد واقع شود.

99- ايمان دو نيم باشد: نيمى از آن در پايدارى، و نيم ديگر در شكر كردن است.

100- خوش قولى از ايمان است.

101- غذا خوردن در گذرگاهها پستى است.

102- تمامى حاجت ها به درگاه خداوند است [و] اسبابش [مردمند]، حاجات را بوسيله آنان از خدا بخواهيد، پس هر كه آنها را به شما داد از جانب خداست آن را با شكيبائى و صبر بگيريد.

مترجم گويد: «مراد از خبر آنست كه قاضى الحاجات پروردگار تعالى است، و حاجات حاجتمندان را توسّط بندگانش روا مى كند. پس مردم را مأمور بدانيد، و رواكننده حاجات را ايزد متعال، و با صبر و شكيبائى تنها از او طلب كنيد، نه از غير او».

103- شگفتا بر مؤمن! خداوند جز خيرش را نخواهد؛ چه شادش كند يا ناراحت، اگر گرفتارش نمايد كفّاره گناهش شود، و اگر عطايش داده و گراميش دارد انعامى است كه به او داده است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 50

104- كسى كه صبح و شام كند و تمام تلاش او آخرت باشد خداوند دلش را بى نياز گردانده، و كارش را فراهم سازد. و از دنيا نرود تا اينكه تمامى رزقش را دريافت دارد. و هر كه صبح و شام كند و بيشتر تلاشش دنيا باشد خداوند فقر را در ميان دو ديده اش قرار داده، و كارش را پريشان سازد، و از دنيا جز آنچه نصيبش بوده بدست نياورد.

105- و پاسخ به مردى كه از جماعت امّتش سؤال نموده بود فرمودند: جماعت امّت من أهل حقّند

هر چند اندك باشند.

106- كسى كه خداوند به او براى عملى وعده پاداش دهد، وفا خواهد كرد، و آن را كه وعيد عذاب داده، اختيار (عذاب يا عفو) دارد.

107- رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: آيا آن كس را كه بيش از همه به من شباهت اخلاقى دارد معرّفى نكنم؟! گفتند: بفرماييد اى رسول خدا، فرمود:

خوش اخلاقترين و بردبارترين، و نيكوكارترين شما به خويشان، و نيز آن كس كه در خشنودى و خشم بيش از همه از طرف خود رعايت انصاف را مى كند.

108- خورنده شكرگزار از روزه دار ساكت برتر است.

مترجم گويد: «ظاهرا مراد روزه مستحبّى است».

109- دوستى و رفاقت مؤمن با مؤمن براى خدا از بزرگترين شاخه هاى ايمان است. و آنكه براى خدا دوست دارد؛ و براى خدا دشمن داشته؛ و بخشش كند؛ يا دريغ دارد براى او، از برگزيدگان است.

110- محبوبترين بندگان نزد خدا پرسودترين آنان به بندگان است، و كسانى به حقّ خدا پايبندترند كه كار خير را نزدشان محبوب ساخته.

111- كسى كه به شما نيكى كرد جبران كنيد، و چنانچه نتوانستيد تشكّر كنيد، كه همان تشكّر پاداش او خواهد.

112- كسى كه از مدارا بى نصيب مانده از تمام خيرات بى بهره است.

113- با برادرت نه مجادله و شوخى كن، و نه خلف وعده.

114- حرمتهائى كه رعايت آنها بر هر مؤمنى لازم است: حرمت دين، و حرمت ادب، و حرمت غذا مى باشد.

115- فرد مؤمن خوشرو و بذله گو است، و منافق، اخمو و ترشرو.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 51

116- بى نيازى چه يار خوبى براى پرهيزگارى است! 117- مجازات ستمكارى از هر كيفرى سريعتر مى رسد.

118- هديه دادن بر سه گونه است:

هديه در مقابل هديه، هديه ساخت و ساز، و هديه براى خدا (بقصد قربت).

119- خوشا به حال كسى كه لذّت نقد را براى موعودى كه نديده است ترك گويد.

120- كسى كه فردا را از عمر خود بشمارد ياد مرگ را كنار گذاشته.

121- چگونه خواهيد بود آنگاه كه زنانتان فاسد و جوانانتان تبهكار گردند؛ با اين حال امر به معروف و نهى از منكر را ترك گوئيد؟! عرض شد: آيا اين گونه خواهد شد اى رسول خدا؟! فرمود: آرى و بدتر از اين هم، چگونه باشيد آنگاه كه أمر به منكر و نهى از معروف كنيد؟! عرض شد: اى رسول خدا اين گونه خواهد شد؟! فرمود: آرى و بدتر از اين هم، چگونه خواهيد بود آنگاه كه معروف را زشت، و منكر را نيكو دانيد؟! 122- چون فال بد زدى اعتنا مكن، و هر گاه شك كردى داورى مكن، و چون رشك بردى ستم مكن.

123- از امّت من نه چيز برداشته شده: اشتباه، فراموشى، آنچه بى اختيار بر آن وادار شوند، آنچه نمى دانند، آنچه توانش را ندارند، آنچه بدان ناچار شده اند، حسد «1»، فال بد زدن، وسوسه در انديشه در كار خلقت، تا هنگامى كه لب و زبان

______________________________

(1) ظاهرا مراد از برداشته شدن حسد آن حسدى است كه آشكارش نكند، همچنان كه در حديث آمده است كه:

«إنّ المؤمن لا يظهر الحسد»

يعنى: مؤمن حسد را آشكار نمى سازد. و بنظر ميرسد جمله:

«ما لم ينطق بشفة و لا لسان»

قيدى براى سه مورد آخرى باشد، و در تاييد اين مطلب در كتاب كافى (ج 2 ص 463) روايتى آمده است كه: «رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود:

نه

خصلت از امّت من برداشته شده: خطا، فراموشى، آنچه ندانند، آنچه نتوانند، آنچه بدان توانائى ندارند، آنچه بناخواه (با زور) بر آن وارد شوند، طيره، وسوسه در تفكّر (و انديشه) در آفرينش، و حسد در صورتى كه به زبان يا دست آشكار نشود»، و احتمال دارد مراد از «انديشه در وسوسه» وسوسه هاى شيطانى در انديشه كردن در حالات مردم، و بدگمانى به آنان در آنچه از ايشان مشاهده كند، ولى بايد به اين گمان بد خود در باره مردم حكم نكند، و آن را آشكار نساخته و به موجب آن عمل نكند.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 52

بدان نگشوده اند.

124- هر گاه خواب ديدن از كسى برداشته شد نگران نشود، زيرا آنكه در دانش راسخ شود خواب ديدن از او گرفته شود.

125- از ميان امّتم اگر دو گروه اصلاح شوند تمامى امّت اصلاح گردند، و چون فاسد شوند همه فاسد خواهند شد. گفته شد: اى رسول خدا آنان كيانند؟

فرمود: فقيهان و زمامداران.

126- كاملترين مردم از لحاظ عقل خداترس ترين و فرمانبرترينشان است. و كم خردترين مردم كسى است كه از سلطان بيش از خدا مى ترسد، از همه به او فرمانبرتر است.

127- همنشينى با سه گروه دل را مى ميراند: همنشينى با أراذل، گفتگوى با زنان، و همنشينى با توانگران.

128- وقتى خداوند بر امّتى خشم گيرد عذابشان نكند در اين صورت نرخها افزايش يابد، و عمر مردم كوتاه شود، و بازرگانانشان سود نبرند، و ميوه هاى باغهايشان مطلوب و گوارا و با بركت نگردد، و نهرها و جويبارهايشان هرگز پر آب نشود، و بارانها از ريزش بر آنها بازداشته شوند، و نابكاران بر آنان چيره و مسلّط شوند.

129- پس از

من هر گاه زناكارى زياد شود، مرگ ناگهانى افزايش يابد، و هر گاه كمفروشى شود خداوند به قحط و كمبود دچارشان سازد. و چون زكات نپردازند زمين نيز بركت خود را از زراعت، ميوه و معدنها دريغ نمايد. و چون در داورى ستم كنند، بر جور و ستم و كينه توزى همدست شوند، و هر گاه پيمانها بشكنند خداوند دشمنشان را بر ايشان مسلّط نمايد. و چون قطع رحم كنند ثروت در دست اشرار افتد. و هنگامى كه امر به معروف نكرده و نهى از منكر ننمايند و پيروى از نيكان از اهل بيت من نكنند خداوند اشرارشان را بر آنان چيره سازد، و در يك چنين حالى نيكانشان دعا كنند ولى مستجاب نشوند.

130- و هنگامى كه آيه: وَ لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ يعنى:

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 53

(ديدگانت را بدان چه گروههايى از آنان را از متاع دنيا داده ايم مدوز» (طه: 131) بر آن حضرت نازل شد فرمود: كسى كه دلش به صبر الهى آرام نگيرد جانش از افسوس دنيا به لب رسد، و كسى كه ديدگانش را بر دارائى مردمان كشد غصّه اش طولانى شده و روزى مقدّر خدا را بد شمرده، و زندگى براى او تلخ گردد. و كسى كه نعمت خدا را بر خود جز خوراك و پوشاك نداند و نفهمد به تحقيق به نعمتهاى الهى جهل ورزيده و كافر شده است، و تلاشش به هدر رفته و عذابش نزديك گردد.

131- رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: جز مسلمان وارد بهشت نشود، أبو ذر پرسيد:

اى رسول خدا اسلام چيست؟ فرمود: اسلام برهنه است

و لباسش پرهيزگارى، و زير پوشش هدايت، و روپوشش شرم، قانونش پارسائى، تماميّتش دين، و ميوه اش كردار شايسته است. و هر چيزى را اساس و پايه اى است و پايه اسلام دوستى ما اهل بيت است.

132- كسى كه خشنودى مخلوق را در آن عمل كه مستوجب خشم خداست جستجو كند خداوند عزّ و جلّ همان مخلوق را بر وى مسلّط سازد.

133- خداوند از ميان بندگانش گروهى را براى نيازهاى مردم آفريده كه مشتاق كار نيكند و سخاوت را بزرگوارى دانند، و خداوند اخلاق و رفتار نيك را دوست مى دارد.

134- همانا خداوند را بندگانى است كه مردم در نيازمنديهايشان بدانان پناه مى برند، آنان همان كسانند كه در روز رستاخيز از عذاب الهى در امانند.

135- مؤمن پذيراى تربيت الهى است، وقتى گشايش دهد مى برد؛ و چون تنگ گرفت؛ پايدارى مى ورزد.

136- روزگارى بر اين مردم خواهد آمد كه اگر دنياى كسى مهيّا شود ديگر به تباهى دينش اهميّتى ندهد.

137- همانا خداوند دلهاى بندگانش را بر دوستى آن كس كه به ايشان نيكوكارى كند و دشمنى آن كس كه به آنان بدى كند سرشته است.

138- هر گاه امّتم به پانزده رفتار عادت كنند بر آنان عذاب نازل شود، گفته شد: اى رسول خدا آنها كدام است؟ فرمود: زمانى كه غنيمت و مال را در ميان

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 54

130- دنيا زندان مؤمن و بهشت كافر است.

140- روزگارى بيايد كه در آن زمان مردم به مانند گرگند، و هر كه گرگ نباشد گرگها او را بدرند.

141- كمترين چيزى كه در آخر الزّمان هست برادرى مطمئن و درهمى پول حلال است.

142- با بدگمانى خود را از (شرّ) مردم در امان

داريد.

143- همانا تمامى خوبيها به كمك عقل يافت شود، و دين ندارد آنكه عقل ندارد.

144- گروهى در حضور پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم از مردى تعريف نمودند تا آنجا كه تمام صفات نيكش را برشمردند، آنگاه آن حضرت فرمود: عقلش چگونه است؟

گفتند: اى فرستاده خدا ما تو را از تلاش در عبادت و كارهاى خوبش خبر مى دهيم و شما از عقلش مى پرسيد؟! حضرت فرمود: همانا مرد أحمق بر اثر حماقتش مرتكب هرزگيهائى به مراتب بزرگتر از نابكارى شود. و به تحقيق؛ مردم در فرداى قيامت به اندازه خردشان به درجات عالى نائل و به قرب پروردگارشان رسند.

145- خداوند خرد را سه قسمت آفريده، هر كه همه را داشت خردش كامل است، و هر كه هيچ يك را نداشت از عقل بى نصيب است: 1- خوب شناختن خدا، 2- نيكو طاعت كردن براى خدا، 3- و خوب پايدارى نمودن در اجراى فرمانش.

146- مردى نصرانى از اهل نجران- كه خوش بيان و داراى وقار و هيبت بود- وارد مدينه شد، عرض شد: اى رسول خدا اين نصرانى چه خردمند است! حضرت گوينده را سرزنش كرده و فرمود: بس كن! خردمند كسى است كه خدا را يگانه دانسته و به فرمانش گردن نهد.

147- دانش؛ دوست مؤمن است، و بردبارى وزيرش، و خرد راهنمايش، و عمل سرپرستش، و پايدارى فرمانده لشكرش، و مدارا و نرمش پدرش، و نيكوكارى برادرش است، و نژاد او از آدم است، و افتخار خانوادگى در پرهيزگارى مى باشد، و جوانمردى اصلاح مال است.

148- هر آن كس كه به او محبّتى شد بايد جبران كند، و گر نه تشكّر نمايد، و اگر تشكّر هم

ننمود در اين صورت كفران نعمت نموده است.

149- با يك ديگر دست دهيد، زيرا اين كار كينه را بزدايد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 55

150- نهاد مؤمن با هر ويژگى خوى گيرد مگر با دروغ و خيانت.

151- هر آينه قسمتى از شعر حكمت است، و برخى از گفتارها اثر جادوئى دارد.

152- رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم به ابو ذر فرمود: كدام رشته ايمان محكم تر است؟ گفت:

خدا و رسولش داناترند، حضرت فرمود: دوستى كردن در راه خدا، و دشمنى كردن براى خدا، و بغض براى خدا.

153- از خوشبختيهاى انسان: خيرخواستن از خدا، و رضايت بدان چه او حكم كرده است. و از بدبختيهايش: ترك خيرخواهى از خدا، و نارضائى از تقدير خداست.

154- پشيمانى (از گناه) نوعى توبه است.

155- به قرآن ايمان نياورده است آن كس كه حرامش را حلال شمارد.

156- مردى از پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم تقاضاى نصيحت نمود، ايشان فرمودند: زبانت را نگاه دارد، او دوباره گفت: مرا سفارشى فرما، فرمود: زبان خويش نگاه دار، او باز گفت: مرا سفارشى فرما، فرمود: واى؛ خدا از تو بگذرد! آيا مردم را چيزى غير از محصول زبانشان به رو در آتش مى افكند؟! 157- كارهاى خوب از مرگهاى بد جلوگيرى كنند، و صدقه پنهانى آتش خشم الهى را فرو نشاند، و صله رحم نمودن بر عمر بيفزايد، و هر كار نيكى صدقه است، و اهل معروف و احسان كنندگان در دنيا خود در آخرت نيز اهل احسان باشند «1» و بدكاران در اين سرا همان زشتكاران در آخرتند، و اوّلين گروه كه به بهشت درآيند نيكوكاران باشند.

158- خداوند خوش دارد هنگامى

كه نعمتى به بنده اى ارزانى داشت اثرش را در او ببيند، و در آن حال بدى زندگى و إظهار فقر را دشمن دارد.

159- خوب سؤال كردن نيمى از دانش است، و مدارا كردن نيمى از زندگى.

160- فرزند آدم پير شود و دو صفتش جوان گردد: حرص و آرزو.

______________________________

(1) در كتاب ثواب الأعمال آمده است: از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم سؤال شد كه اين چگونه باشد؟

فرمود: «خداوند از راه لطف منّت نهد و ايشان را ببخشد و آنان حسنات خود را بمردم ببخشند، و بدين سبب به بهشت روند، پس هم در دنيا اهل احسان بوده اند، و هم در آخرت».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 56

161- حيا و آبرودارى از صفات ايمان است.

162- روز قيامت تا از بنده چهار چيز پرسش نشود قدمى برندارد: از عمرش كه در چه سپرى ساخته؟ و جوانيش در چه چيز صرف كرده؟ و از مالش كه از كجا آورده و در چه موردى خرج كرده؟ و از دوستى ما اهل بيت.

163- هر كس در معامله با مردم ستم نكند، و در سخن گفتن با آنان دروغ نگويد، و در وعده هايش با آنان خلف و عهدشكنى نكند، پس وى از كسانيست كه مردانگى و انسانيتش به حدّ كمال رسيده، و عدالتش آشكار گشته، و دوستى و برادرى با وى لازم آمده، و غيبت او حرام شده است.

164- مؤمن همه چيزش حرمت دارد: آبرويش و ثروتش، و خونش.

165- به اقوامتان احسان كنيد هر چند به يك سلام كردن باشد.

166- ايمان اعتقادى در دل است، و ايمان گفتارى به زبان، و ايمان كردارى به اعضا مى باشد.

167- توانگرى به

زيادى كالا نيست، بلكه به بى نيازى دل است.

168- اجتناب و دورى از بدى نوعى صدقه است.

169- چهار چيز لازمه هر عاقل و انديشمندى از امّت من است، گفته شد:

اى رسول خدا آنها چيست؟ فرمودند: گوش فرا دادن به دانش، و نگهدارى و پخش كردن، و عمل نمودن به موجب آن است.

170- همانا برخى از سخنرانيها چون سحر عقل را مى ربايد، و برخى از دانستنها نادانى است، و برخى از سخنان نارسا است.

171- سنّت دو گونه است، سنّت واجب: كه بكارگيرى آن پس از من موجب هدايت و ترك آن سبب گمراهى است. و سنّت مستحبّ: كه عمل به آن سبب برترى بوده و ترك آن گناهى ندارد.

172- هر كه حاكمى را با آن خشنودى كه مستوجب خشم خداست خشنود سازد از دين خدا بيرون است «1» 173- بهتر از نيكوكارى، فرد نيكوكار است، و بدتر از بدى، بدكردار

______________________________

(1) بايد دانست كه مراد از خشمگين نمودن خدا، يا راضى ساختن او، اينست كه به محيط غضب حقّ رود يا به محيط رضاى او، زيرا خداوند محلّ حوادث نيست كه كسى بتواند در او تأثير كرده؛ او را خشنود كند يا به غضب آورد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 57

مى باشد.

174- آن كسى كه خداوند او را از خوارى گناهان به عزّت طاعت كشانده، پس او را بدون داشتن مالى غنى، و بدون طائفه و عشيره، عزيز، و بدون داشتن همدمى؛ آرامش داده است، و كسى كه از خداوند بترسد خدا همه چيز را از او مى ترساند، و هر كه از خدا نترسد خداوند او را از هر چيزى مى ترساند، و هر كه به روزى اندك الهى بسنده

كند خداوند نيز به اندكى عمل از وى راضى مى شود، و كسى كه از درآمد حلال شرم نكند: خرجش كم، خاطرش آسوده، و عيالش (خانواده اش) در آسايش و رفاه بسر مى برند. و كسى كه در دنيا زهد پيشه كند خداوند حكمت را در دلش جاى داده و زبانش را بدان گويا مى سازد، و او را به عيوب دنيا، درد و دوايش بصيرت بخشد، و سرانجام سالم به سراى ابدى بيرونش برد.

175- از لغزشهاى مصيبت زدگان درگذريد.

176- بى رغبتى در دنيا: كوتاه كردن آرزو، و شكر هر نعمت، و پرهيز از منهيّات الهى است.

177- هيچ كار خيرى را از روى خودنمائى انجام مده، و از روى شرم وامگذار.

178- همانا من بر سه چيز امّتم نگرانم: 1- بخل غالب، 2- و هواى نفسى كه پيروى شود، 3- و پيشواى گمراه.

179- هر كه غصّه اش افزون شود جسمش بيمار گردد، و آن كه رفتارش بد است جانش در شكنجه است، و هر كه با مردم ستيزه كند بزرگى و شرفش بر باد رود.

180- آگاه باشيد! همانا بدترين گروه از امّتم آنانند كه از ترس شرّشان احترام شوند، و آگاه باشيد! كسى را كه از بيم شرّش احترام كنند از امّت من نيست.

181- از امّتم آن كس كه صبح كند و تلاشش غير دستور خدا باشد از خدا نيست، و كسى كه اهتمام به كارهاى مسلمين نورزد از ايشان نيست، و آن كس كه با ميل خود به خوارى تن دهد از ما أهل بيت نخواهد بود.

182- و رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم اين نامه دلدارى را به معاذ در تسليت فرزندش نگاشت: از محمّد فرستاده خدا به

معاذ بن جبل، سلام بر تو باد، سپاس گويم خداوندى را كه جز او معبودى نيست، امّا بعد: خبر بيتابى در اندوه مرگ فرزندت به من رسيده، همانا پسرت از هداياى ارزنده الهى و از سپرده هائى بود كه بطور

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 58

موقّت در دست تو بود، و خداوند تو را به او تا زمانى معيّن بهره مند ساخت، و به وقت رسيدن اجل جان او را ستاند، فإنّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ (زيرا ما از آن خدائيم و به سوى او بازمى گرديم)، مبادا بيتابيت موجب تباهى پاداش تو گردد، و در صورتى كه پاداش (بر) مصيبت را دريابى خواهى دانست كه اين مصيبت در مقابل پاداشى كه خداوند براى اهل تسليم و پايدارى فراهم ساخته بسيار ناچيز است. و آگاه باش كه بيتابى، مرده را باز نگرداند، و سرنوشت را تغيير ندهد، بنا بر اين صبر را نيكو دار و تحقّق وعده الهى را بجوى، مبادا بر آنچه كه بر تو و همه مردم حتمى است و در زمان و موعد خود نازل شدنى است تأسّف بخورى! سلام و رحمت و بركات خداوند بر تو باد.

183- از علائم (برپائى) قيامت: افزايش قاريان قرآن، كمى فقيهان، و بسيارى أميران، و كمى درستكاران، و زيادى بارش باران و كمبود گياهان است.

184- حاجت آن را كه توانائى ابلاغ نيازش را به من ندارد به من برسانيد، زيرا هر كه حاجت نيازمندى كه توانائى ابلاغ آن را به صاحب قدرتى ندارد برساند خداوند در روز رستاخيز قدمهايش را بر صراط استوار دارد.

185- دو چيز شگفت انگيز است: 1- گفتار حكيمانه از احمق؛ آن را بپذيريد، 2- و

گفتار بى مغز از حكيم، از آن درگذريد.

186- تنبل را سه نشان است: 1- كاهلى كند تا به كوتاهى كردن افتد، 2- و بعد كوتاهى كند تا تباه سازد، 3- و پس از تباهى به گناه افتد.

187- كسى كه از حلال شرم نكند به خود سود رسانده، و خرجش سبك گردد، و تكبّر از او دور شود، و هر كه به روزى اندك خدا بسنده كند خداوند نيز به كردار اندك او خشنود شود، و آن كس كه شيفته دنيا شود آرزويش در آن دراز گشته؛ خداوند به اندازه تمايل او به دنيا دلش را كور سازد. و هر كه دل از دنيا بركند آرزويش كوتاه گشته؛ خداوند او را بدون آموزش، دانش عطا كند، و بى راهنما هدايتش نمايد، و كورى را از وى زدوده و بينايش سازد.

آگاه باشيد! از پس من جمعيتى آيند كه حكومت از براى ايشان جز با كشتار و زورگوئى برپا نگردد، و توانگرى جز با بخل بر ايشان فراهم نشود، و محبوبيت در بين مردم را جز با هوسرانى و سهل انگارى در دين كسب نكنند.

آگاه باشيد! هر كه آن دوره را دريافت، و بر فقر پايدارى كرد در حالى كه قدرت بر توانگرى را داشت، و بر گمنامى صبر كرد با اينكه قدرت كسب عزّت را

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 59

دارا بود، و بر بدخواهى مردم صبر داشت در حالى كه مى توانست محبوب آنان شود، و بدين كار نظرى جز جلب خشنودى خداوند و سراى آخرت نداشت خداوند پاداش پنجاه صدّيق را به وى عطا خواهد كرد.

188- زنهار از فروتنى منافقانه! كه ظاهر خاشع باشد ولى دل غير آن.

189-

نيكوكار مورد نكوهش مشمول رحمت است 190- هديه را بپذيريد، و عطر برترين هديه است، زيرا سبكبارتر و خوشبوتر است.

191- همانا احسان فقط به متديّن و خانواده دار رواست «1» و جهاد ناتوانان حجّ گزاردن است. و جهاد زن خوب شوهردارى كردن است. مهرورزى نيمى از دين است، هر كه ميانه روى را پيشه خود سازد هرگز بينوا نگردد، روزى را با صدقه دادن فرود آريد. خداوند نخواسته روزى بندگان مؤمن را از آنجائى كه اميد دارند و پيش بينى مى كنند قرار دهد.

192- هيچ بنده اى به مقام پرهيزگاران نرسد مگر به ترك كردن حلال از بيم گرفتارى به حرام و در امان ماندن از آن.

______________________________

(1) در كتاب فقيه (ج 6 ص 373 ح 5904) حديث اين گونه است:

«الصّنيعة لا تكون صنيعة إلّا عند ذي حسب أو دين»

يعنى: «احسان جز در باره خانواده دار و ديندار احسان نيست». و در كتاب عيون اخبار الرّضا عليه السّلام (ج 2 ص 124) حديثى از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم نقل شده كه در آن رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم مى فرمايد:

«اصطنع المعروف إلى أهله و إلى غير أهله، فإن كان أهله، فهو أهله، و إن لم يكن أهله فأنت أهله»

يعنى: «احسان را بر أهلش و غير أهلش انجام ده، پس اگر گيرنده اهل باشد كه بجا بوده و سخنى نيست، و اگر نابجا بود و گيرنده اهليّت نداشت تو خود كه اهليّت احسان را دارى». و بنظر مى رسد متن حديث در اصل:

«إلّا إلى ذي دين»

بوده، و لفظ «إلّا» از نسخه ها ساقط شده باشد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 60

وصى مرتضى- على بن أبى طالب عليه السّلام رواياتى طولانى در اين زمينه (توحيد، حكمت، زهد، و ....) نقل شده است كه اگر مى خواستيم فقط به سخنرانيها و فرمايشات آن حضرت در زمينه توحيد كه به دست ما رسيده است بسنده كرده و ذكر نمائيم آن به اندازه تمام اين كتاب مى شد. ولى ما تنها به يك خطبه آن حضرت در زمينه توحيد اين باب را شروع نموديم، سپس به فراخور كتاب به ذكر منقولات از آن جناب در اين زمينه ها (حكمت، زهد، موعظه، و ...) و آنچه كمتر در دسترس است و خاصّه و عامّه در آن متّفق اند اكتفا نموديم، و به خواست خداوند متعال همان اندازه كافى و رضايت بخش است.

مانند علم، قدرت داراى حقيقتى است جداى از ذات خداوند، و مغاير با آن، ولى طبق تعاليم أئمّه معصومين عليهم السّلام اين گونه صفات (يعنى صفات ذات) عين ذات خداوند هستند، علم خدا، چيزى غير از ذات خدا نيست، قدرت خدا نيز چيزى جداى از ذات او نيست، بلكه علم خداوند عين ذات اوست، قدرت او نيز عين ذاتش مى باشد، و نيز ساير صفات ذات اين گونه است. (نقل از تعليق مرحوم سيّد هاشم طهرانى (ره) بر كتاب توحيد شيخ صدوق عليه الرّحمة)

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 61

خود گواهى مى دهد كه خالقى دارد كه نه صفت است و نه موصوف، و هر صفت و موصوفى هميشه بايد با هم همراه باشند، و همراهى دو چيز با هم، نشانه حادث بودن آنهاست، و حادث بودن هم با أزلى بودن منافات دارد، پس هر آن كس پندارد كه او ذات خدا را شناخته [آن صرف وهم است] و در واقع خدا را نشناخته است، و هر كه نهايتى براى او فرض كند يگانگى او را باور نداشته است، و كسى كه براى او مثل و مانندى قائل شود او را تصديق ننموده است، و هر كس او را تشبيه كند به حقيقت او آگاهى نيافته است، و هر كس بخواهد با نيروى فكر خود او را توهّم نمايد در حقيقت به سراغ خدا نرفته است، و كسى كه بخواهد كنه ذات خدا را دريابد در واقع قائل به توحيد نيست «1» و آن كس كه براى او نهايتى مقرّر نموده به او عقيده و ايمان نداشته است، و هر كه به او اشاره كند در واقع

به سوى خدا نرفته و بدو دل نداده، و هر كه حدّى برايش تصوّر كند در واقع خدا را قصد نكرده، و هر كس براى خداوند جزء و عضوى قائل شود براى او تذلّل و خوارى نكرده است، هر آنچه به همراه نفس و ذات خود شناخته شود مصنوع و ساخته شده است، و هر آنچه در چيز ديگرى (يا به چيز ديگرى) غير از خود قائم و پابرجا باشد، معلول است و نياز به علّت دارد.

به وسيله مخلوقات و ساخته هاى خدا ميتوان به وجود او استدلال كرد، و توسّط عقل است كه معرفت و شناخت او پا ميگيرد. و با انديشه نمودن حجّت وى ثابت گردد، و با نشانه هاى خود بر خلقش حجّت آورده، خداوند مخلوقات را آفريد و پرده اى ميان خود و آنان كشيد، جدائى او از مخلوق نشانه اختلاف آفريدگار و آفريده است، و دورى و جدائى او از بندگانش، مكانى و مادّى نيست، بلكه تفاوت وجودى اوست با نحوه وجود آنها، و نيز آلات و ادوات دادن خدا به آنان دليلى است بر اينكه خودش آلات و ابزارى ندارد، زيرا آلات و ادوات؛ شاهد عجز و فقر صاحب آنهاست (و احتياج در خداوند راهى ندارد) و آغاز داشتن آفرينش مخلوقات دليل بى آغازى اوست. چه هر كه ابتدا داشته باشد نمى تواند آغازگر چيز ديگرى باشد. (از ايجاد ديگران عاجز است) نامهايش محض عبارت و تعبير است، و كارهايش مجرّد تفهيم، ذات او

______________________________

(1) زيرا با اين كار عملا قائل شده است كه خداوند نيز همچو سائر موجودات است و مى توان به كنه او دست يافت، و حال آنكه خداوند «تك» است و مثل

و مانند ندارد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 62

حقيقت است و كنهش جدائى او از خلق، هر كه بخواهد اوصاف خدا را دريابد، او را نشناخته است، و هر كه برايش مانندى پنداشته از او درگذشته و او را پشت سر نهاده است، و هر كه بخواهد كنه او را دريابد به خطا رفته است، هر كه بگويد:

كجاست برايش جايگاهى پنداشته، و هر كه گويد: در چيست؟ او را در ميان ظرفى پنداشته، و هر كه بگويد: حدّش تا كجاست؟ براى او نهايتى فرض كرده، و هر كه بگويد: چرا و از چه راهى موجود شده؟ براى او علّتى تصوّر نموده است، و هر كه بگويد: چگونه است؟ او را (به مخلوقش) همانند ساخته، و هر كه بگويد: از چه زمانى بوده؟ براى او وقتى در نظر گرفته، و هر كه بگويد: تا چه زمانى خواهد بود؟ براى او انتهائى قرار داده است، و هر كس چنين كند او را مركّب دانسته، و هر كه اجزاء و ابعاض براى خدا تصوّر كند او را وصف نموده، و هر كه او را وصف نمايد كارش به الحاد و كفر مى انجامد، و هر كه براى خدا معتقد به اجزاء و ابعاض شده از او رو گردانده است.

خداوند با تغيير مخلوقات و دگرگونيشان دستخوش تغيير نشود، همچنان كه با محدود ساختن هر موجودى حدّ نپذيرد، احد است ولى نه به حساب شماره «1»، سرور والامقامى است كه همگان در حوائج رو سوى او آرند، بدون تقسيم و جدا نمودن حاجت (بى نياز است نه چون آفريدگان)، درونست نه به داخل شدن در چيزى، آشكار است نه به جدا بودن،

هويدا و با شكوه است نه چنان كه به چشم آيد، لطيف است ولى نه از نظر جسم، فاعل است ولى نه با جوش و خروش حركتى «2» مى سنجد و تصميم مى گيرد ولى نه با نيروى انديشه «3» تدبير مى كند ولى نه با حركت، شنوا و بيناست ولى نه با ابزار و اسباب، نزديك است نه از جهت مكانى، دور است ولى نه از نظر مسافت، موجود است نه بعد از عدم (قبل از او عدم نبوده بلكه او هميشه موجود بوده است)، زمان و مكان ندارد، چرت و خواب او را نگيرد،

______________________________

(1) يعنى نه به عنوان عددى در مقابل «دو» و «سه»، بلكه «تك» است و بى همتا و دومى ندارد.

(2) اين جمله در كتاب توحيد و نيز عيون أخبار الرّضا عليه السّلام اين گونه آمده است:

«فاعل لا باضطرار»

، يعنى: كار انجام مى دهد ولى نه از روى اجبار، بلكه با اختيار تامّ.

(3) «به نيروى انديشه» ترجمه

«بحول الفكرة»

بالحاء المهملة مى باشد، و در توحيد و عيون: «بجول الفكرة» بالجيم مى باشد، يعنى: «چرخش انديشه».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 63

صفات مختلف او را محدود نسازد، و آلات و ادوات در بندش نكشد او قبل از زمان بوده، و پيش از عدم وجود داشته است، ازليّتش از هر آغاز و ابتدائى فراتر مى باشد، از آفرينش حواسّ توسّط او معلوم شود كه خود فاقد اين حواسّ است، و از سرشتن جواهر توسّط او دانسته شد كه او را جوهرى نيست، و از آفرينش جهان معلوم شد كه او را آفريننده اى نيست، و از خلق ضدّيّت بين اضداد دانسته شد كه خدا ضدّ ندارد، و با ايجاد هماهنگى بين اشياء دانسته

شد كه قرين و هماوردى ندارد، بين روشنائى و تاريكى؛ و همچنين بين سرما و گرما ضدّيت برقرار كرده است، نيروهاى سركش و نامساعد را به گرد هم جمع نمود، و پراكنده ها را به هم درآميخت، و پراكندگى اينها و اجتماع آنها دليلى است بر وجود پراكنده كننده و گرد آورنده اشان، خداوند سبحان آنها را دلائل پروردگارى خويش ساخت، و گواهانى بر اختفاى (غيبت) خود نموده، و از حكمت خويش همه را گويا ساخته است، زيرا هستى آنها گويا به حدوث آنهاست، به وسيله وجودشان از نيستى و عدمشان خبر دهند، و با نقل و انتقالات آنها از وضعى به وضع ديگر خبر مى دهند كه زوال پذيرند. با غروب و ناپيدا شدن خود اعلام مى دارند كه آفريننده اشان را ناپيدائى و غروبى نيست، همچنان كه قول خداوند اشاره به همين معنى دارد: وَ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ، «و از هر چيزى دو گونه- كه يكى جفت ديگرى است- آفريديم باشد كه ياد كنيد و پند گيريد- ذاريات: 49»، و بين «قبل» و «بعد» جدائى افكند و آنان را اسير زمان نمود تا همه بدانند او را قبل و بعدى نيست، طبيعتهاى گوناگون موجودات گواهى است بر اينكه طبيعت بخش آنها را طبيعتى نيست، و تفاوت و اختلاف آنها با هم دليل است بر اينكه تفاوت دهنده به آنها تفاوتى در ذاتش راه ندارد، زمان دار بودن آنها بيان كننده اين واقعيّت است كه آفريننده اشان فاقد زمان و فراتر از آن است، آنها را از يك ديگر محجوب و پنهان داشت تا دانسته شود پرده و حجابى بين خودش و آنها نيست، آنگاه كه پرورده اى نبود

مقام پروردگارى داشت، و آن زمان كه مملوك و مخلوقى نبود، او مالك على الإطلاق و مستولى بر همه چيز بود «1» آن زمان كه مسموعى نبود معناى شنيدن در

______________________________

(1) در صورتى كه لفظ «الهيّة» به معناى عبادت باشد بنا بر اين خداوند «مألوه» خواهد بود، و «عبد» نيز «اله» و «متألّه». و چنانچه به معناى مالك بودن در تأثير و تصرّف در اشياء باشد- كما اينكه در اينجا و در بسيارى از احاديث ديگر مراد است- خداوند «اله» است، و عبد «مألوه» مى باشد، و بر همين اساس در حديثى از امام كاظم عليه السّلام آمده است

«سألته عن معنى «اللَّه» عز و جلّ، فقال عليه السّلام: استولى على ما دقّ و جلّ»

، يعنى: خدا بر هر چيز كوچك و بزرگ تسلّط و سيطره دارد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 64

مورد او صادق بود، و آنگاه كه هيچ موجودى نبود تا معلوم واقع شود او ميدانست، و آنگاه كه مقدورى نبود او قادر و توانا بود (آنگاه كه هيچ معلوم و مقدورى نبود او ميدانست و توانا بود) اين طور نيست كه فقط از هنگامى كه دست به آفرينش زد؛ آفريننده محسوب شود، بلكه قبل از خلقت و ايجاد؛ خالقيّت و آفرينندگى در مورد او مصداق داشته است، از هيچ؛ آنها را از هم جدا نمود و با هيچ آنها را به هم درآميخت، بى هيچ تلاش و كوششى همه را اندازه گيرى نمود.

اوهام را به ذاتش راهى نيست، و نه فهم، حقيقتش را دريابد. كلمه «متى» به معنى «كى؟ چه زمانى؟» محدودش نساخته و نشان دهنده وقت معيّنى براى او نيست «1» كلمه «قد» به معنى

«قرب زمانى» او را نزديك نسازد، و ترديد و احتمال حجاب او نشود، و كلمه «مع» به معنى «با» او را قرين و همراه چيزى نكند، و بكارگيرى ضمير غايب «هو» در مورد او به اين معنا نيست كه خداوند مظروف است و در محدوده زمان قرار گرفته است، هر آلتى به همانند خود اشاره دارد، و فعّاليّت هر چيزى در محيط خود آنها است، و توسّل به ابزار دليل نيازمنديست، و تضادّ بين دو چيز خبر از ناهمتائى دهد، و آلات خود را محدود سازد، و هر شبيه به همانند خود بازگردد، هر پديد آمده اى نشانگر و معرّف وقت خويش است. و به كمك نامها صفاتشان متمايز شود، و به عناوين؛ همتا و همسان جدا مى گردد، و حوادث و پديده ها به آنها برميگردد.

ابتدا و زمان داشتن باعث شده است كه اشياء و موجودات، قديم نباشند، و قرب زمانى داشتن، آنها را از ازلى بودن بازداشته، و «لو لا» (نبود چيزى در اثر وجود چيز ديگر) حتميّت تحقّق را از آنها سلب مى سازد، افتراق و جدائى آنها دليل و

______________________________

(1) ترجمه اين عبارت بر اساس نسخه «توحيد» و «عيون» است، كه در آن دو بجاى

«تفوته» «توقّته»

آمده است، و همچنين آنجا كه ميگويد:

«لا تشتمله هو»

بنظر ميرسد تصحيفى از سوى نسخه برداران باشد، و صحيح آن:

«لا تشتمله حين»

باشد، همچنان كه در آن دو كتاب آمده، و در نهج البلاغه

«لا يشمل بحدّ»

است، و ترجمه متن بر اساس نسخه عيون و توحيد مى باشد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 65

نشانه وجود جداكننده آنهاست، تفاوت و جدائى آنها دلالت بر وجود تفاوت دهنده آنهاست، آفريننده اشان بوسيله آنها بر عقول جلوه نموده، و

به ديده شدن آنها؛ از چشمها محجوب گرديده، ملاك سنجش افكار در باره خداوند همين اشياء و موجودات است، در آنها عبرت نهاده شده «1»، و دليلشان بر اساس اشياء است، تصديق و اقرار به خداوند توسّط عقول صورت مى پذيرد، و به وسيله اقرار به خدا ايمان كامل مى گردد.

دين و ديانيتى نيست مگر به شناخت، و هيچ شناختى نباشد مگر با تصديق، و تصديق نباشد مگر با تجريد توحيد، و توحيد جز با اخلاص فراهم نشود، و اخلاص با تشبيه؛ اخلاص نيست، و نفى تشبيه با اثبات صفات زائد بر ذات صورت نپذيرد، و تجريد جز با سلب همه صفات وجود نداشته و كامل نباشد، اثبات شبيه از يك سو موجب تشبيه از همه جهات مى گردد، يگانه پرستى كامل با نفى برخى صفات (نفى ناقص) پابرجا نشود، اقرار عدم انكار است، اخلاص در توحيد با هيچ انكارى فراهم نگردد، و هر چه در آفريده موجود است در آفريدگارش ممتنع، و هر چه در آفريده ممكن است در آفريدگارش غير ممكن، حركت و جنبش در او راه ندارد، و جزء جزء شدن و به هم پيوستن و اتّصال در او غير ممكن است، و چگونه چيزى را كه خود او اجرا كرده در وى روا باشد؟ و چگونه به او باز گردد آنچه را كه خود وى آغاز كرده است؟ و آنچه را كه خود پديد آورده در او هم پديد شود؟! كه در اين صورت ذاتش دستخوش دگرگونى و كنه او تجزيه پذيرد، و ازلى بودنش غير ممكن شود (نتوان گفت ازلى است) و ديگر براى ازليّت معنائى جز حدوث (پديد شدن) نباشد، و براى آفريدگار

معنائى جز آفريده ندهد، و اگر او را پشت سرى باشد ناچار پيش روئى هم بايد، و اگر در پى كمال باشد اين كمال جوئى مستلزم نقص است، و چگونه در خور نام ازليّت است كسى كه از حدوث و پديد شدن ممتنع نيست؟ و چگونه سزاوار ابديّت است كسى كه دستخوش دگرگونى احوال و گذشت زمان است؟ و چگونه توانائى ايجاد اشياء را دارد آنكه از تأثير اشياء در وجودش ممتنع نيست، در اين صورت نشان مصنوعات در وى برپا و استوار گشته، و به رهنما و نشانه اشياء تبديل شده، با فرض بر اينكه

______________________________

(1) در كتاب توحيد و عيون بجاى آمده است:

«و فيها أثبت غيره»

، و لغت «غير» به معناى تغيير است، يعنى: تغييرات در آنها نهاده شده است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 66

همه آنها دليل وجودش بودند، در اين صورت صفاتش با صفات موجودات پست قرين است.

قول محال (مخالف حقّ و حقيقت) حجّت و برهانى ندارد، و سؤال در باره خداوند فاقد جواب است.- اين مختصرى از آن خطبه بود-. آفريدگار معنائى جز آفريده ندهد، و اگر او را پشت سرى باشد ناچار پيش روئى هم بايد، و اگر در پى كمال باشد (اين كمال جوئى) مستلزم نقص است و چگونه درخور نام ازليّت است كسى كه از حدوث و پديد شدن ممتنع نيست؟ و چگونه سزاوار ابديّت است كسى كه دستخوش دگرگونى احوال و گذشت زمان است؟ و چگونه توانائى ايجاد اشياء را دارد آنكه از تأثير اشياء در وجودش ممتنع نيست، در اين صورت نشان مصنوعات در وى برپا و استوار گشته، و به رهنما و نشانه اشياء تبديل شده، با

فرض بر اينكه همه آنها دليل وجودش بودند، در اين صورت صفاتش با صفات موجودات پست قرين است.

قول محال (مخالف حقّ و حقيقت) حجّت و برهانى ندارد، و سؤال در باره خداوند فاقد جواب است.- اين مختصرى از آن خطبه بود-.

و اگر مرگ به سر وقتت آيد رشته زندگى مرا گسسته، و من به كار تو همان توجّه را دارم كه به كار خويش، و اين نامه را به تو نگاشتم تا از آن در تربيتت مدد گيرم، خواه من زنده مانم و خواه درگذرم.

فرزندم تو را سفارش مى كنم به: ترس از خدا، و هميشه در فرمان او بودن، و دل را به ياد او آباد نمودن، و به ريسمان او (قرآن) چنگ زدن، و كدام وسيله و رشته اى از آنچه تو را با خدا پيوند دهد استوارتر باشد كه به آن بياويزى؟! فرزندم! دلت را به اندرز زنده دار، و به پارسائى بميران، و به يقين نيروبخش، و با [ياد] مرگ رام كن، و به اعتراف به فنا و نيست شدنش وادار ساز، و به سختيهاى دنيايش بينا گردان، و از يورش روزگار و دگرگونيهاى آشكار شب و روزش بترسان، و سرگذشت پيشينيان را بدو عرضه كن، و مصائب گذشتگان را بيادش آر، و در شهرها و ويرانه هاى آنها سياحت كن، و بنگر كه چه كردند، و كجا بار گشودند، و از كجا به كجا شدند؟ تا دريابى كه از دوستانى عزيز دل شستند، و به ديار غربت مسكن گزيدند. در ميان خانمانشان فرياد زن: هاى! اى خانه هاى خالى و بى صاحب! كجايند صاحبان و اهلت «1»! سپس بر سر گورهايشان درنگ

______________________________

(1) حكيم و عارف مشهور خاقانى در قصيده معروف خود اين مضمون را چه خوب پرورده كه:

هان اى دل عبرت بين از ديده عبر كن هان* ايوان مدائن را آئينه عبرت دان يك دم ز ره دجله منزل به مدائن كن* وز ديده دوم دجله

بر خاك مدائن ران از آتش حسرت بين بريان جگر دجله* خود آب شنيدستى كاتش كندش بريان از اسب پياده شو بر نطع زمين رخ نه* زير پى پيلش بين شه مات شده نعمان هر گه به زبان اشك آواز ده ايوان را* تا آنكه بگوش دل پاسخ شنوى ز ايوان دندانه هر قصرى پندى دهدت نونو* پند سر دندانه بشنو ز بن دندان گويد كه تو از خاكى ما خاك توئيم اكنون* گامى دو سه بر ما نه اشكى دو سه هم بفشان از ناله جغد الحق مائيم به دردسر* و از ديده گلابى كن درد سر ما بنشان آرى چه عجب دارى كاندر چمن گيتى* جغد است پى بلبل نوحه است پس از الحان اين است همان ايوان كز نقش رخ مردم* خاك در او بودى ايوان نگارستان پرويز و به زرين كسرى و ترنج زر* بر باد شده يكسر با خاك شده يكسان پرويز كنون گم شد زان گمشده كمتر گوى* زرّين تره كو برخوان رو «كم تركوا» بر خوان گوئى كه كجا رفتند اين تاجوران يك يك* زيشان شكم خاك است آبستن جاويدان

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 68

كن و بگو: هاى! اى پيكرهاى پوسيده، و اندامهاى از هم پاشيده، اين سرائى كه در آنيد چگونه يافتيد؟! اى فرزندم، ديرى نپايد كه تو يكى از آنان خواهى بود.

پس در آبادى و اصلاح اقامتگاه خويش بكوش، و آخرتت را به دنيا مفروش، و در آنچه نميدانى سخن مگو، و آنچه را بر عهده ندارى بر زبان مران، و به راهى كه بيم گمراهى و گم گشتگى دارد قدم مگذار، زيرا خوددارى از حيرت

گمراهى از افتادن در كارهاى بيمناك بهتر است، امر به معروف كن تا در شمار نيكوكاران باشى، و بدى و ناپسند را با دست و زبانت زشت دار، و از بدكاران تا توانى كناره گير، در راه خدا چنان كه شايد بكوش، و در كار خدا سرزنش هيچ ملامتگرى در تو اثر نكند، و به راه حق در گردابها هر كجا كه بود در شو، و در پى آموختن و شناخت دين رو، خود را به شكيبائى عادت ده، و در همه كارها نفس خود را به پناه پروردگار خويش درآر، كه خود را به پناهگاهى استوار و نگاهبانى نيرومند سپرده اى، آنچه از پروردگارت خواهى تنها از او خواه، كه بخشيدن و محروم نمودن به دست اوست، و فراوان طلب خير كن (خير و صلاح را بينديش)، و سفارش مرا درياب، و روى از آن متاب، كه بهترين گفته سخنى است كه سود دهد، و بدان در دانشى كه فايدتى نبخشد خيرى نيست، و نه در فرا گرفتن دانشى كه معتقد نباشند.

فرزندم، چون ديدم تو ساليانى را پشت سر نهاده اى، و نگريستم كه خود روز بروز سست ميگردم، چنان ديدم كه در باره امورى سفارشهاى لازم را به تو بنمايم، تا مبادا مرگ شتافته و مرا دريابد پيش از آنكه آنچه در دل دارم به تو برسانم، يا نيز انديشه ام همچون تنم نقصانى به هم رساند، يا پيش از من پاره اى خواهشهاى نفسانى بر تو غالب گردد، يا فريبندگيهاى دنيا پيشدستى كند و تو به مانند شترى سركش و گريزان شوى. چه، دل نوجوان همچون زمين ناكشته است كه هر بذرى را پذيراست، بنا بر

اين به تربيتت پيش از آنكه دلت سخت شود و عقلت هوائى ديگر گيرد همّت گماشتم، تا با رأى قاطع به كار خود روى آرى و از آنچه تجربه- آموختگان در پى آن بوده و آزموده اند بهره بردارى، و رنج طلب از تو برداشته شود، و نيازت به آزمون نيفتد، (و اين را بدان كه) به تو آن رسد كه ما بدان رسيده ايم، و بسا براى تو روشن شود آنچه براى ما تيره و مبهم بوده.

فرزندم! من اگر چه به اندازه پيشينيان نزيسته ام، ولى باندازه اى در كردارشان نگريسته ام و در سر گذشتهاشان انديشيده، و در بقاياى آنان سير كرده ام، تا اينكه همچون يكى از ايشان شدم، بلكه با آن شناختى كه از كارهاشان به دست آورده ام

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 69

گوئى چنان است كه همراه نخستين تا به آخرشان به سر برده ام، بنا بر اين نقاط روشن را از تار؛ و سودمند را از زيانبار، باز شناختم، و از هر چيز، زبده آن را برايت جدا نموده و خوبش را براى تو خواستم، و نامعلومش را از تو دور ساختم، و چون به كار تو چونان پدرى مهربان عنايت داشتم، و بر تربيت تو همّت گماشتم، چنان ديدم كه اين عنايت در عنفوان جوانيت كه قلبى پاك و نيّتى صاف دارى به كار رود، و بايد كه نخست قرآن را به تو بياموزم، و تأويل آن را؛ و نيز مقرّرات اسلام و احكامش را از حلال و حرام بر تو آشكار سازم، و به سخن ديگر نپردازم، ولى باز از آن ترسيدم كه مبادا رأى و هوائى كه مردم را دچار اختلاف گردانيد بر تو

تاخته و كار را بر تو مشتبه سازد، و هر چند كه خوش نداشتم كه تو را از اين اختلاف باخبر سازم ولى استوار داشتن كار تو را از اين راه پسنديده تر دانستم، تا آنكه تو را به حال خود واگذارم و به دست چيزى سپارم كه از هلاكت در آن بر تو خاطر جمع نيستم، و اميدوارم كه خدا توفيق رستگاريت عطا فرمايد، و راه راست را به تو بنمايد، پس اين وصيت را به تو سپردم، و در عين حال كار را محكم نمودم.

فرزندم، از سفارشم آن مجموعه اى كه خوش دارم بكار بندى عبارت است از:

ترس از خدا (تقوا)، و بسنده نمودن بر آنچه بر تو واجب داشته (واجبات الهى)، و رفتن به راهى كه پدرانت پيمودند و پارسايان همكيشت بر آن عمر به سر آوردند، چه، آنان از نگريستن در كار خويش باز نايستادند چنان كه تو مى نگرى، و نه از انديشيدن چنان كه تو مى انديشى، و انجام كار چنانشان كرد كه آنچه را شناختند به كار بستند، و از بند آنچه بر عهده ايشان نبود رستند، و چنانچه حاضر نباشى سنّت آنان را پيش گيرى مگر هر چه آنان دانستند بدانى، بايد جستجوى تو از روى دريافتن و دانستن باشد، نه اينكه گرد شبهات بگردى، و به جدال و ستيزه برآئى. و (فرزندم) پيش از اينكه اين راه را بپوئى از معبود خود يارى جوى، و براى توفيق خود روى بدو آر، و از هر آلودگى كه مايه اشتباهت باشد و تو را گمراه كند بگذر، و چون يقين كردى كه دلت پاك و مطيع گشته، و انديشه ات فراهم و به

كمال رسيده، و در اين باره يكدل شده اى، در آنچه برايت روشن ساختم تأمّل كن، و اگر آنچه دوست دارى از آسودگى فكر و انديشه ات برايت فراهم و ممكن نشد، بدان كه بى هدف قدم مى سپارى، و كسى كه در طلب دين است نبايد راه اشتباه و خلط رود (بدون آگاهى و روشن بينى كار كند)، و در اين حال بازداشتن خويش بهترين است (نه خبط مى كند نه حقّ و باطل را به هم مى ريزد).

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 70

آغاز و پايان سخن من در اين باره اين است كه در برابر تو؛ خدايم و خدايت و خداى نياكانت- از اوّل تا آخر- و پروردگار تمام آسمانيان و زمينيان را شكر و سپاس مى گويم، چونان شكر و سپاسى كه در خور و مقام اوست، چنانه گاه او را شايد، و چونان كه دوست دارد و سزاوار است، و از وى درخواست مى كنيم كه از جانب ما بر پيامبرمان و خاندان وى، و پيامبران الهى و فرستادگانش درود و صلوات فرستد، باندازه آن درودى كه از همه مخلوقات مى فرستد، و نيز از وى مى خواهيم كه نعمتش را در آنچه به ما توفيق درخواست داده با اجابت تكميل و تمام فرمايد، زيرا با نعمت وى كارهاى خوب و شايسته به كمال خواهد رسيد.

پس فرزندم سفارش مرا نيك درياب، و بدان آن كس كه مرگ را بر سر آدمى مى آورد (مالك مرگ)، همان است كه زندگى را در دست دارد (مالك زندگى است)، و آن كسى كه مى آفريند همان است كه مى ميراند، و كسى كه نابود مى سازد همان است كه باز مى گرداند، و آن كس كه به بلا مبتلا

مى كند؛ همو بهبود و سلامتى عطا مى فرمايد، و بدان كه جهان جز به همان سنّتى كه خداوند تبارك و تعالى آفريده است بر پاى نماند، كه نعمت است و ابتلا (گرفتارى)، و سرانجام پاداش روز جزا، يا هر چه او بخواهد و ما خبر نداريم، پس اگر دانستن چيزى از اين جمله بر تو دشوار گردد، آن دشوارى را حمل به نادانى خود كن، چه تو نخست كه آفريده شدى نادان بودى، سپس دانا گرديدى، و چه بسيارند آن چيزها كه ندانى و در حكم آن سرگردانى، و بينشت بدان راه نيافته، آنگاه خواهى فهميد، پس پناهنده درگاه آن شو كه تو را آفريده است و روزى داده و درستت كرده، پس توجّه و قصدت تنها براى او باشد، و اميدوار درگاه او باش، و ترس و بيمت نيز از او باشد.

و بدان فرزندم، كه هيچ كس همانند پيامبر ما از جانب خدا خبر نياورده، پس خرسند باش كه او را راهنما گيرى، و براى نجات؛ راهبريش را بپذيرى، كه من در نصيحت تو كوتاهى نكردم، و تو هر چند بكوشى و در باره خود بينديشى، به پايه انديشه اى كه من در حقّ تو دارم نخواهى رسيد. و بدان فرزندم! اگر پروردگارت شريكى داشت رسولانش نزد تو مى آمدند، و نشانه هاى پادشاهى و قدرت آن ديگر را مى ديدى، و از كردار و صفتهاى او آگاه ميگرديدى، ولى خدايت يگانه معبود است. چنان كه خود خويش را وصف كرده، كسى در حكمرانى وى با او ضدّيت و خصومتى ندارد، و حجّتى نيارد، و اوست كه همه چيز را آفريده، و ربوبيت او والاتر

تحف العقول / ترجمه جعفرى،

ص: 71

از آن است كه در دل و ديده اى گنجد، و چون اين را دانستى كار چنان كن كه از چون توئى بايد، كه خرد منزلتى و بى مقدارى، و ناتوانى و نيازمندى شديد سزاوار توست، طاعت خدا را خواهان، و از او ترسان، و از خشم او هراسان باش، كه خدا تو را جز به نيكوكارى نفرموده و جز از زشتكارى نهى ننموده است.

فرزندم، من تو را از دنيا و تغييراتش؛ و از نابودى و دست به دست گرديدنش آگاه و باخبر ساختم، و تو را از آن سرا و آنچه براى اهلش فراهم شده آگاه كردم، و براى تو در باره هر دو مثلها زدم. همانا مثل آنان كه دنيا را نگريستند و شناختند همچون گروهى مسافرند كه در منزلى ناسازگار و بى آب و علف بار افكندند و آهنگ منزلى خرّم و سرزمينى سرسبز كنند، پس رنج راه را بر خود هموار نموده و فراق دوستان و سختى سفر- در غذا و خواب- را باميد خانه فراخ و آرامگاه آسوده تحمّل كنند. پس آنان اين صبر و تحمّل را آزار نشمارند و احساس درد ننمايند. و هزينه سفر را، تاوان به حساب نياورند. و هيچ چيز نزدشان خوشايندتر از آن نيست كه به منزل مقصود نزديكشان سازد.

و داستان آن مردمان كه فريفته شده، و از راغبان دنيايند، چون گروهى است كه در منزلگاهى پرنعمت بودند، و از آنجا رفتند، و در منزلى خشك و بى آب و گياه رخت گشودند، در نتيجه هيچ چيز نزد آنان ناپسندتر و هولناكتر از جدائى وضع موجود و رسيدن ناگهان به ديگر منزل نباشد.

من تو را به انواع نادانيها

گوشزد كردم تا مبادا خود را عالم شمارى، و چنانچه چيزى به تو رسيد كه آن را مى دانى اين را بزرگ نشمارى، زيرا دانشمند كسى است كه بداند دانسته هاى او در مقابل مجهولاتش ناچيز است. پس بدين خاطر خودش را نادان بحساب آورد، و در تحصيل دانش تلاش بيشترى نمايد، و پيوسته خواستار و جويا و شيفته آن باشد، و در مقابل اهل علم و دانش خاضع و سراسر گوش، و ملازم خاموشى، و از هر خطا و لغزش بر حذركننده بوده و دورى گزيند، و در برابر استاد با حيا، اگر به مسأله اى برخورد كه ندانست، آن را ردّ نكند (بلكه بپذيرد)، براى اينكه از قبل به نادانى خود اقرار كرده است. به تحقيق نادان كسى است كه خود را با تمام جهالتش نسبت به دانستنيها، دانا و عالم شمارد، و به رأى و نظر خود، بسنده كند، پس در اين صورت پيوسته از دانشمندان دورى گزيند، و بر آنان خرده گيرد، و مخالفانش را خطاكار، و مجهولات خود را گمراهى شمارد، پس هنگامى كه به يكى از اين مجهولات برخورد كرد آن را ردّ كرده و دروغ شمارد

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 72

و از سر نادانى گويد: من اين مسأله را نمى شناسم و معتقد نيستم، و گمان ندارم كه وجود داشته و از كجا چنين چيزى آمده؟!! و آن به سبب اعتمادى است كه به رأى خود دارد و نيز كمبود شناخت او به نادانيش مى باشد، و از معتقداتش؛ اعمّ از آنچه در شكّ است و آنچه از سر نادانى نمى شناسد دست بردار نيست، و پيوسته خواهان بهره بردارى از جهل بوده و

منكر حقّ مى باشد، و در نادانى، حيران و سرگردان بماند، و از طلب دانش تكبّر ورزيده و سرباز زند.

فرزندم، سفارشم را درياب، و خود را مقياس و ميزانى ميان خود و ديگران ساز، آنچه براى خودت دوست دارى براى ديگرى نيز دوست بدار، و آنچه را كه براى خودت خوش ندارى براى او نيز ناخوش دار، و ستم مكن؛ چونان كه خوش ندارى بر تو ستم رود، و نيكى كن، همان طور كه دوست دارى به تو نيكى شود، و آنچه بر خود نمى پسندى بر ديگران نيز ناپسند دار، و از مردم براى خود آن را بپسند كه در حقّ آنان از خود مى پسندى، و آنچه را ندانى مگو، بلكه همه آنچه را هم كه ميدانى مگو، و از آن سخن كه دوست ندارى به تو گويند صرف نظر كن، و بدان و آگاه باش كه خودپسندى مخالف هوشيارى و آگاهى است و آفت و بلاى عقلها، پس وقتى كه به هدفت نائل شدى بيش از ديگران در پيشگاه خداوند فروتنى كن.

و بدان كه پيشاپيش تو راهى است پر مشقّت و دور، و سخت هولناك، و در اين راه تو را از پيش بينى صحيح گزيرى نيست، و اينكه توشه خود را اندازه نموده و سبك بار باشى، و بيش از مقدار نياز بار بر پشت خود منه، كه سنگينى آن بر تو گران آيد، و چنانچه حاجتمندى يافتى كه توشه ات را برگيرد و فردا كه بدان نيازمندى تو را به كمال پس دهد او را غنيمت شمر، و آن را كه در حال بى نيازيت از تو وام خواهد مغتنم شمار، و موعد پرداختش را

روز تنگدستى خود قرار ده.

و بدان كه پيشاپيش تو گردنه اى است سخت و دشوار، كه به ناچار از آنجا به بهشت يا دوزخ رهسپار خواهى شد، كه در آن مسير سبكبار خوشحالتر است، بنا بر اين پيش از فرود آمدنت بفكر خود باش. و بدان آن كسى كه گنجينه هاى سراى دنيا و آخرت به دست اوست، به تو اجازه داده كه از او بخواهى و پذيرش دعايت را بر عهده گرفته است، و تو را فرموده از او بخواهى تا به تو بدهد و او مهربان است، بين خود و تو ترجمانى ننهاده و تو را از خود مانع نشده، و تو را به واسطه اى نسپرده، و اگر گناه كردى از توبه ات منع ننموده، و چون بازگردى

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 73

سرزنشت نكرد و در كيفرت شتاب ننمود، و آنجا كه خود را در معرض رسوائى قرار داده اى رسوايت نساخت، و حساب گناهت را نكشيد، و از بخشايش نوميدت نساخت، در توبه كردن بر تو سخت نگرفت، بلكه بازگشتت از گناه را كار نيك شمرده، و هر گناهت را يكى گرفته، و هر كار نيكويت را ده تا به حساب آورده، در توبه و بازگشت را برايت باز گذارده، هر گاه كه خواهى آوا و رازگوئيت را بشنود تا حاجت خود بدو عرضه دارى، و از آنچه در دل دارى بازگوئى، و از اندوه خويش بدو شكايت كنى، و در كارها از او يارى جوئى، و راز خود را- كه از مردم پنهان ساخته- به او بگوئى، سپس كليد گنجهاى خود را به دست تو سپرده، پس مصرّانه در خواهش و خواسته ات اصرار كن،

تا در رحمت برويت گشوده شود، كه به تو رخصت سؤال از خود را داده تا هر گاه خواستى درهاى گنجينه هايش را با دعا بگشائى، پس اصرار كن، و تأخير در اجابت تو را نوميد نسازد، كه بخشش بسته به مقدار درخواست است، و بسا كه در پذيرفتن دعايت درنگ افتد، تا بيشتر دست به دعا بردارى، تا پاداشت بيشتر و كاملتر گردد، و گاه كه چيزى را خواسته اى و تو را نداده اند، و بهتر از آن در اين سرا يا آن سرايت داده اند، يا به سود و صلاح تو بوده كه اجابت نكنند، و چه بسا چيزى را طلبيدى كه اگر به تو مى دادند تباهى دينت را در آن مى ديدى، پس خواسته و سؤالت در باره چيزى باشد كه به تو فايده دهد و نيكى آن برايت پايدار ماند، و سختى و رنج آن به كنار؛ زيرا نه مال براى تو پايدار است و نه تو براى مال برقرار، همانا بزودى پايان كارت را نيك و يا بد ببينى، و يا بخشنده كريم از آن بگذرد.

و بدان كه تو براى آن سرا آفريده شده اى نه براى اين سرا، و براى نيستى نه براى جاودانگى، و براى مرگ نه زيستن، تو در منزلى هستى كه از آن رخت خواهى بست، و در خانه اى كه بيش از چند روزى در آن نتوانى نشست، و در راهى هستى كه پايانش آخرت است، و شكار مرگى، كه گريزنده از آن نرهد، و بناچار روزى تو را دريابد، پس بترس كه در حالتى ناخوشايند فرا رسد كه تو در انديشه توبه باشى، و او تو را از آن باز دارد،

در اين صورت خويشتن را هلاك كرده باشى.

فرزندم، بسيار به ياد مرگ باش و ياد آنچه با آن پنجه درافكنى، و آنچه پس از مرگ روى بدان نمائى، و همه را پيش چشم قرار ده، تا چون بر تو درآيد خود را آماده كرده باشى تا غافلگيرت نكند، و فراوان آخرت را ياد كن، و نيز

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 74

نعمتها و عذابهاى دردناكش را در نظر آر، زيرا كه اين، دلت را از دنيا برگيرد، و در نظرت بى مقدار سازد، چه خدا تو را از دنيا خبر داده، و دنيا وصف خويش را با تو در ميان نهاده، و پرده از زشتيهايش گشوده، و مبادا فريفته شوى كه بينى دنياداران به دنيا دل مى نهند، و بر سر آن بر يك ديگر حمله مى برند، همانا دنيا پرستان سگان پارس كننده و درندگان شكارى اند، برخى را برخى بد آيد، و نيرومندشان ناتوان را طعمه خويش نمايد، و بزرگشان بر خرد [دست چيرگى گشايد]، دنيا اهلش را از راه هدايت گمراه ساخته، و به راه كوريشان رانده، و ديده هاشان را از راه شايسته و صحيح بپوشانده، در حيرت آن سرگردان، و به گرداب آشوبش غرقه اند، دنيا را به خدائى خود گرفته اند و دنيا با آنان به بازى پرداخته و آنان سرگرم بازى دنيا، و دنباله آن را از ياد برده اند! فرزندم! مبادا تو به مانند كسى باشى كه عيوب فراوان دنيا زشتش ساخته، دسته اى اشتران پايبند نهاده، و دسته اى ديگر رها، عقلها از كف داده اند، در كار خويش سرگردان، در چراگاه زيان، در بيابانى بى نهايت دشوار و سخت روان، نه شبانى كه بكارشان رسد، باش تا كم

كم پرده تاريكى بگشايد، گوئى كاروان در رسيده، و آن كه بشتابد باز گردد.

و بدان فرزندم! كسى كه مركبش روز و شب است؛ او را مى برند گر چه خود نرود، خداوند جز ويرانى سراى دنيا و آبادى سراى آخرت را نخواسته است.

فرزندم! اگر در دار دنيا از آنچه خداوند تو را بر حذر دشته دل بر كنى و اعراض نمائى، همانا دنيا در خور آن است، و اگر سفارش مرا در باره آن پذيرا نيستى پس به يقين بدان كه تو هرگز به آرزويت دست نخواهى يافت، و از عمر مقدّرت پا فراتر ننهى، و به راه همان كس هستى كه پيش از تو مى شتافت، پس در طلب دنيا آسان گير، و در كسبش نيك رفتار كن، «چه بسا طلبى كه منجر به ربودن مال گردد»، هر جوينده يابنده نيست، و هيچ آرام و ميانه روى نيازمند نشود، نفس خود را از هر پستى گرامى دار، هر چند وسيله رسيدن به مطلوب باشد زيرا هر چه از خود ببازى هرگز به تو باز نگرداند، بنده غير مباش چرا كه خدايت آزاد آفريده، و چه خيرى است در آن نيكى كه جز با بدى به دست نيايد؛ و آن توانگرى كه جز با سختى و خوارى بدان نرسند؟

پس مبادا كه مركب طمع تو را به هر جا بكشاند، و به آبشخورهاى هلاكتت رساند، و تا ميتوانى كارى كن كه ميان تو و خدا هيچ ولى نعمت

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 75

و واسطه اى نباشد، زيرا تو در دار دنيا قسمتى و سهمى دارى كه خواهى گرفت، و نعمت كم از طرف خداى سبحان به مراتب بهتر

از نعمتهاى زيادى است كه از خلق به تو برسد، هر چند كه همه نعمتها از آن خداست، و در صورتى كه عطاى خدا و خلق را با بخششى كه از پادشاهان و فرومايگان درخواست ميكنى بسنجى- با اينكه والاترين مثلها شايسته خداوند است-، خواهى ديد كه عطاى اندك پادشاهان مايه سربلندى است و عطاى بسيار فرومايگان ننگ و عار باشد، پس در كار خود ميانه رو باش كه عاقبتت به خير گردد، تو نبايد به هيچ قيمتى چيزى از دين و آبرويت را بفروشى. مغبون (فريفته) آن كس است كه در بهره اى كه بايد از خدا بگيرد زيان كند. از دنيا همان را كه به تو رو كرد بگير، و آنچه رو گرداند واگذار، و باز اگر نمى پذيرى (لا أقلّ) در طلب آن آرام و نيك رفتار باش. از همنشينى كسى كه از او بر دينت در هراسى بر حذر باش! و از سلطان دورى كن، از فريبهاى شيطان در امان مباش، كه بگوئى: «هر وقت به بدى و ناروائى برخوردم دست مى كشم»، زيرا مسلمانانى كه پيش از تو بودند نيز از همين راه هلاك شدند، با اينكه يقين به معاد داشتند، اگر به يكى از آنان بى پرده و صريح مى گفتى آخرتت را به دنيا بفروش، دل بدان نمى داد، ولى شيطان از طريق مكر و خدعه او را بفريفت تا آن را در برابر كالاى ناچيز دنيا به پرتگاه هلاكتش افكند، و كم كم از كار بدى به كار بد ديگرش كشانيد، تا اينكه از رحمت خداوند نااميدش ساخت، و او را به مرحله يأس و حرمان وارد ساخت، تا بالأخره براى مخالفت اسلام

و احكامش وجه تراشى كرد. و اگر دلت جز دوستى دنيا و نزديكى به سلطان چيز ديگرى نخواست، و از راهنمائى من سر باز زد، در اين صورت زبانت را نگه دار، زيرا به پادشاهان در هنگام خشم اعتمادى نباشد، و جوياى اخبارشان مشو، و اسرارشان را فاش مكن، و خود را بامور آنان داخل مكن.

در سكوت ايمنى از پشيمانى نهفته است، و جبران آنچه به نگفتن به دست نياورده اى آسانتر است تا تدارك آنچه به گفتن از دست داده اى، كه نگاهدارى آنچه در ظرف است به محكم بستن در آن است، و نگهدارى آنچه در دست توست نزد من بهتر است از آنچه در دست غير توست، و جز از مردم مطمئن چيزى نقل مكن، و گر نه دروغگو درآئى، و دروغگوئى خارى و ذلّت است، تدبير صحيح با روزى در حدّ كفاف كفايت كننده تر است از روزى بسيار با اسراف، و اندوه نوميدى بهتر از درخواست از مردم است، و كسب و پيشه با پارسائى از شادمانى با

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 76

هرزگى بهتر است «1»، و آدمى خود بهتر از هر كس نگهبان راز خويش است، و بسا كوشنده اى كه به زيان خود مى كوشد آنكه پرحرف است هذيان گو و ياوه سر است، هر كه انديشه كند بينا گردد، از بهترين بهره آدمى همنشين خوب است، با نيكان همنشين شو تا از ايشان گردى، و از بدان بپرهيز تا در شمار ايشان نباشى، مبادا بدبينى بر تو چيره شود تا ميان تو و هيچ دوستى راه آشتى نگذارد، و گاه گويند: بدبينى دورانديشى است. حرام چه بد غذائى است! و ستم بر ناتوان زشتترين

ستمهاست، كار زشت همچون نام خود زشت است، پايدارى نمودن در ناملايمات دل را حفظ مى كند، هر جا مدارا، درشتى به حساب آيد، درشتى مدارا شمرده شود، چه بسا كه دارو درد است و درد درمان باشد، چه بسا كسى كه دوست نيست و پند مى دهد، و چه بسا ناصحى كه در صحبت خود خيانت ورزد، مبادا كه بر آرزوها تكيه كنى كه آن سرمايه احمقان و بازدارنده از خير آخرت و دنياست، دلت را بوسيله ادب بيافروز، چونان كه آتش خود با هيزم شعله ور مى شود، چون هيزم كش شب (گزافه گو و ياوه سرا) و خاشاك سيلاب (بيهوده و مهمل) مباش كفران نعمت (نشانه) پستى است، و همنشينى نادان شوم است (عاقبت خوشى ندارد)، خرد؛ اندوختن تجربه هاست، و بهترين تجارب آن است كه تو را پند دهد، نرمخوئى (خوش اخلاقى) از كرم و بزرگوارى است، فرصت را غنيمت دان پيش از آنكه (از دست رود و) غصّه و اندوه شود، اراده و تصميم گيرى از دورانديشى است، تنبلى سبب محروميت است، هر جوينده اى يابنده نيست، و هر مسافرى برنميگردد، و از جمله زيانها تباه ساختن توشه راه است، و هر كارى پايان و نتيجه اى دارد، و بسا اندكى كه پربارتر از بسيار است، و آنچه برايت مقدّر شده به زودى تو را دريابد، بازرگان به خطر افكننده (خود و مالش) مى باشد، هيچ خيرى در ياور و دوست بى قدر و قيمت نيست، در كارى كه پايانش نامشخّص و مشكوك است قدم مگذار، هر كس بردبار شد بزرگوار گشت، و هر كس با شور و دقّت فهميد بر دانش خود بيفزود، ديدار نيكوكاران (موجب) آبادى دلهاست، تا

مركب روزگار رام توست با آن بساز، و مبادا لجاجت همچون اسب سركش تو را بردارد

______________________________

(1) ترجمه متن بر اساس جمله:

«العفّة مع الحرفة خير من سرور مع فجور»

، و در نهج البلاغة آمده است:

«الحرفة مع العفّة خير من الغنى مع الفجور»

يعنى: كسب كردن با پارسائى بهتر است تا بى نيازى و به گناه آلوده گرديدن.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 77

(و به گرداب تباهى اندازد)، و اگر مرتكب گناهى شدى زود آن را با توبه پاك ساز، با آن كه تو را امين شمرد خيانت نكن هر چند او به تو خيانت كرده باشد، و رازش را فاش مساز هر چند كه او خود فاش كند، و به اميد و آرزوى بيشتر؛ خطر را بر خود مپذير، و درخواست كن، زيرا آنچه برايت مقدّر شده بتو ميرسد، با سرفرازى بگير و بخوبى بخشش كن و به مردم سخن خوش و نيكو بگو.

و براستى اين چه سخن حكيمانه و جامعى است: اينكه بر مردم بپسندى آنچه بر خود مى پسندى بپسند و آنچه براى خود روا ندارى براى مردم نيز روا مدار، همانا كم اتّفاق مى افتد كه تو در اثر شتابزدگى بر كسى از پشيمانى در امان بمانى مگر بر او نيكى كنى.

و بدان كه از نشانه هاى بزرگوارى و شخصيّت وفاى به عهد و پيمان و دفاع و حمايت از خانواده است، و روى گرداندن علامت دشمنى است، و بهانه گيرى زياد نشانه بخل و تنگ نظرى است. و همانا دريغ داشتن از برادرت همراه لطف و مهربانى از بخشش با ترشروئى بهتر است، صله رحم نشانه بلند نظرى و بخشندگى است، هنگامى كه پيوند فاميلى خود را گسستى

ديگر چه كسى مى تواند به تو اميدوار يا به پيوندت اعتماد كند؟! تهمت زدن موجب قطع رابطه است، چون برادرت پيوندش را از تو گسست تو خود را به پيوند با او وادار، و چون از تو رو گرداند مهربانى و احوالپرسى پيش آر، و چون بخل ورزد از بخشش دريغ مدار، و هنگام دورشدنش به نزديكى با او، و به وقت سختيگيريش از نرمى نمودن، و به هنگام خطا كردن از عذر خواهى كوتاهى مكن، تا آنجا كه گويا تو بنده او و او ولى نعمت توست، و مبادا اين نيكى را آنجا كنى كه نبايد يا در باره آن كس كه نشايد، هرگز دشمن دوستت را به دوستى مگير، كه در اين صورت با دوستت دشمنى كرده اى، فريبكارى مكن زيرا كه آن خوى لئيمان است، و نصيحتى كه به برادرت مى كنى- در خوبى باشد يا از زشتى- بايد خيرخواهانه و بى غرض باشد، و در هر حال با او مساعدت كن، و به هر سو كه رو كند همراهش باش، و هرگز خواهان مجازاتش مباش اگر چه خاك به دهانت پاشد، با دشمنت به بخشش رفتار كن كه آن بهتر و شيرين ترين پيروزى است، با خوش اخلاقى خود را از شرّ مردم محفوظ بدار، و خشم خود را فرو خور، كه من جرعه اى شيرين تر از آن ننوشيدم و پايانى گواراتر از آن نديدم، از برادرت به محض شك و ترديد مبر، و بدون دلجوئى از او مگسل، و با كسى كه با تو درشتى كرد نرمخوئى كن؛ باشد كه بزودى او هم با تو نرم شود، چه

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 78

زشت است

گسستن پس از پيوستن؛ و ستمكارى پس از برادرى، و دشمنى پس از دوستى؛ و خيانت به آن كس كه تو را امين شمرده؛ و مأيوس ساختن آن كس كه به تو اميد بسته، و نارو زدن به آن كس كه به تو اعتماد نموده، و اگر ناگزير از قطع رابطه با برادرت شدى جايى براى- دوستى- او براى خود باقى گذار تا اگر روزى بر وى آشكار گرديد راه برگشت داشته باشى، هر كسى كه به تو گمان نيك برد گمانش را تأييد كن، و مبادا حقّ برادرت را به اعتماد رفاقتى كه با او دارى ضايع سازى! چه آن كس كه حقّش را پايمال كرده اى برادر نتوانى شمرد، مبادا خانواده ات به سبب تو بدبخت ترين مردم باشند! به آن كس كه تو را نخواهد و از تو بيزارى جويد دل مبند، و از آن كس كه خواهان توست- چنانچه در خور معاشرت بود- روى مگردان، مبادا برادرت به بريدن از تو قوى تر از تو در پيوستن تو به او باشد، و مبادا كه او در بدى رساندن به تو از خوبى كردن تو به او پيشگام تر باشد، و نه در بخل از تو در بخشش نيرومندتر باشد، و نه توانائى او در تقصير (كوتاهى) از توانائى تو در فضل (نيكى) بيشتر باشد، و جفاى كسى كه بر تو ستم كند در ديده ات بزرگ نيايد، چه او در زيان خود و سود تو كوشش نمايد، و سزاى آن كس كه شادت كند آن نيست كه با او بدى كنى، رزق و نصيب دو رزق است: يكى آن رزق كه تو آن را مى جوئى، و ديگر

رزقى كه آن تو را مى جويد، چنانچه اگر تو به سراغ آن نروى خود به سوى تو مى آيد.

و بدان فرزندم! روزگار پر از پيش آمدهاى ناگوار است، مبادا در زمره افرادى باشى كه ملامتشان بسيار و عذرشان نزد مردم كم است، چه زشت است فروتنى به هنگام نيازمندى، و درشتى به وقت بى نيازى، همانا بهره تو از اين سرا همان است كه آبادانى خانه آخرتت بدان است، در اين صورت بجا بخشش و خرج كن، و خزانه دار ديگران مباش، اگر بدان چه از دستت رفته بى قرارى كنى، در اين صورت مى بايست بر هر چه به دستت نرسيده نيز بى قرارى و زارى كنى، از آنچه نبوده است بر آنچه بوده دليل گير، كه كارها مانند يك ديگرند، هيچ [نعمت] ولى نعمتى را ناسپاسى مكن، چرا كه كفران نعمت در شمار پست ترين كفرهاست، عذر و پوزش را پذيرا باش، مبادا از كسانى باشى كه از پند بهره اى نبرند مگر از روى ناچارى و اجبار (تا گرفتار نشوند درس نگيرند)، زيرا خردمند پند را مؤدّبانه مى پذيرد، و چارپايان جز با تازيانه به راه نيايند، رعايت حقّ هر كس كه حقّت را شناخت بنما، شريف باشد يا حقير، غمهاى وارده را با دل نهادن بر پايدارى و صبر

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 79

و حسن يقين از خود دور گردان، كسى كه ميانه روى (عدالت) را ترك گويد به ستم گرايد بهترين سعادت آدمى قناعت است، و حسد از بدترين همراهان آدمى است، در نوميدى كوتاهى و تقصير نهفته است، بخل ملامت آور است، يار به منزله خويشاوند است، و دوست كسى است كه در غياب به آئين دوستى پايبند

باشد، و هواى نفس را با كورى پيوند است، از عوامل كاميابى و موفّقيّت توقّف نمودن به هنگام سرگردانى است، يقين (خاطر جمعى) چه غم زداى خوبى است! و نتيجه دروغ نكوهش است، و سلامت (پاكى) در راستى و درستى است، و عاقبت دروغ بدترين عواقب است، بسا دور كه از هر نزديك نزديك تر است، و بسا نزديك كه از هر دور دورتر، و غريب كسى است كه يار و رفيقى ندارد، مبادا بد گمان تو را از داشتن دوست محروم سازد، هر كس كه پرهيز كرد شفا يافت، و هر كس كه از حقّ تجاوز كند به تنگنا افتد، و هر كس كه به حدّ خود بسنده كند (حرمتش) پاينده تر باشد، چه عادت خوبى است سخاوت!، پست ترين درجه پستى ستم نمودن به وقت توانائى است، حيا وسيله راهيابى به هر زيبائى است، و محكمترين رشته پرهيزگارى است، و استوارترين رشته اى كه به آن چنگ زنى رابطه اى است كه ميان تو و خداست، آن كس كه گله ات را بپذيرد بر تو منّت دارد، زياده روى در سرزنش آتش لجاجت را شعله ور مى سازد، بسا فرد مبتلا به بيمارى مزمن كه جان بدر برد، و فرد تندرست كه از پا درآيد. آنجا كه نوميدى كاميابى ببار آورد، اميدوارى موجب هلاكت است، نه هر عيبى (رخنه اى) آشكار گردد، و نه به هر فرصتى توان رسيد، بسا كه بينا به خطا افتد، و كور به مقصد خود رسد، هر جوينده اى يابنده نيست، و چنين نيست كه هر كه پرهيز كرد نجات يافت، پيوسته بدى را عقب بيانداز كه هر وقت بخواهى در آن شتاب كنى ميسّر خواهد شد، اگر خواهى احسانت كنند

احسان كن، برادرت را همان گونه كه هست قبول كن، گله بسيار مكن كه گله زياد؛ كينه آورده و عاقبت به دشمنى كشد، از آن كس كه اميد عذر پذيرى دارى عذر بخواه، دورى از نادان مساوى است با نزديكى به دانا، نگهدارى خانواده از كرم است، هر كس كه با روزگار ستيزه كند هلاك شود، و هر كس كه بر او عيب گيرند غضب كند، چه نزديك است انتقام كشيدن از ستمكاران، آنچه بيشتر سزاوار فرد پيمان شكن مى باشد بيوفائى است.

لغزش فرد محتاط سخت ترين لغزش، و انگيزه دروغ زشت ترين انگيزه ها مى باشد، فساد و اسراف مال بسيار را نابود كند، و اقتصاد و ميانه روى مال اندك

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 80

را رشد و نما مى بخشد، بيكسى خواريست و احسان نمودن به پدر و مادر از بزرگ طبعى است، لغزش قرين شتابست، در لذّتى كه سرانجامش پشيمانى است خيرى نيست، خردمند كسى است كه تجربه ها پندش داده اند، هدايت كورى را مى زدايد، و زبانت بيانگر خرد توست، با اختلاف الفت ميسّر نيست، احوالپرسى همسايه از آداب همسايه دارى است، فرد ميانه رو هرگز هلاك نشود، و زاهد هرگز محتاج نگردد، باطن هر كس از ظاهرش پيداست، چه بسا كسى كه به دنبال چيزى است كه منجر به مرگش شود، مبادا اطمينان را با اميد عوض كنى، نه هر چه از آن ترسند زيان بار است، چه بسا شوخى كه جدّى شود، هر كس كه به زمانه اطمينان كند به او خيانت كند، و هر كس بر زمانه تكبّر كند، وى را خوار سازد، و هر كس كه بر آن خشم گيرد مغلوبش نمايد، و هر كس كه بدان

پناه برد واگذاردش، نه هر تيراندازى به نشان زند، چون انديشه سلطان تغيير كند زمانه دگرگون شود، بهترين فرد از خانواده ات كسى است كه از غير بى نيازت سازد، شوخى سبب حقد و كينه است، و چه بسا حريصى كه به گدايى افتد، و رأس دين درستى يقين است، كمال اخلاص تو در پرهيزت از گناه است، و بهترين سخن آن سخنى است كه عمل تصديقش كند، سلامت در راستى است، دعا كليد رحمت است، پيش از سفر از همسفر بپرس، و قبل از خانه از همسايه، دنيا را منزل موقّت بحساب آر (در حال كوچ باش)، هر كس كه بر تو تاخت تحمّل كن، هر كس كه از تو عذر خواهى كرد عذرش بپذير، گذشت و عفو از مردم را تحصيل كن (از مردم درگذر)، به هيچ كس خبر ناگوار را مرسان، برادرت را فرمان بر هر چند تو را نافرمانى كرده باشد، و به او خوبى كن هر چند او به تو جفا كند، و خود را به بخشش عادت ده، و از هر رفتارى بهترينش را براى خودت انتخاب كن، زيرا خير به عادت است، و مبادا سخن آلوده اى بگوئى- و يا خنده آور (مضحك) باشى- هر چند آن را از ديگران حكايت كنى، تو خود رعايت انصاف را بنما، قبل از اينكه از تو دادخواهى كنند، مبادا با زنان (در كارى كه مربوط به آنان نيست) مشورت كنى، كه زنان در آن امور سست رأيند، و در تصميم گيرى در آن ناتوان، و آنان را در حجاب دار تا دور از نامحرمان باشند، زيرا سختگيرى در حجاب براى تو و آنان بهتر است، و

بيرون رفتنشان (از منزل) بدتر از وارد كردن اشخاص غير مطمئنّ بر آنان نيست، و اگر توانى چنان كن كه جز تو را نشناسند، و كارى كه خارج از توانائى زن است به دستش مسپار، زيرا اين رفتار براى شادابى او بهتر است و براى خاطرش

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 81

آسايش بخش تر و براى زيبائيش پايدارتر است، زيرا كه زن چون گل بهارى است لطيف و آسيب پذير، نه پهلوانى است دلاور، و مبادا گراميداشت او را از حدّش بگذرانى- كه با اين كار- او را در شفاعت كردن از ديگران به طمع اندازى، تا اينكه بخاطر او (در صورت عدم پذيرش) بر تو خشم گيرد، و بپرهيز از اينكه خلوت با زنان را طولانى كنى! كه ملولت سازند يا تو ملولشان كنى، و در برابر آنان مقدارى از خودداريت را حفظ كن، كه خوددارى تو از آنان و اينكه مقتدرت دانند بهتر است تا قدرت نمائى كنى و ضعيفت شمارند، و بپرهيز از رشك نابجا، كه اين كار درستكارشان را به نادرستى كشاند، ولى در عين حال كارشان را استوار دار، و اگر گناهى ديدى سريعا انكار كن- چه بزرگ و چه كوچك-، و مبادا چنان كيفر كنى كه گناه را بزرگ و سرزنش را بيمقدار نمائى. مملوكانت را نيكو تربيت كن، و كمتر خشم گير، و از سرزنش بسيار در غير گناه بپرهيز، و چنانچه از يكى از ايشان گناهى سر زد، سرزنش و عتاب را نكو بنما، چرا كه سرزنش همراه گذشت در نزد خردمند دردناكتر از زدن است، و ديوانگان را رها ساز، و قصاص را كم كن، و براى

هر يك از آنان وظيفه اى معيّن كن كه مسئولش باشد، تا كارها را به عهده ديگرى ننهد، و خويشانت را گرامى بدار، كه آنان چون بال تواند كه بدان پرواز مى كنى، و ريشه تواند كه به آن بازمى گردى، و به يارى آنان است كه حمله مى آورى، و خويشان ذخيره روز مبادايند، كريمشان را گرامى دار، و بيمارشان را عيادت كن، و در كارها شريكشان ساز، و در سختى و مشكلات بر آنان آسان گير (دستگيرشان باش)، و در همه كارهايت از خدا يارى بخواه، كه او شايسته ترين ياور است، دين و دنياى تو را به خداوند مى سپارم، و از او بهترين قضا و تقدير را در دنيا و آخرت برايت خواستارم، درود و رحمت خداوند بر تو باد.

غم چيزهاى از دست رفته را نخورد. و آن كس كه شمشير ستم بركشيد خون خود بدان بريخت، و كسى كه چاهى براى برادرش بكند خود در آن افتد. و هر كس كه پرده ديگرى را بدرد عيوب خانواده اش فاش شود، و آن كس كه خطاى خود را از ياد برد خطاى ديگران را بزرگ شمارد، و كسى كه در كارها خود را به رنج انداخت خويش را هلاك ساخت. و آن كس كه بى پروا خود را به گردابهاى امور اندازد غرق شود، و كسى كه تنها رأى خود را پسندد به گمراهى افتد. و كسى كه به نظر خود بسنده كند (مشورت نكند) بلغزد، و هر كس كه بر مردم تكبّر نمايد خوار شود، و كسى كه با دانشمندان معاشرت كند محترم گردد، و هر كس كه با اوباش بياميزد زبون گردد، و آن كس كه با مردم گستاخى نمايد دشنام شنود، و هر كس كه به جايهاى بدنام رود مورد تهمت قرار گيرد، و كسى كه شوخى كند سبك شود، و هر كس كه بسيار چيزى را به كار برد، بدان معروف شود، و كسى كه حرفش بيش باشد خطايش بيشتر است، و آن كس كه خطايش بيش؛ حيايش اندك است، و آن كس كه حيايش كم شود پرهيزش كم گردد، و كسى كه پرهيزگاريش كم شود دلش بميرد، و كسى كه دلش بميرد به جهنّم رود.

فرزندم! هر كس كه به عيبهاى مردم نگرد [و آن را ناپسند دارد] و همانها را بر خود بپسندد اين فرد احمق است، و كسى كه انديشه كند درس خواهد گرفت، و هر كس درس گيرد گوشه

گير شود، و كسى كه گوشه گير شود نجات يابد، و هر كس كه شهوت و خواسته هاى دل را ترك گويد آزاده است، و كسى كه حسادت را ترك گويد محبوب مردم گردد.

فرزندم! عزّت مؤمن در گرو بى نيازى او از مردم است، قناعت سرمايه اى است كه تمام نگردد، هر كس كه بسيار ياد مرگ كند به كم اين سرا بسنده نمايد، هر كس دانست كه گفتارش جزء كردارش به حساب آيد جز در آنچه سودش بخشد زبان نگشايد.

فرزندم! شگفتا بر كسى كه از كيفر گناه مى ترسد با اين حال دست از گناه بر نمى دارد، و اميد به پاداش دارد ولى توبه و كردار شايسته نمى كند.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 83

فرزندم! انديشه روشنائى آورد، و بى توجّهى، تاريكى غفلت، و نادانى گمراهى. و خوشبخت كسى است كه از غير خود درس گيرد، و ادب بهترين ميراث است، و خوش اخلاقى بهترين همدم. با قطع پيوند فاميلى بركت و رشدى ميسور نيست، و با هرزگى بى نيازى.

فرزندم! سلامتى ده جزء است كه نه قسمت آن در سكوت- جز ياد و ذكر خدا- نهفته است، و يك قسمت آن در عدم معاشرت با نابخردان.

فرزندم! كسى كه در مجالس به سبك گناهكاران بيارايد خداوند زبونش نمايد و هر كس كه در آموختن دانش تلاش كند دانا شود فرزندم! رأس دانش مدارا مى باشد، و آفت آن خشونت، و پايدارى در ناملايمات از گنجهاى ايمان است، و پاكدامنى زيور تهيدستى و فقر است، و شكر و سپاسگزارى زيور توانگرى. و بسيار ديدار نمودن ملال آور است. اعتماد نمودن قبل از آزمودن بى احتياطى است. خودپسندى آدمى نشانه كم عقلى اوست.

فرزندم! چه بسا نگاهى

كه حسرت آورد، و چه بسا سخنى كه نعمتى را بربايد فرزندم! هيچ شرافتى برتر از اسلام نيست، و هيچ كرمى عزيزتر از پرهيزگارى و نه هيچ پناهگاهى محكم تر از خويشتندارى، و نه واسطه اى پيروزتر از توبه، و نه جامه اى زيباتر از تندرستى، و نه ثروتى فقرزداتر از رضايت به روزى روزانه (قوت)، و كسى كه به كفاف زندگى بسنده كند زود آسايش را دريابد و در راحتى و آسايش جاى كند.

فرزندم! حرص زدن كليد سختى و مركب گرفتارى است، و باعث بى پروا در گناهان افتادن، و دنياپرستى فراهم كننده همه زشتيهاست. در ادب نفست اين بس كه [دورى كنى از] آنچه را كه از ديگران ناپسند شمارى، برادرت همان حقّ بر گردن تو دارد كه تو بر او دارى، و كسى كه بدون عاقبت انديشى خود را در كارها گرفتار كند در معرض حوادث است، فكر كردن پيش از عمل تو را از پشيمانى حفظ كند. هر كس كه در نظرات مختلف با دقّت نظر كند نقاط ضعف را دريابد. پايدارى سپر تنگدستى است، و بخل روپوش بينوائى، و حرص نشانه فقر، بينواى مهربان بهتر از توانگر ستمگر است. براى هر چيز غذائى و قوتى است و آدميزاد غذاى مرگ است.

فرزندم! هيچ گناهكارى را نااميد مكن، كه چه بسيار گناهكارانى كه عاقبت بخير شدند، و چه بسيار مردمى كه به آينده دلخوش بودند و سرانجام به تباهى

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 84

گرائيده و به جهنّم رفتند، به خدا پناه ميبريم از آتش! فرزندم! چه بسا فرد نافرمانى كه نجات يافت و چه بسا تلاشگرى كه سقوط كرد، هر كس كه به دنبال راستى باشد

سختى بر او سبك گردد، هدايت نفس در مخالفت با آن نهفته است، گذشت ساعات كم كننده عمرها مى باشد، واى بر ستمكاران از خداوند احكم الحاكمين و رازدان! فرزندم! چه بد توشه اى است به راه قيامت دشمنى بر بندگان، آدمى هر جرعه و لقمه اش تواند گلوگير شود، و هرگز نعمتى جز با از دست دادن نعمتى ديگر به دست نيايد، چه قدر راحتى به سختى نزديك است، و تنگدستى به نعمت، و مرگ به زندگى، و بيمارى به تندرستى. پس خوشا به حال كسى كه علم و عمل، و دوستى و كينه، و گرفتن و رها كردن، و گفتار و خاموشى، و كردار و گفتارش را براى خدا از هر پيرايه اى پاك ساخت. و آفرين بر دانشمندى كه عمل كرد و تلاش نمود، و از شبيخون مرگ بر حذر بوده و آماده و مهيّا گردد. اگر پرسيده شود اندرز گويد و اگر رهايش كند سكوت كند، گفتارش درست است و سكوتش از درماندگى در جواب نيست، و واى بر كسى كه گرفتار ناكامى و بى كسى و نافرمانى است، در اين صورت آنچه از ديگرى عيب داند براى خويش بپسندد و آنچه را كه خود كند بر مردم عيب گيرد.

فرزندم آگاه باش! هر كس كه نرم گفتار شد دوست داشتنى شود، خداوند تو را توفيق هدايت دهد، و به قدرت خود تو را از اهل طاعتش نمايد، زيرا كه او بخشنده و كريم است.

داشته، زيرا از همانندى و هم شكلى به دور است؛ و ذات مقدّسش را تغيير و تفاوتى نيست، و در صفات كمالش به جزء جزء شدن تبعيض پذير نيست، از همه چيز جداست، ولى نه در مسافت، و در همه چيز هست، ولى نه بر وجه ممازجت (آميختگى)، بر همه چيز آگاه است أمّا نه به اسباب، دانش او جز ذات او نيست، بين او و معلوماتش

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 85

واسطه اى نيست كه بدان وسيله داناى به معلوم شده باشد اگر گفته شد: «بوده» بر اساس تأويل ازليّت وجود است، و اگر گفته شود: «هميشه هست»، بر اين تأويل است كه نيستى را در ساحت او راهى نيست، در اين حال از سخن ياوه گروهى كه غير او را پرستيدند و معبودى جز او گرفتند بس منزّه و برتر است! او را سپاس گوئيم، آن گونه سپاسى كه از مخلوقاتش پسند كرده و قبولش را لازم دانسته، گواهى مى دهم كه هيچ معبودى جز «اللَّه» در خور پرستش نيست، كه يگانه و بى انباز است، و گواهى مى دهم كه محمّد بنده و فرستاده اوست، دو شهادتى كه گفتار را بالا برند و كردار را در ميزان سنجش مضاعف نمايند، و ترازوى سنجشى كه فاقد آن دو باشد سبك گردد، و در صورت وجود آن دو سنگين شود، و مايه رسيدن به بهشت و رهائى از جهنّم و عبور از صراط باشد، شما با شهادت به وحدانيّت حقّ [و نبوّت و معاد] (توحيد نظرى) به بهشت درآئيد، و با پرستش و عبادت او (توحيد عملى) رحمت را دريابيد. پس بر پيامبر خود بسيار درود فرستيد:

«همانا خدا

و فرشتگان او بر پيامبر درود مى فرستند، اى كسانى كه ايمان آورده ايد بر او درود فرستيد و سلام گوئيد، سلامى در خور و شايسته- احزاب: 56».

اى مردم، شرافتى برتر از اسلام نيست، و هيچ كرمى عزيزتر از پرهيزگارى، و نه هيچ پناهگاهى محكم تر از خويشتندارى، و نه واسطه اى (شفيعى) پيروزمندتر از توبه، و نه جامه اى با جلال تر از خلعت عافيت، و نه سپرى جلوگيرتر از سلامت، و نه ثروتى فقرزداتر از رضايت و قناعت، و آن كس كه به روزى روزانه بسنده كرد آسايش خود را فراهم آورد. و دوستى دنيا كليد رنج است، و مال- اندوزى اسب گرفتارى است، و حسد آفت دين، و آزمندى (حرص) موجب بى پروا افتادن در گناهان، و سبب محروميّت است، ستمكارى سوق دهنده به هلاكت است، و دنياپرستى فراهم كننده همه زشتيها. چه بسا طمعى كه ناكامى شود، و آرزوئى كه غلط از آب درآيد، و اميدى كه به نوميدى كشد، و سودائى كه به زيان انجامد. بدانيد و آگاه باشد! كسى كه بدون توجّه به عواقب امور خود را به ورطه مشكلات اندازد در معرض حوادث رسواكننده قرار خواهد گرفت. و چه بد گردنبندى است قرض براى مؤمن «1».

______________________________

(1) شيخ كلينى عليه الرّحمة در كتاب «روضه كافى» بجاى اين جمله آورده است:

«بئست القلادة قلادة الذّنب للمؤمن»

يعنى: «گناه براى مؤمن بد گردنبندى است».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 86

اى مردم، هيچ گنجى سودمندتر از علم نيست، و هيچ عزّتى نافع تر از بردبارى و نه هيچ افتخار فاميلى رساتر از ادب، و نه هيچ رنجى دردناكتر از خشم، و نه هيچ جمالى زيباتر از خرد، و نه هيچ رفيقى بدتر از

نادانى، و نه هيچ زشتى ناپسندتر از دروغ، و نه هيچ نگهبانى نگهدارتر از خموشى، و نيز هيچ غائبى نزديكتر از مرگ نيست.

اى مردم، كسى كه بر عيب خود نظر افكند به عيب ديگران نپردازد، و هر كس كه به روزى خداداد بسنده كند بر آنچه ديگران دارند افسوس نخورد. و هر كس كه شمشير ستم بر كشد خون خود بدان ريزد، و كسى كه چاهى براى برادرش كند خود در آن افتد، و هر كس كه پرده ديگرى را بدرد عيوب خانواده اش فاش شود، و آن كس كه خطاى خود را از ياد برد خطاى ديگران را بزرگ شمارد، و كسى كه رأى خود را تنها بپسندد به گمراهى افتد، و كسى كه به رأى خود بسنده كند (مشورت نكند) بلغزد، و هر كس كه بر مردم تكبّر نمايد خوار شود، و آن كس كه با مردم گستاخى نمايد دشنام شنود، و كسى كه با دانشمندان معاشرت كند محترم گردد، و هر كس كه با اوباش بياميزد زبون گردد، و كسى كه بيش از توان خود بار كشد درمانده شود.

اى مردم، هيچ اندوخته اى سودمندتر از خردمندى نيست، و نه هيچ فقرى سخت تر از نادانى، و هيچ پند دهنده اى رساتر از پاكى، و نه هيچ خردى همچون عاقبت انديشى، و نه هيچ عبادتى همانند فكر و انديشه، و نه هيچ درخواستى نيكوتر از مشورت، و نه هيچ غربتى هراسناك تر از خودبينى، و نه هيچ ورعى همچون خوددارى [از محرّمات]، و نيز هيچ بردبارى چون صبر و خموشى نيست.

اى مردم، همانا آدمى را ده خوى و خصلت است كه آنها را زبانش آشكار مى سازد: 1- شاهدى

كه از باطن خبر دهد، 2- داورى كه بين گفتار جدائى اندازد، 3- سخنورى كه بدان جواب دهد، 4- واسطه اى كه بدان به حاجت رسد، 5- بيانگرى كه بدان اشياء شناخته شوند، 6- فرماندهى كه فرمان به خير و خوبى دهد، 7- نصيحتگرى كه از زشتى باز دارد، 8- تسلّى بخشى كه بدان تسلى آتش غم فرو نشيند، 9- و ستايشگرى كه كينه را بزدايد، 10- و تحسينگرى كه بدان گوشها را بنوازد و شيفته سازد.

اى مردم، همانا خيرى نيست در خموشى از سخن سنجيده همچنان كه در سخن نابخردانه خيرى نباشد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 87

اى مردم، بدانيد كسى كه زبانش را حفظ نكند پشيمان خواهد شد، و آن كس كه در پى آموختن نباشد نادان بماند، و هر كس كه خود را به بردبارى وادار نكند به بردبارى نرسد، و كسى كه مهار نفس خويش را بدست نگيرد عاقل نيست، و فرد بى خرد ذليل و خوار است، و شخص ذليل احترام نشود، و هر كس كه تقواى الهى داشت نجات يابد، و كسى كه ثروتى را از راه نامشروع بدست آورد همان گونه در راهى كه پاداش و ثوابى ندارد خرج كند. آن كس كه خوى بد را به وقت آبرومندى ترك نكند، به ناچار زمانى دست كشد كه مورد سرزنش است، آن كس كه به فقرا در حال بى نيازى بخشش نكند، در اين صورت درخواست كند در حال نيازمندى و محروميّت. و كسى كه به ناحقّ جوياى عزّت باشد خوار گردد، و آن كس كه با حقّ ستيزه كند به سستى گرايد، و هر كس كه علم دين آموزد محترم شود،

و كسى كه تكبّر كند خوار شود، و هر كس كه نيكوكارى نكند ستايش نشود.

اى مردم، همانا نيكى مرگ پيش از خوارى است (مردن و خوار نشدن)، و پايدارى در مشكلات پيش از بيتابى، و محاسبه پيش از كيفر. و مرگ بهتر از بينوائى است، و كورى چشم از بسيارى از ديدنها بهتر است. روزگار دو روز است:

روزى به سود تو و روزى به ضرر توست، پس صبور باش؛ كه به هر دو آن آزموده خواهى شد.

اى مردم، شگفت انگيزترين عضو انسان قلب اوست، كه آن را سرچشمه هائى از حكمت است و ضدّ آن، اگر روزنه اميدى برايش گشوده شود طمع خوارش سازد، اگر آتش طمع افروخته شود حرص نابودش كند، اگر مأيوس شود تأسّف و اندوه بميراندش، اگر عصبانى شود خشمگين گردد، اگر به خشنودى دل خوش كند هشيارى را از ياد ببرد، و اگر او را ترسى رسد غم و اندوه پريشانش كند، اگر امنيت برقرار شود غرور هشياريش را بربايد، اگرش نعمتى رسد بزرگ منشى او را مى گيرد، و چنانچه او را ثروتى رسد بى نيازى سركشش سازد، و اگر به بينوائى و فقر گرفتار شود دچار بلا شود، و چنانچه او را مصيبتى رسد بيتابى رسوايش كند، و اگر بيتابى به زحمتش اندازد ناتوانى زمينگيرش كند، و اگر در غذا خوردن زياده روى كند، پرخورى راه نفسش را ببندد، هر گونه كوتاهى در باره او زيانبار است، و هر زياده روى نابودكننده.

اى مردم، كسى كه خيرش كم باشد خوار گردد، و كسى كه بخشش كرد

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 88

بزرگى يافت، و هر كس كه مالش فراوان شود رياست يابد، و هر كس

كه بردباريش افزون شود شريف گردد، و كسى كه در ذات خداوند انديشه نمايد كارش به الحاد و بى دينى كشد، و هر كه بسيار به چيزى پردازد به همان شناخته شود، و كسى كه بسيار شوخى كند سبك شود، و كسى كه خنده اش زياد باشد شكوه و هيبتش برود، فرد بى أدب افتخار خانوادگيش تباه است (به كار نيايد) همانا برترين كردار آبرودارى با مال است. كسى كه با نابخردان معاشرت نمايد عاقل نيست، و هر كس كه با نادانان آميخت خود را براى هر گونه حرفى آماده كرد. هيچ كس را از مرگ خلاصى نيست، نه توانگر به واسطه ثروتش، و نه بينوا به واسطه فقرش.

اى مردم، همانا دلها را گواهانى است كه نفوس را از مسير تقصيركاران بگردانند، تيزهوشى در نصايح از چيزهائى است كه نفس انسان را از خطا بر حذر مى دارد، و نفوس را تصوّرات هوس انگيزى است، و اين خردهايند كه جلوگيرى نموده و باز مى دارند، در تجربه ها دانشى جديد نهفته است، و آزمودن به راه راست رهبرى مى كند، براى تربيت تو ناپسند داشتن كار ديگران كافى است، برادر مؤمنت همان حقّ بر گردن تو دارد كه تو بر او دارى، و هر كس كه به رأى خود بسنده نمايد (مشورت نكند) در خطر تباهى است.

انديشه نمودن پيش از اقدام به كار تو را از پشيمانى محفوظ دارد. كسى كه پذيراى نظرات ديگران باشد نقاط ضعف و خطا را دريابد. و هر كس كه از اضافه گوئى بپرهيزد دانايان نظرش را بپذيرند. و كسى كه تمايلات نفسانى خود را مهار كند با اين كار ارزش خويش را نگهداشته است. و كسى

كه زبان خود را كنترل نمايد خاطرش از بابت فاميل آسوده گشته و به خواسته اش برسد. و در تغيير و تحوّل روزگار (فراز و نشيب) گوهر وجودى مردان شناخته شود. گذشت زمان اسرار پنهان را برايت آشكار كند (ماه پشت ابر نمى ماند). كسى كه غرق در تاريكى است برق جهنده سودش ندهد. كسى كه معروف به سخنان حكيمانه شود به ديده بزرگى و شكوه در او نگرند. شريف ترين توانگرى در ترك آرزوها نهفته است.

و صبر سپرى است از بينوائى، و حرص زدن علامت نادارى است، و تنگ نظرى روپوش بيچارگى است. دوستى، خويشاوندى سودبخش است. و بينواى مهربان از توانگر ستمگر بهتر است. و اندرز و نصيحت پناهگاه كسى است كه آن را بپذيرد. كسى كه ديدگان خود را آزاد و رها گذارد اندوهش زياد شود. اهل خانه فرد بد اخلاق از او بيزارند. هر كس كه به نوائى رسيد خود را برتر دانست. بيشتر

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 89

اوقات آرزويت وعده دروغت دهد. فروتنى خلعت شكوهت بپوشاند. در گشاده روئى گنجهاى روزى نهفته است. و كسى كه پاكدامنى او را بياراست عيبش از مردمان پنهان شود. در سخن گفتن مراعات حدّ ميانه را نمائيد چرا كه اين عمل هزينه را سبك كند. هدايت نفس در مخالفتش نهفته است. هر كس كه روزگار را شناخت از آماده بودن غفلت نورزد. هان! همانا با هر جرعه و هر لقمه اى گلوگيرى است. و هيچ نعمتى جز با زوال نعمتى ديگر بدست نيايد. هر جاندارى را غذاى روزانه اى است، و هر دانه اى را خورنده اى، و تو (اى آدميزاد) غذاى مرگى.

اى مردم، بدانيد هر كس كه بر روى زمين

راه پيموده بى ترديد به درون آن روان است. و شب و روز در نابودى بنياد عمرها شتابنده اند.

اى مردم، كفران نعمت نشانه پستى است. و معاشرت با نادان عاقبت خوشى ندارد. از نشانه هاى بزرگوارى نرمى در گفتار است. بپرهيزيد از فريبكارى، كه آن شيوه مردمان پست است. هر جوينده اى يابنده نيست و هر غائبى را بازگشتى نباشد. به كسى كه از تو بيزار است دل مبند. چه بسا آن دورى كه از هر نزديك هم نزديكتر است. هميشه پيش از سفر از همسفر پرسان شو و پيش از خانه از همسايه.

عيب برادرت را در آنچه در خود سراغ دارى بپوشان. از خطاى برادرت درگذر براى آن روز كه دشمنت بر تو مى تازد. هر كس بر فردى كه قادر به زيان او نيست خشم گيرد اندوهش دراز و روحش آزرده شود. فرد خداترس دست از ستم بردارد.

و هر فردى كه خوب را از بد نشناسد به مانند چارپايان است. همانا از نشانه هاى فساد نابودى توشه راه است. چه كوچك است مصيبت دنيا در جنب فقر و فاقه فردا. [هيهات] و شما دشمن و مخالف يك ديگر نشديد مگر به علّت رواج معصيتها و گناهان در ميانتان. پس چه نزديكست راحت اين دنيا به رنج آخرت! و شدّت فقر اين سرا به دگرگونى آخرت! آن چيزى كه ظاهرش شرّ نمايد ولى عاقبتش رفتن به بهشت باشد شرّ نيست، و آن خير ظاهرى كه سرانجامش جهنّم باشد خير نيست. و هر نعمتى در جنب بهشت حقير و بى ارزش است. و هر بلائى در قياس با جهنّم سلامت است. به هنگام اصلاح درون گناهان كبيره نمايان شود. خالص نمودن عمل

از انجام نفس عمل مشكل تر است. پاك داشتن نيّت از فساد سختتر است بر مجاهدان در طول جنگ.

هيهات! اگر پرواى الهى را در نظر نداشتم سياستمدارترين فرد عرب بودم. بر

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 90

شما باد به رعايت تقواى الهى در نهان و آشكار، و سخن حقّ در حال رضا و خشم، و ميانه روى در توانگرى و بينوائى، و به دادگرى بر دشمن و دوست، و به كار كردن در وقت چابكى و تنبلى، و به خشنودى از خداوند در سختى و راحتى.

پرحرف خطايش بسيار است، و پرخطا حيايش كم، و كم حيا پرهيزش كم است. و كسى كه پرهيزگاريش كم گردد دلش بميرد، و فرد دل مرده به جهنّم مى رود و هر كس كه بينديشد عبرت گيرد، و پند آموخته گوشه گير شود، و گوشه گير جان سالم بدر برد. و هر كس كه ترك شهوات گويد آزاده است. و كسى كه حسد را كنار نهد محبوب مردم گردد. عزّت مؤمن در گرو بى نيازى او از مردم است. و قناعت سرمايه اى است تمام ناشدنى. و كسى كه بسيار ياد مرگ كند به كم اين سرا بسنده نمايد. و هر كس دانست كه گفتارش جزء كردارش به حساب آيد جز در آنچه سودش بخشد زبان نگشايد. شگفتا بر كسى كه از كيفر گناه در هراس است و دست از گناه نمى كشد! و اميد به پاداش اخروى دارد و توبه و كردار شايسته نمى كند. انديشيدن روشنائى آورد، و بى توجّهى تاريكى. و نادانى گمراهى است.

و خوشبخت كسى است كه از غير خود درس گيرد، و ادب بهترين ميراث است، و خوش اخلاقى بهترين همدم. و با قطع

پيوند فاميلى بركت و رشدى ميسور نباشد، و با هرزگى بى نيازى و توانگرى. سلامتى ده جزء است كه نه (9) قسمت آن در سكوت- جز ياد و ذكر خدا- نهفته است، و يك قسمت آن در عدم معاشرت با نابخردان. رأس دانش مدارا است و آفت آن خشونت. و از گنجهاى ايمان پايدارى در برابر ناملايمات است. و پاكدامنى زيور تهيدستى و فقر است، و شكر و سپاسگزارى زيور توانگرى. بسيار ديدار نمودن ملال آور است. و اعتماد نمودن پيش از آزمودن بى احتياطى است. خودپسندى آدمى نشانه كم خردى اوست.

هيچ فرد گناهكارى را نااميد مساز، كه چه بسيار گناهكارانى كه عاقبت بخير شدند، و چه بسيار افرادى كه به كردار خود دل خوش كرده بودند و سرانجام به تباهى گرائيده و راهى جهنّم شدند. دشمنى با بندگان چه بد توشه اى است براى راه آخرت. خوشا به حال كسى كه علم و عملش، و دوستى و كينه اش، و گرفتن و رها كردنش، و سخن گفتن و خاموشيش، و كردار و گفتارش را براى خداوند از هر پيرايه اى پاك ساخت. مسلمان تا هنگامى كه پارسا نشود مسلمان نيست و او به پارسائى نرسد تا اينكه زاهد شود، و نيز زاهد نشود تا دور انديش شود، و هرگز به دورانديشى نرسد تا اينكه خردمند گردد، و خردمند نيست مگر آن كسى كه

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 91

فرمان الهى را انجام دهد و براى سراى آخرت كار كند. و صلّى اللَّه على محمّد النّبى و على أهل بيته الطّاهرين.

را تقويت كند. چيدن شارب نشانه نظافت است و هم از سنّت. خوشبو نمودن احترامى است براى نويسندگان [اعمال]، و نيز از سنّت به شمار مى رود. ماليدن روغن، پوست را نرم مى سازد و بر قواى مغزى و خرد بيفزايد، و سبب راحتى جريان آب در محلّ وضو و غسل مى گردد، و ژوليدگى مو را برطرف، و رنگ را روشن سازد. مسواك نمودن موجب خشنودى پروردگار و پاكيزگى دهان است، و آن نيز از سنّت مى باشد. شستن موى سر با خطمى چرك را بزدايد و از آلودگيها پاك سازد. گرداندن آب در دهان و بينى به هنگام وضو يا غسل، پاك كننده آن دو است. انفيه (روغن خوشبوئى كه در بينى چكانده شود) سر را سلامت دارد و موجب درمان جسم و همه سردردها است. نوره سبب استحكام بدن و پاكى تن است. و كوتاه نمودن ناخنها از دردهاى بزرگ جلوگيرى كند و نيز روزى آورد و بركتش دهد. زدودن (تراشيدن) موى زير بغل بوى بد را ببرد، و پاك كننده بوده و نيز از سنّت است. شستن دست پيش از صرف غذا و پس از آن روزى را زياد كند. غسل كردن در هر عيد پاك كننده است براى كسى كه حاجتمند درگاه الهى و پيرو سنّت باشد. نماز شب موجب تندرستى بدن، و خشنودى پروردگار؛ و روى آوردن به رحمت الهى؛ و پناهندگى به اخلاق و روش انبياء مى باشد. خوردن سيب موجب معطّر شدن معده است. جويدن كندر دندانها را محكم و بلغم را زدوده و بوى دهان را از بين مى برد. باقى ماندن در عبادتگاه از هنگام أذان صبح تا طلوع خورشيد سريعتر از مسافرت و

جهانگردى روزى رسان است. خوردن «به» موجب قوّت قلب ضعيف و خوش بوكننده معده است و بر سرعت فهم بيفزايد، و همچنين ترسو را شجاع كند، و فرزند را زيبا كند. خوردن بيست و يك عدد مويز سرخ در هر صبح ناشتا هر بيمارى و درد را بجز مرگ دفع كند. مستحبّ است فرد مسلمان در شب اوّل ماه رمضان با همسرش بياميزد، به جهت فرمايش خداوند: أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُمْ يعنى

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 92

«در شب (ماه) روزه آميزش با زنانتان براى شما حلال شد- بقره: 187».

انگشتر از غير جنس نقره را به دست مكنيد، چرا كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: «خداوند آن دستى كه انگشتر آهنى دارد پاك نسازد». هر كس كه بر انگشترش نامى از نامهاى خداوند را حكّ نموده بايد از آن دستى كه بدان استنجاء مى كند بيرون آرد.

هر كس از شما به هنگام نگريستن در آينه بگويد:

«الحمد للَّه الّذي خلقنى فأحسن خلقى، و صوّرني فأحسن صورتي، و زان مني ما شان من غيري، و أكرمني بالإسلام»

يعني: «حمد و سپاس آن خداوندى را سزاست كه مرا آفريد و آفرينشم را نكو داشت، و صورت گرى كرد و صورتم را زيبا نمود، و مرا به آن چيزى آراست كه در ديگرى بد بود، و مرا به اسلام گرامى داشت». هر كدام از شما خود را براى برادر مسلمانى كه ديدارش آمده است مرتّب كند (بيارايد)، چنان كه براى بيگانه اى كه مايل است او را ببيند مرتّب مى كند. روزه دارى سه روز از هر ماه [پنجشنبه اوّل ماه، چهارشنبه نيمه ماه، پنجشنبه آخر ماه]،

و نيز روزه ماه شعبان دل نگرانى و تشويش خاطر را بزدايد. شستن موضع غائط و بول با آب سرد مرض بواسير را از بين ببرد. شستشوى لباسها اندوه و نگرانى را بزدايد، و طهور از شرائط نماز است.

موى سپيد را برنكنيد زيرا كه نور است. و هر كس كه تار موئى در راه اسلام سپيد نمايد همان به روز رستاخيز براى او روشنائى باشد. فرد مسلمان با حال جنابت هرگز نخسبد، بلكه بدون وضو نيز نخوابد، و در صورتى كه آب نيابد بر زمين تيمّم كند، زيرا روح فرد با ايمان به سوى خدا پر كشد پس او را بپذيرد و برايش دعاى خير كند، در اين صورت اگر زمان مرگش رسيده باشد آن روح را در صورت زيبائى قرارش دهد، و در غير اين صورت او را با فرشتگان امين خود به جسمش باز گرداند. شايسته هيچ مسلمانى نيست كه رو به قبله بزاق افكند، و اگر سهوا مرتكب شد استغفار كند. هيچ مسلمانى نبايد محلّ سجده اش را پف كند، و نه بر غذا و نوشيدنى و نه بر دعاى همراهش. قضاى حاجت در محل عبور و مرور، و ادرار كردن از بلندى و ايستاده در هوا و در آب جارى ممنوع است. و هر كه كه مرتكب آنها شود و به او آسيبى رسيد هيچ كس را غير از خود سرزنش نكند، چرا كه آب و هوا را موجوداتى است. و هيچ كدام از شما هنگام بول كردن آن را به هوا پرتاب نسازد. و رو به باد هم نباشد. و به پشت نخوابد «1» و مرد مسلمان هرگز بى حوصله

______________________________

(1) در كتاب

خصال آمده است: «هيچ مردى به رو نخوابد»، و همچنين در كتاب عيون أخبار الرّضا عليه السّلام (باب 24 ح 1) آمده است: «انبياء طاق باز مى خوابند» و در كتاب دعائم الاسلام در ضمن روايتى نبوى ممنوع بودن در حالت طاق باز را فقط در مسأله غذا خوردن آورده است و در اين حال بنظر مى رسد كه در متن كتاب تحريفى رخ داده است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 93

به نماز نايستد و نيز در اقامه آن تأخير نكند «1».

بنده اى كه در پيشگاه خداوند ايستاده است بايد از انديشه نمودن (در غير خدا) بكاهد، چرا كه فقط آن مقدار از نماز او راست كه بدان دل داده است. ذكر خداوند را در هيچ جا و هيچ حالى ترك مكنيد.

هيچ كدامتان در نماز به چپ و راست نظر نكند، كه در اين صورت خداوند آن بنده را كه روى از قبله گرداند گويد: «اى بنده من، توجّهت را به سوى من بدار كه آن از روى نمودن به ديگران بهتر است». ذرّات ساقطشده از سفره را بخوريد كه اين كار به اجازه خداوند درمان هر درديست براى آن كس كه بدان نيّت شفا كند. لباس پنبه اى بپوشيد كه آن خلعت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم بوده است، و آن جناب جز از روى ضرورت هرگز جامه پشمين و موئين نپوشيد. هر كدام از شما آن انگشتان كه بدانها غذا مى خورد را بليسد خداوند عزّ و جلّ به او فرمايد: خدا به تو بركت دهد.

همانا خداوند زيبائى را دوست مى دارد، و هم اينكه نتيجه اين نعمت خود را در بنده اش خود ببيند. صله

رحم را ترك مگوئيد و لو با دادن يك سلام، براى فرمايش خداوند: اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ يعنى: «و از خدائى كه به نام او از يك ديگر درخواست مى كنيد پروا داشته باشيد و همچنين از [بريدن با] خويشاوندان- نساء: 1». و روزتان را به گفتن: «چنين و چنان شد»، و «چها و چها انجام داديم» سپرى مسازيد (روزتان را به ياوه سرائى مگذرانيد)، زيرا شما را نگهبانانى است كه بر كردارتان نظارت مى كنند. و خداى را به هر جا و مكانى ياد كنيد. و بر پيامبر و آل او صلوات فرستيد- صلّى اللَّه عليه و عليهم-، زيرا خداوند هنگامى كه آن حضرت را با توجّه ياد مى كنيد دعايتان را قبول مى فرمايد. فرصت دهيد تا غذاى داغ سرد شود و امكان خوردنش فراهم گردد، زيرا رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم در حالى كه غذاى داغى نزديكشان بود فرمودند: «صبر كنيد تا سرد و قابل خوردن شود، چرا كه خدا نمى خواهد غذاى داغ به ما بخوراند، و خير و بركت در غذاى سرد است، و داغ بركتى ندارد». به فرزندانتان مطالبى بياموزيد كه در پرتو آنها مشمول

______________________________

(1) ترجمه كتاب بر اساس كتاب خصال مى شود: «هرگز مرد مسلمان بى حوصله و خواب آلود به نماز نايستد».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 94

خيرات الهى گشته تا مبادا مخالفان مذهب بر فكر و انديشه ايشان مسلّط گردند.

اى مردم، زبانتان را نگه داريد، و سلام كنيد؛ سلامى در خور و شايسته.

امانت را به صاحبانش- هر چند قاتلين انبياء باشند- بازگردانيد. هنگام ورود به بازار و محلّ كسب بسيار ياد خدا باشيد، و نيز زمانى كه

مردم همه مشغول خريد و فروش هستند، زيرا اين كار موجب جبران گناهان و بركت در خيرات است، و هرگز از بى خبران مباشيد. به هنگام حلول ماه رمضان هيچ بنده اى را نسزد كه سفر كند به دليل فرمايش خداوند: فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ يعنى: «پس هر كس از شما اين ماه را دريابد بايد آن را روزه بدارد- بقره: 185». در نوشيدن مشروب و مسح نمودن بر روى كفش هيچ گونه تقيّه اى نيست. مبادا در باره ما غلوّ كنيد! ما را بندگانى مخلوق محسوب داريد آنگاه (در اين چارچوب) هر چه مى خواهيد در فضل ما بگوئيد. هر كس كه ما را دوست دارد پس بايد كردارش را در سايه پرهيزگارى منطبق با كردار ما سازد، زيرا پرهيزگارى برترين مايه نجات در سراى دنيا و آخرت است. هرگز با فرد بدگوى ما همنشين مشويد، و در حضور دشمنانمان علنى از ما تعريف نكنيد تا با اين كار دوستى ما را آشكار نموده و خود را در نزد حاكمتان خوار سازيد. خود را موظّف به راستگوئى كنيد كه (راستگوئى) موجب نجات است. بدان چه نزد خداست اشتياق ورزيد و خواهان رضا و طاعتش باشيد، و بر اين دو پايدارى نمائيد. و براى مؤمن چقدر زشت است كه رسوا و بى آبرو وارد بهشت شود. روز قيامت به سبب اعمال ناشايستى كه از پيش فرستاده ايد در مسأله شفاعت ما را به زحمت نيندازيد، و در آن روز خود را در نزد دشمنانتان رسوا مسازيد، و يك ديگر را به جهت مسائل ناچيز دنيائى در جايگاهى كه در نزد خداوند داريد دروغگو معرّفى مكنيد. اوامر الهى را بكار گيريد

زيرا ميان شما و تمايلات و آرزوها جز مأمور خدا «1» فاصله اى نيست. و آنچه نزد خداست بهتر و ماندنى تر است، و قسم به خدا كه آن بنده را چنان مژده اى رسد كه ديدگانش روشن و مشتاق ديدار خداوند گردد. و هرگز برادران ايمانى ناتوانتان را خوار مسازيد، زيرا هر كس كه مؤمنى را كوچك كند خداوند او را ذليل نمايد، و روز قيامت خداوند آن دو را به هم نرساند مگر اينكه توبه كند. وقتى كسى به نيازمندى برادرش پى برد او را مجبور به پرداخت بدهيش مكند. به ديدار هم رويد و به

______________________________

(1) مراد فرشته مرگ و يا خود مرگ است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 95

يك ديگر مهر ورزيد و بذل و بخشش كنيد، و مانند آن منافقى نباشيد كه مى گويد و انجام نمى دهد.

ازدواج كنيد كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: «هر كس كه دوست دارد شيوه مرا دنبال كند پس ازدواج كند، زيرا ازدواج از سنّتهاى من محسوب مى شود.

جوياى فرزند باشيد زيرا كه من به واسطه زاد و ولد شما (زيادى شما) بر امّتهاى ديگر افتخار خواهم نمود. فرزندانتان را از خوردن شير زنان بدكار و ديوانه مصون داريد، زيرا شير (خصوصيّات روانى مادر را به فرزند) منتقل مى سازد. و از خوردن گوشت هر پرنده اى كه سنگدان و ناخن پشت پا و چينه دان ندارد خوددارى كنيد.

و همچنين از خوردن گوشت هر حيوان نيش دار و پرنده چنگال دار بپرهيزيد. و سپرز (طحال) را مخوريد، زيرا كه آن از خون فاسد مى رويد. و جامه سياه به تن مكنيد كه آن خلعت فرعون است. و از غدّه هاى گوشت

بپرهيزيد كه رگ بيمارى جذام را تحريك مى كند. در فهم احكام دين به قياس توسّل مجوئيد كه قياس بردار نيست. و در آينده گروهى آيند كه در دين به قياس عمل كنند و آنان دشمن دين اند. و نخستين قياسگر شيطان بود. كفش نوكدار مپوشيد كه آن كفش فرعون است. و او نخستين فردى بود كه كفش نوكدار پوشيد. با باده گساران مخالفت كنيد (سازش مكنيد). و خرما بخوريد كه داروى هر دردى است. و از فرمايش رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم پيروى نمائيد كه فرمود: «هر كس كه بر خود در سؤال و گدائى را باز كند خداوند درى از فقر بر او باز گشايد». و بسيار از خداوند طلب مغفرت كنيد كه روزى را كسب مى كند. در حدّ توان اعمال خير و شايسته پيش فرستيد كه فرداى قيامت آن را خواهيد يافت. مبادا مجادله كنيد كه موجب شكّ و ترديد است.

هر كس كه از خدا حاجتى دارد آن را در سه وقت طلب كند: ساعتى از روز آدينه، و وقت ظهر، هنگامى كه باد مى وزد و درهاى آسمان گشوده مى گردد و رحمت نازل مى شود. و پرندگان به صدا در مى آيند، و در آخر شب هنگام سپيده دم كه دو فرشته (از قول خدا) ندا مى كنند: آيا توبه كننده اى هست كه توبه اش را بپذيرم آيا نيازمندى هست كه عطايش دهم؟ آيا آمرزش خواهى هست تا او را بيامرزم؟

آيا حاجتمندى هست؟ پس آن خواننده به سوى خدا را اجابت كنيد. رزق و روزى را در فاصله سپيده دم تا هنگام برآمدن خورشيد طلب كنيد (به دعا و طلب حلال) كه آن در طلب روزى از جهانگردى

مؤثّرتر است، و آن همان ساعتى است كه خداوند روزى را در بين بندگانش پخش مى كند: چشم به راه گشايش الهى باشيد و از رحمت خداوند نوميد نشويد كه بهترين كار در نزد خداوند: انتظار

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 96

فرج و گشايش، و آن چيزى است كه فرد مؤمن بر آن پشتكار مى ورزد.

هر گاه نماز صبح گزارديد پس از اتمام آن به خدا توكّل كنيد كه جايزه ها در آن زمان داده مى شود. با شمشيرها (اسلحه) وارد حرم نشويد، و هيچ يك از شما در حالى كه شمشيرى جلوى اوست نماز مخواند، چرا كه قبله محلّ امان و آسايش است. هر گاه حجّ گزارديد به مدينه بزيارت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم نيز برويد كه ترك آن ستم است و دستور همين است. و قبور ديگرى كه سكنه آن بر شما حقّ دارند نيز زيارت كنيد، و نزد آنان از خداى روزى بخواهيد، كه آنان به اين ديدار خرسند گردند. هر فردى مى تواند نزد قبر پدر و مادرش پس از اينكه بر ايشان دعا كرد حاجت خود را از خدا طلب كند. گناه اندك را وقتى توانائى بر گناه بزرگ نداريد كوچك مشماريد، كه گناهان كوچك جمع شده و بزرگ مى گردند. سجده طولانى نمائيد كه هر كس كه اين كار كند فرمان خدا برده و نجات يابد. بسيار ياد مرگ كنيد و ياد بيرون شدنتان از گورها، و همچنين روزى كه در پيشگاه خدا مى ايستيد تا مصيبتها بر شما آسان گردد. هر گاه كسى از شما گرفتار چشم درد شد «آية الكرسى» را به نيّت بهبود چشمش بخواند كه إن شاء اللَّه

بهبود مى يابد. از ارتكاب گناهان پرهيز كنيد كه هر گونه گرفتارى و كمبود رزق از گناه است، حتى خراش جايى از بدن و زخم و مصيبت، زيرا كه خداوند مى فرمايد: ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ، يعنى: «هر مصيبتى كه به شما رسد به سبب كارهائى (خطا و گناهانى) است كه دستهايتان كرده و از بسيارى [از گناهان] در مى گذرد- شورى: 30». به هنگام صرف غذا بسيار به ياد خدا باشيد و حرف مزنيد زيرا غذا نعمتى از نعمات الهى و رزقى از ارزاق اوست، كه در اين صورت شكر و سپاسش بر شما واجب گشته. پيش از زوال نعمت وجودش را مغتنم شماريد كه در غير اين صورت نعمت از دست رفته، و بر عليه صاحبش گواهى خواهد داد كه با او چگونه رفتارى داشته است. هر كس كه به روزى اندك خداوند بسنده كند خدا نيز به اعمال اندك او بسنده نمايد. مبادا تقصير و كوتاهى كنيد كه آن موجب حسرت است آنگاه كه ديگر سودى ندارد. به هنگام كارزار با دشمن: 1- از سخن بكاهيد، 2- و بسيار خداى جلّ و عزّ را ياد كنيد، 3- و فرار مكنيد كه با اين كار خدا را به خشم آريد و مستوجب غضبش گرديد، 4- به هنگام برخورد با برادران مجروح يا گرفتار خود يا آن كس كه دشمن قصدش را كرده و بدان طمع بسته با جان و دل تقويتش نمائيد. تا آنجا كه توان داريد نيكوكارى كنيد كه اين كار از مرگ بد

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 97

جلوگيرى كند.

هر كس كه مايل است بداند كه جايگاه

او نزد خداوند چگونه است بايد ببيند به هنگام روبروئى با گناهان مقام و منزلت خداوند نزد او چگونه است. بهترين چيزى كه مرد در خانه اش نگه مى دارد گوسفند است، پس هر كس كه در خانه اش يك گوسفند است فرشتگان روزى يك بار او را تقديس كنند، و هر كه دو گوسفند دارد روزى دو بار تقديسش كنند، و همچنين است در سه گوسفند، و خداوند مى فرمايد: خجسته و با بركت باد زندگيتان. وقتى فرد مسلمانى ضعيف و سست شد گوشت با شير بخورد كه خداوند نيرو را در اين دو قرار داده است «1» به هنگامى كه قصد سفر حجّ نموديد شخصا براى خريد وسائل مورد نيازتان اقدام كنيد كه خداوند تبارك و تعالى مى فرمايد: وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً يعنى: «و اگر بيرون شدن را مى خواستند هر آينه ساز و برگ آن را آماده مى ساختند- توبه: 46». هر گاه يكى از شما در آفتاب نشست پشتش را به آن كند كه اين كار درد پنهان را آشكار نمايد. وقتى كه مشرّف به سفر حجّ شديد فراوان و بسيار به خانه خدا نگاه كنيد، زيرا كه خداى را در آن نقطه يك صد و بيست رحمت است، كه از آن ميان شصت تاى از آن ويژه طواف كنندگان؛ و چهل تاى از آن براى نمازگزاران، و بيست تاى آن مخصوص نظاره گران است.

نزد خانه شكوهمند خداوند به هر گناه كه در خاطر داريد اعتراف كنيد و براى آنچه كه بياد نداريد اين جمله را بگوئيد:

«ما حفظته يا ربّ علينا و نسيناه فاغفره لنا»

يعنى:

«پروردگارا هر آنچه از گناهان كه تو دانى و ما از ياد

برده ايم بر ما ببخشاى»، پس

______________________________

(1) بنظر چنان مى رسد كه مراد از لبن در اينجا شير نباشد، بلكه ماست يا دوغ باشد، زيرا اعراب غالبا به شير حليب مى گويند و شايد به قرينه روايت موسى بن بكر كه در كتاب أطعمه و اشربه كافى است مراد از لحم با لبن كباب با ماست و يا دوغ باشد، موسى بن بكر گويد امام هفتم روزى به من فرمود چرا رنگ و روى تو زرد است؟ عرض كردم: مريضم و ناراحتى دارم، فرمود: گوشت بخور، پس من گوشت را به طور معمول پختم و خوردم، بعد از چند روز دوباره حضرتش مرا ديد در حالى كه من حالم خوب نشده بود فرمود: مگر نگفتم گوشت بخور؟ عرض كردم: من از آن روز تاكنون جز آن چيز ديگرى نخورده ام، فرمود:

گوشت را چگونه خوردى؟ عرض كردم: پختم و خوردم، حضرت فرمود: نه بلكه بصورت كباب بخور، من عمل كردم پس از هفته اى مرا خواست در حالى كه خون به صورت من برگشته بود، يعني رنگم سرخ شده بود و از زردى درآمده بودم، فرمود: اكنون خوب شد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 98

در صورتى كه كسى در آن مكان اعتراف كند و خطاهاى خود را شماره نموده و ياد كند و از خداوند درخواست چشم پوشى از آنها كند بر خداوند واجب شود كه آن گناهان را براى او بيامرزد.

پيش از نازل شدن بلا و گرفتارى دعا كنيد كه درهاى آسمان در شش حال گشوده مى گردد: 1- به هنگام بارش باران، 2- به وقت جهاد، 3- هنگام بانگ نماز، 4- و هنگام خواندن قرآن، 5- هنگام نيم روز (ظهر)، 6-

و هنگام سپيده دم (طلوع فجر). هر كس كه بدن مرده اى را پس از سرد شدن لمس كند غسل بر او لازم شود. و كسى كه مرده با ايمانى را غسل داد پس از آنكه كفنهاى او را پوشاند، خود غسل كند، و قبل از آن او را لمس نكند كه در اين صورت بايد غسل كند. كفنها را با بخور خوشبو مسازيد. و به مردگان خود بجز كافور عطر ديگرى مزنيد، چرا كه مرده در حكم فرد محرم است. به بستگان خود دستور دهيد كه بر سر جنازه سخن نيكو گويند، زيرا حضرت فاطمه عليها السّلام آنگاه كه پدر بزرگوارشان صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم بدرود حيات گفتند دختران بنى هاشم براى او (از در تسليت به رسم جاهليّت) مرثيه خواندند ايشان را فرمود: زارى و مويه را وانهيد و دعا كنيد. فرد مسلمان آينه تمام نماى برادرش مى باشد، پس هنگامى كه از برادرتان لغزش و خطائى را مشاهده نموديد همگى بر او نتازيد بلكه او را راهنمائى و نصيحت كنيد و با او خوشرفتارى نمائيد و از اختلاف بپرهيزيد كه آن مايه گمراهى است. بر شما باد به ميانه روى؛ با هم مهر وزيد و به يك ديگر رحم كنيد. هر كس كه با چارپايش سفر مى كند نخست آب و علف آن حيوان را بدهد. مبادا به صورت چارپايان ضربه زنيد كه آنها پروردگار خود را تسبيح مى كنند. هر كس از شما كه در سفر راه را گم كرد و يا اينكه بر جان خود ترسيد فرياد كشد:

«يا صالح أغثنى»

يعنى: «اى صالح بدادم برس»، زيرا در ميان برادران شما از بنى جانّ كسى

است كه وقتى اين ندا را بشنود جواب دهد و گمشده شما را به راه آورد، و چارپايش را نگهدارد. هر كدام شما كه از شير بر خود و چارپا و گوسفندش در هراس باشد در اين صورت خطّى به دورش بكشد و بگويد:

«اللهمّ ربّ دانيال و الجبّ و كلّ أسد مستأسد، احفظني و غنمي»

يعنى: «خدايا اى پروردگار دانيال و چاه و هر شير درنده اى، من و رمه ام را حفظ فرما». و هر كس از شما كه از غرق شدن بيم دارد بگويد: «بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحِيمٌ، وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِيعاً قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمَّا يُشْرِكُونَ» يعنى: «رفتن و ايستادن

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 99

كشتى با نام خداست همانا پروردگار من آمرزگار و مهربان است، و خداى را چنان كه شايسته اوست نشناختند، و روز رستاخيز زمين يكسره در قبضه [قدرت] اوست و آسمانها به دست قدرت او پيچيده شوند، پاك و منزّه است او، و برتر از آنست كه با او انبازى گيرند».

و هر كس كه از عقرب در هراس است اين (سه) آيه را بخواند: سَلامٌ عَلى نُوحٍ فِي الْعالَمِينَ* إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ* إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ، يعنى: «سلام بر نوح در ميان جهانيان* ما نيكوكاران را اين چنين پاداش مى دهيم* همانا او از بندگان مؤمن ما بود». براى فرزندانتان در هفتمين روز تولّد عقيقه كنيد «1» و اوّلين بار كه موى سر فرزندتان را تراشيديد هم وزن مويش نقره صدقه دهيد، زيرا كه آن بر هر مسلمان واجب است. و رسول خدا صلّى

اللَّه عليه و اله و سلّم نيز اين گونه با دو فرزندش حسن و حسين عليهما السّلام رفتار نمود. همان زمان كه به فقير چيزى مى دهيد از او بخواهيد در حقّ شما دعا كند، چرا كه آن دعا براى شما قبول شود ولى در حقّ خودش مستجاب نشود، زيرا غالبا دروغ مى گويند. و همچنين آن چيزى كه به فقير دهد لحظه اى از او گرفته و ببوسد، چرا كه آن پيش از آنكه به دست فقير برسد خداى آن را برگرفته است. و در همين زمينه است كه خداوند مى فرمايد: وَ يَأْخُذُ الصَّدَقاتِ يعنى: «و صدقه ها را مى ستاند- توبه: 104»، شب هنگام صدقه دهيد كه صدقه شبانگاه آتش خشم الهى را فرو نشاند. سخنان را از كردارتان به حساب آريد كه در اين صورت لبانتان جز به خير گشوده نشود. از آنچه خداوند روزيتان ساخته خرج كنيد، زيرا انفاق كننده [در راه رضاى من] همچون مجاهد در راه خداست. پس هر كس كه يقين به تلافى و پاداش خداوند داشته باشد انفاق مى نمايد و دلش بدان سخى باشد. كسى كه بر يقين باشد و شكى او را رسد بر يقين خود بماند، زيرا كه شك نمى تواند يقين را باطل و لغو كند. و گواهى و شهادت ناحقّ مدهيد، و هرگز بر سر سفره اى كه در آن شراب نوشيده مى شود منشينيد، چرا كه بنده نمى داند چه وقت خواهد مرد. و چون يكى از شما بر سر سفره غذا نشست چونان بنده بنشيند، و بر روى زمين غذا بخورد، و يكى از پاهايش را بر ديگر مى اندازد و چهار زانو منشيند، چرا كه آن حالتى از نشستن است

______________________________

(1) مراد

از عقيقه گوسپندى است كه براى نوزاد قربانى مى كنند. و پاره اى از فقها مانند سيّد مرتضى و ابن جنيد و شيخ طوسى آن را واجب شمرده اند و فقهاى پس از او آن را سنّت مؤكّد و مستحبّ دانند.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 100

كه خدا از آن بيزار بوده، و بر آن كس كه اين گونه نشيند به شدّت غضب نمايد.

زمان شام خوردن انبياء عليه السّلام پس از نماز عشاء بود. و خوردن شام را ترك مكنيد، زيرا ترك آن بدن را رنجور مى سازد. تب پيشقراول مرگ است. و آن زندان خدا در زمين مى باشد؛ هر كدام از بندگانش را كه بخواهد در آن گرفتار مى سازد، و تب گناهان را- چونان ريزش كرك از كوهان شتر- بريزد. هيچ مرضى نيست مگر اينكه از داخل بدن است جز زخم و تب، چرا كه آن دو بطور مخصوصى بر بدن نمايان شوند. با آب سرد و بنفشه حرارت تب را فرو نشانيد، زيرا حرارت آن (گوئى) از گرماى جهنّم است. پيش از چيرگى بيمارى بر تندرستى هيچ فرد مسلمانى را نسزد كه با دارو به درمان خود بپردازد. دعا كردن سرنوشت حتمى را بر مى گرداند، پس آن را آماده كنيد و به كار بنديد. همانا وضو گرفتن و راى مسأله طهارت و پاكى داراى ده حسنه مى باشد، پس وضو گيريد و از تنبلى بپرهيزيد كه فرد تنبل حقّ خدا را ادا نكند.

خود را به وسيله آب از بوى بد و زننده پاكيزه داريد و به خودتان برسيد، زيرا كه خداوند از بندگان بدبو و چركين خود بيزار است، آن بندگانى كه هر كس كنارشان نشيند از چركين

بودنشان به ستوه آيد. هيچ كدامتان را نشايد كه در وقت خواندن نماز با بازى با ريش يا چيز ديگرى خود را سرگرم نمايد. پيش از آنكه به كار ديگرى سرگرم شويد به كار خير پيش دستى نمائيد.

فرد با ايمان خود از خويش در رنج است و مردمان از او در آسايش. بايد بيشتر گفتارتان ذكر خداى باشد. از گناهان برحذر باشيد، چرا كه بنده به واسطه ارتكاب گناه جلوى روزيش گرفته شود. بيماران خود را با دادن صدقه درمان نمائيد، و دارائيتان را با پرداخت زكات در امان داريد. نماز خواندن براى هر پرهيزگارى موجب قرب به درگاه الهى است. حجّ نمودن، جهاد افراد ضعيف و ناتوان است.

فرمانبردارى و خوشرفتارى با شوهر جهاد زنان است. فقر و تهيدستى مرگى بزرگ است. كمى عائله يكى از دو راه آسايش در زندگى است. صلاحديد و اندازه نگهداشتن نيمى از زندگى است. غم و اندوه سبب نيمى از پيرى است. مرد ميانه رو فشار خرج و تهيدستى را (هرگز) احساس نكند، كسى كه نظر خواهى و مشورت كند هلاك نشود. احسان و نيكوكارى جز به افراد شرافتمند و ديندار شايسته نيست (1). هر چيز را نتيجه اى است و نتيجه نيكوكارى شتاب در آزادى است. كسى كه به تلافى عمل خير يقين دارد مردانه بخشش كند. هر كس كه به

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 101

مصيبت بر رانهاى خود دست كوبد اجرش زايل شود. برترين كردار فرد با ايمان انتظار فرج است. كسى كه پدر و مادر خود را غمگين سازد آن دو را آزرده است.

رزق و روزى را با دادن صدقه فرود آريد. انواع گرفتاريها را با دعا

كردن دفع كنيد، و بر شما باد به دعا كردن پيش از آنكه بلا بيايد، و قسم به آن خدائى كه دانه را شكافته و مردم را آفريده هجوم بلا و گرفتارى بر مؤمن از ريزش و فشار سيل از فراز تپّه به زير و از دويدن استرها شتابانتر است. از خداوند بخواهيد كه از شدّت گرفتارى جان سالم بدر بريد، كه آن موجب تباهى دين است. خوشبخت كسى است كه از غير خود عبرت گيرد و بدان عمل كند، خود را به اخلاق خوب پرورش دهيد، زيرا بنده مؤمن در پرتو خوش اخلاقى به مقام روزه دار شب زنده دار نائل آيد.

هر كس كه با آگاهى از حرمت مسكر آن را بنوشد خداوند به او از چرك و خون دوزخيان بنوشاند؛ هر چند كه آمرزيده شود. نذر نمودن در معصيت و سوگند خوردن در قطع رحم صحيح نيست. دعوت كننده بى عمل به كمان بى زه ماند. زن بايد خود را براى شوهرش خوشبو سازد. كسى كه در راه دفاع از مال خود كشته شود شهيد است. زيان رسيده را نه حمدى باشد و نه پاداش. «1» سوگند فرزند بدون رضايت پدر و سوگند زن بى اجازه شوهرش صحيح نيست. خموشى تا شب در غير ذكر خدا صحيح نيست. پس از هجرت باديه نشينى و پس از فتح مكّه هجرت بيمورد است. خواهان آنچه نزد خداست باشيد و در معرض آن قرار گيريد زيرا نتيجه آن بى نيازى از اموال مردم است. خداوند اهل حرفه كارگر امين را دوست مى دارد. هيچ كردارى در نزد خداوند محبوبتر از نماز نيست، مبادا امور دنيائى شما را از اوقات (پنجگانه) آن باز دارد! چرا كه

خداوند گروهى را كه آن اوقات را كوچك شمردند مورد سرزنش قرار داده است و فرموده: الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ يعنى: «آنان كه از نمازشان غافلند «2»- ماعون: 5»، بدانيد كه نيكوكاران از مخالفان شما به يك ديگر خودنمائى و ريا كنند و به همين خاطر است كه خداوند آنان را موفّق نمى سازد، و جز عمل خالص را نمى پذيرد. عمل نيك فرسوده و كهنه نگردد، و گناه فراموش نشود، إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ الَّذِينَ هُمْ مُحْسِنُونَ

______________________________

(1) بنا بر نقل خصال: «زيان رسيده را نه حمدى باشد و نه پاداش» ترجمه شود

(2) مراد اين است كه نسبت به نماز سهل انگارند و آن را در وقت خود و با شرائط لازم نمى خوانند و گاهى فراموش مى كنند.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 102

يعنى: «همانا خداوند با كسانى است كه پرهيزگارى كنند و كسانى كه نيكوكارند- نحل: 128».

فرد باايمان داراى چند ويژگى است: 1- برادرش را سرزنش نكند، 2- و باو خيانت نورزد، 3- و او را متّهم نسازد، 4- و در مشكلات تنهايش مگذارد، 5- و از وى بيزارى مجويد. عذر برادرت را بپذير و اگر او را بهانه اى نبود بهانه اى برايش بياب. بركندن كوهها از براندازى سلطه اى (قدرتى) كه هنوز وقتش باقى است آسانتر است، اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُها مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ يعنى: «از خدا يارى بخواهيد و شكيبائى ورزيد كه زمين از آن خداست، آن را به هر كس از بندگانش كه خواهد به ميراث دهد، و سرانجام [نيك] پرهيزگاران راست- اعراف: 128». در هيچ كارى پيش از فرا رسيدن وقت آن شتاب مكنيد

كه موجب پشيمانى است. پايان كار و زندگى برايتان طولانى نيايد تا كه دلهاتان سخت [و تاريك] گردد. بر ضعيفانتان رحم آريد و از خداوند رحمت طلبيد. مبادا بدگوئى كنيد كه فرد مسلمان از برادرش بدگوئى نكند، و خداوند از اين كار نهى كرده است آنجا كه فرموده: أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً فَكَرِهْتُمُوهُ يعنى: «آيا كسى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده خود را بخورد بلكه شما را بد آيد- حجرات: 14». و فرد باايمان به وقت ايستادن در نماز دستهايش را روى هم نگذارد كه خود را به كافران (مجوس) شبيه سازد. هيچ كدامتان ايستاده آب ننوشد كه موجب دردى است بى درمان مگر خدا شفا دهد. هر گاه يكى از شما در وقت خواندن نماز به جانورى (گزنده) برخورد آن را زير خاك كند و آب دهان بر آن بياندازد و يا اينكه در لباسش پيچد تا از نماز فارغ شود. روگردانى از قبله بيش از اندازه نماز را باطل مى سازد، و هر كس كه اين گونه كند مى بايد كه نماز را از ابتدا با اذان و اقامه و تكبيرة الاحرام آغاز كند.

هر كس كه پيش از طلوع آفتاب ده بار سوره «توحيد» و «قدر» و «آية الكرسى» را بخواند با اين كار مال خود را از آنچه بيم آن دارد در امان دارد. و كسى كه پيش از طلوع آفتاب سوره توحيد و قدر را بخواند مرتكب هيچ گناهى نشود هر چند كه ابليس بكوشد. و از غلبه قرض و وام به خدا پناه بريد. اهل بيت پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم همانند كشتى

نوح مى باشند و هر كس كه از آن جدا و عقب ماند هلاك شود. بالا گرفتن جامه سبب طهارت است در حال نماز، خداوند فرموده: وَ ثِيابَكَ فَطَهِّرْ «و جامه خويش را پاك ساز- مدّثّر: 4»، و منظور از پاكى، بالا زدن آن است.

خوردن يك انگشت عسل شفا است، خداى فرمايد: يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 103

مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِيهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ «از درون آنها (زنبوران) آشاميدنى رنگارنگ بيرون مى آيد كه در آن براى مردم شفاست- نحل: 71».

غذايتان را با نمك آغاز و با آن پايان بريد كه چنانچه مردم از خواصّ و منافع آن باخبر بودند آن را بر پادزهر مقدّم مى داشتند، كسى كه غذايش را با نمك شروع كند خدا هفتاد درد را- كه غير خداى تعالى از آن باخبر نيست- از او دور سازد. سه روز از هر ماه را روزه بداريد كه آن با روزه تمام عمر برابرى مى كند. و ما: پنجشنبه (اوّل ماه) و پنجشنبه (آخر ماه) و چهارشنبه ميان آن دو (نيمه ماه) را روزه مى داريم، زيرا خداوند جهنّم را در روز چهارشنبه آفريد، بنا بر اين از شرّ آن به خدا پناه بريد.

هر گاه كسى از شما حاجتى دارد بامداد پنجشنبه به دنبالش رود، زيرا رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود:

«اللّهمّ بارك لامّتي في بكرتها يوم الخميس»

يعنى: «خداوندا، بامداد روز پنجشنبه را بر امّتم مبارك گردان». و نيز به هنگام خروج از منزل اين آيه را بخواند: إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ* الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ

يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ* رَبَّنا إِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصارٍ* رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِياً يُنادِي لِلْإِيمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ كَفِّرْ عَنَّا سَيِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ* رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِكَ وَ لا تُخْزِنا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّكَ لا تُخْلِفُ الْمِيعادَ، «1» و نيز آية الكرسى و سوره قدر و حمد را بخواند، زيرا در اين آيات برآورده شدن نيازهاى

______________________________

(1) يعنى: «همانا در آفرينش آسمانها و زمين و آمد شد شب و روز خردمندان را نشانه هائى است، همان كسان كه ايستاده و نشسته و بر پهلوها خفته؛ خداى را ياد مى كنند و در آفرينش آسمانها و زمين مى انديشند [و گويند:] پروردگارا، اين را به گزاف و بيهوده نيافريدى، تو پاكى (از اينكه كارى به گزاف و بيهوده كنى) پس ما را از عذاب آتش دوزخ نگاه دار، پروردگارا هر كس را كه تو به آتش درآورى براستى خوار و رسوايش كرده اى، و ستمكاران را هيچ ياورانى نيست، پروردگارا ما نداى ندا دهنده اى (نداى رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم) را كه به ايمان فرا مى خواند شنيديم كه [مى گفت:] به پروردگارتان ايمان آوريد، اينك ايمان آورديم؛ پروردگارا پس گناهان ما را بيامرز و بديهاى ما را از ما بزداى و ما را با نيكوكاران بميران، پروردگارا، و آنچه را بر [زبان] فرستادگانت به ما وعده دادى به ما ارزانى دار و ما را در روز رستاخيز خوار و رسوا مگردان، كه تو خلاف وعده نمى كنى».

تحف العقول / ترجمه جعفرى،

ص: 104

دنيا و آخرت حتمى است.

جامه هاى ضخيم بپوشيد، زيرا هر كس كه جامه اش نازك است دين او نيز سست و ضعيف است. هرگز به وقت نماز جامه بدن نما مپوشيد. به سوى خدا توبه كنيد و در محبّت او درآئيد، زيرا كه خدا توبه كاران و پاكيزگان را دوست دارد. فرد با ايمان بسيار به سوى خدا برگردد و توبه كند.

هر گاه فرد مؤمنى به برادرش بگويد: «أفّ» رشته برادرى ميان آن دو بريده مى شود، و هنگامى كه به او گويد: «تو كافرى» يكى از آن دو كافر است، و او را نسزد كه وى را تهمت زند و در غير اين صورت ايمان در دل او همچون نمك در آب حلّ شود.

باب توبه و بازگشت براى هر كسى كه بخواهد باز است، پس به سوى خدا خالصانه باز گرديد به اميد آنكه پروردگارتان اثر گناهتان را از شما بزدايد. و هنگامى كه پيمان بستيد به آن وفا كنيد. هيچ نعمت و آسايشى از مردم و جمعيّتى زائل نشده مگر به خاطر گناهانى كه مرتكب شدند، و بدرستى كه خداوند به بندگان ستم نكند. و چنانچه دعا مى كردند دچار اين زوال نعمت نشده بودند، و اگر آنان به هنگام مصيبت يا زوال نعمت با نيّت پاك به خدا پناه مى بردند و سستى نكرده و زياده روى نمى نمودند هر آينه خداوند هر فسادى را براى آنان اصلاح ميكرد و هر چيز از دست رفته را به سويشان باز مى گرداند. هر گاه بر مسلمانى كار دشوار گردد گشايش آن را از خداى خواهد كه كليد همه كارها و نيز اداره آسمانها و زمين و آنچه ما بين آن دو

مى باشد در دست اوست، و او پروردگار تخت عظيم است (يعنى همه عالم در قبضه قدرت و خواست اوست)، و حمد و سپاس از آن پروردگار جهانيان است. و هنگامى كه بنده از خواب بيدار شود پيش از برخاستن بگويد:

«حسبي الرّبّ من العباد حسبي هو حسبي و نعم الوكيل»

يعنى: «تنها پروردگار مرا از بندگان كافى است، كافى است او مرا كافى است، و او بهترين تكيه گاه است». و هنگامى كه يكى از شما در شب برخيزد به اطراف آسمان نگريسته و اين آيه را بخواند: إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ- إلى قوله:- لا تُخْلِفُ الْمِيعادَ «1» نگريستن در چاه زمزم موجب درمان بيمارى است، بنا بر اين از آب آن بياشاميد؛ از طرفى كه نزديك ركن حجر الأسود است. [در زير حجر الأسود] «2» چهار نهر بهشتى است: فرات، و

______________________________

(1) آل عمران: 191 إلى 194. تمام آيات به همراه ترجمه در ص 103 گذشت.

(2) ما بين كروشه بر اساس نسخه خصال ترجمه شده است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 105

نيل، و دو نهر سيحان و جيحان.

فرد مسلمان در ركاب كسى كه در انجام دستورات الهى بر او اعتمادى نيست و فرمان خدا را در باره غنيمت جنگى اجرا نمى كند به جنگ نرود، و چنانچه در يك چنين جنگى كشته شود در حبس حقوق ما و ريختن خونهاى ما دشمنان را يارى نموده است، و مرگ وى همان مرگ دوران جاهليت است. ياد ما- خاندان پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم- درمان از خباثت و بيماريها و وسوسه هاى شكّ آلود است، و دوستى ما سبب خشنودى پروردگار است،

آنان كه گوش به فرمان ما بوده و پيرو راه و عقيده ما باشند فرداى قيامت در فردوس برين با ما خواهند بود. و كسى كه در انتظار دولت ما باشد همچون كسى است كه در راه خدا در خون خود بغلطد. هر كس كه در ميدان جنگ ما با دشمنان حاضر باشد و فرياد دادخواهى ما را بشنود و ياريمان نكند در اين صورت خداوند او را به رو در دوزخ افكند. آنگاه كه مردمان برانگيخته شوند و از هر سو راهها بر آنان بسته شود ما درب بهشتيم. ما همچون باب حطّه هستيم كه آن سلامت است و هر كس بر آن درآيد گناهانش فرو ريزد، و هر كس به آن داخل شود نجات يابد، و هر كس كه از آن عقب ماند هلاك شود. خدا به آن داخل شود نجات يابد، و هر كس كه از آن عقب ماند هلاك شود. خدا به ما آغاز كرده است و به ما پايان مى بخشد، و به سبب ما هر آنچه كه بخواهد محو مى نمايد، و به جهت ما روزگار سخت و دشوار را دور مى سازد، و به يمن وجود ما باران را فرو ميبارد، مبادا شيطان، نفس شما را فريب دهد، چنانچه دولت ما بر سر كار بود آسمان قطرات بارانش را مى باريد و زمين گياهانش را خارج مى ساخت و هر گونه كينه و دشمنى از دلهاى بندگان زدوده مى شد و درندگان و چارپايان با هم مى ساختند، تا آنجا كه يك زن در طى مسافت بين عراق تا شام در حالى كه سبدى بر سر دارد جز بر سبزه زار قدم ننهد، و هيچ درنده اى

او را نترساند و او نيز از آن نترسد. اگر بدانيد و توجّه كنيد كه در برابر اين زندگى در ميان دشمنانتان و پايدارى بر سخنان ناهنجارى كه مى شنويد چه پاداشى خواهد بود بى ترديد ديدگانتان روش مى شد. و چنانچه مرا از دست دهيد پس از من چيزهائى را خواهيد ديد كه هر يك از شما به سبب ظلم و تجاوز و خودخواهى و استبداد و بى اعتنائى كه به حقوق الهى، و ترسى كه بر جان خود بيند آرزوى مرگ كند، پس در يك چنين دورانى همگى به ريسمان خدا (قرآن) چنگ زنيد و پراكنده مشويد، و بر شما باد به صبر و خواندن نماز، و تقيّه، و بدانيد كه خداوند از بندگان چند چهره بيزار است. از حقّ و پيروان آن دست مكشيد، كه هر كس ديگرى را جايگزين ما كند هلاك شود، و دنيا را

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 106

هم از دست بدهد، و گنه كار از آن بيرون شود.

هر كدام از شما به هنگام ورود به منزل بر اهلش سلام كند و اگر او را اهلى نبود پس بگويد:

«السّلام علينا من ربّنا»

و نيز سوره توحيد را به هنگام ورود به خانه اش بخواند، زيرا باعث زدودن فقر و تهيدستى است. به كودكان خود نماز خواندن را بياموزيد، و چون به هشت سالگى رسيدند آنان را به خواندن نماز واداريد (و در نخواندن مؤاخذه كنيد).

از نزديك شدن به سگها پرهيز كنيد، زيرا در صورتى كه بدن سگ در حالت خشكى به جامه كسى برخورد كند بايد بر آن آب بپاشد و چنانچه مرطوب باشد آن را بشويد. هر گاه از سخنان ما حديثى را شنيديد

كه معنايش را نفهميديد آن را به خود ما بازگردانيد و در فهم يا عمل به آن توقّف كنيد «1»، و هنگامى كه حقّ مطلب بر شما آشكار گشت آن را بپذيريد و افشاگر و شتابزده مباشيد. پس تندروها بايد به سوى تعليمات ما باز گردند، و كندروها بايد خود را به ما برسانند.

هر كس كه به ما بپيوندد به مقصود برسيد، و هر كس كه عقب ماند تباه گشت.

هر كس كه دستور ما را فرمان برد به حقّ پيوست، و هر كس كه از راه ما منحرف شد از حقّ دور گشت. براى دوستداران ما گروه بسيارى از رحمت الهى است و براى دشمنانمان گروه بسيارى از خشم خداست. راه ما ميانه روى است و بكارگيرى دستورمان راهيابى است. شك در نماز در پنج حالت موجب بطلان است: در نماز وتر (ركعت يازدهم نافله شب)، در دو ركعت اوّل هر نماز واجبى كه بايد در آن حمد و سوره خواند، و در نماز صبح، و نماز مغرب، و هر نماز دو ركعتى واجب، اگر چه در حال سفر باشد.

فرد خردمند بدون طهارت (وضو يا غسل) قرآن نمى خواند تا اينكه براى آن به يكى از آن دو تطهير كند. در وقت خواندن نماز به هنگام قراءت قرآن رعايت احكام وقف و نيز آيات سجده را بنمائيد. هيچ مردى نبايد به هنگام خواندن نماز جامه اش را حمايل وار به گردن آويزد كه اين از كردار قوم لوط است. براى مرد خواندن نماز در يك جامه كه دو طرفش را به گردن خود گره زده، و يا در يك پيراهن ضخيم كه دكمه هايش را بيندازد كفايت مى كند. مرد نبايد

روبروى عكس و يا فرشى كه در آن نقش صورت است نماز بخواند، ولى چنانچه عكس زير پايش باشد، و يا چيزى بر روى آن بيندازد كه آن را بپوشاند نماز خواندن مانعى ندارد.

______________________________

(1) اين در صورتى است كه صحّت صدور آن از معصوم عليه السّلام مسلّم باشد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 107

مرد نبايد سكّه هاى عكس دار را در حال نماز در جامه خود گره زند. و چنانچه سكّه درون كيسه و يا داخل لباس آشكار باشد مانعى ندارد. مرد نبايد بر خرمن گندم و جو و يا هر خوراكى ديگر و يا نان سجده كند.

هر كدام از شما هنگام رفتن به بيت الخلا اين دعا را بخواند:

«بسم اللَّه، اللّهمّ أمط عنّي الأذى و أعذني من الشّيطان الرّجيم»

يعنى: «بنام خدا، خداوندا فضولات را از من دور ساز، و مرا از شرّ شيطان رانده شده از درگاهت در پناه خود گير». و هنگام نشستن بگويد:

«اللّهمّ كما أطعمتنيه طيّبا و سوّغتنيه فاكفنيه»

يعنى: «خداوندا همان طور كه غذاى پاك روزيم ساختى و گوارايم نمودى پس مرا از آن كفايت فرما». پس وقتى كه به مدفوع خود پس از پايان كار نگاه مى كند بگويد:

«اللّهمّ ارزقنى الحلال و جنّبني الحرام»

يعنى:

«خداوندا رزق و روزى حلال نصيبم فرما، و حرام را از من دور دار»، زيرا كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: هيچ بنده اى نيست مگر اينكه خداوند فرشته اى را مأمورش ساخته كه به هنگام قضاى حاجت گردن آن بنده را تا آنجا كه به مدفوع خود نظر كند خم مى كند، پس در اين وقت شايسته است كه از خداوند طلب حلال كند، زيرا كه آن فرشته گويد:

اى آدميزاد اين همان چيزى است كه براى دستيابى به آن حرص ميزدى، پس ببين آن را از كجا آوردى و به كجا رفت، هيچ كس پيش از گفتن

«بسم اللَّه»

وضو نگيرد، تا قبل از دست زدن به آب اين دعا را بخواند:

«بسم اللَّه، اللّهمّ اجعلني من التّوّابين و اجعلني من المتطهّرين»

يعنى: «بنام خدا، بار إلها مرا از توبه كنندگان و پاكان قرار ده»، و پس از پايان وضو بگويد:

«أشهد أن لا إله إلّا اللَّه وحده لا شريك له و أنّ محمّدا عبده و رسوله صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم»

يعنى: «گواهى ميدهم كه هيچ معبودى نيست مگر اللَّه، يگانه است و بى شريك، و نيز گواهى ميدهم كه محمّد بنده و فرستاده اوست- درود خدا بر او و خاندانش باد-». پس در اين هنگام سزاوار آمرزش مى گردد. هر كس حقّ نمازش را با شناخت كامل بجا آورد خدا او را بيامرزد.

هيچ كس نبايد نماز نافله اى را در وقت نماز واجب بخواند، و نيز آن را جز از روى عذر ترك مگويد، و بايد پس از آن در صورت امكان قضايش را بجا آورد، چرا كه خداوند عزّ و جلّ مى فرمايد: الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ يعنى: «آنان كه در بجاى آوردن نماز خويش پيوسته و دائمى باشند- معارج: 23»، و آنان در زمره كسانى هستند كه قضاى نوافل شب را كه از ايشان فوت گشته به روز بخوانند و چنانچه از روز باشد در شب بخوانند. هيچ نماز نافله اى را در وقت نماز واجب

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 108

مخوانيد، بلكه نخست نماز واجب را بجاى آريد و سپس هر چه خواستيد نماز ديگر بخوانيد. نماز

خواندن در حرم مكّه و مدينه برابر هزار نماز است. يك درهم كه در راه رسيدن به حجّ خرج مى شود با هزار درهم برابرى مى كند. مرد بايد كه در نمازش خاشع باشد، و اگر چنين شد [اعضاى تنش نيز خاشع شود و] هرگز در وقت خواندن نماز خود را با چيزى سرگرم نسازد. دعا نمودن (قنوت) در هر نماز دو ركعتى پيش از ركوع ركعت دوم مى باشد غير از نماز جمعه كه در آن دو قنوت است: يكى از آن دو پيش از ركوع ركعت اوّل و ديگرى پس از ركوع ركعت دوم، و قراءت در ركعت اول نماز جمعه پس از خواندن سوره حمد سوره جمعه مى باشد، و [در ركعت دوم] سوره «منافقون».

پس دو سجده قدرى بنشينيد تا بدنتان آرام گيرد، سپس برخيزيد، براستى روش ما چنين است. هنگامى كه هر كدامتان خواست كه به نماز ايستد پيش از شروع آن دو دست خود را برابر سينه بالا برد، و هنگامى كه يكى از شما در پيشگاه خداوند به نماز برخيزد رو به قبله ايستد، و كمرش را راست نگه دارد و خم نشود، و هر گاه از نماز فارغ شد دو دستش را به سوى آسمان بالا برد و راست نگه دارد «1» ابن سبأ گفت: مگر نه اينست كه خداوند در هر جايى هست؟ امير مؤمنان عليه السّلام فرمود: آرى، وى گفت: پس براى چه دستهايمان را به آسمان بلند بداريم؟ فرمود:

واى بر تو آيا اين آيه را نخوانده اى: وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ يعنى: «و رزق و روزى شما و آنچه بدان وعده داده شده ايد در آسمان است- ذاريات:

22»، پس در اين صورت آيا رزق و روزى را از غير مكانش طلب كنيم. و آن همانست كه خداوند در آسمان وعده داده است. نماز هيچ بنده اى تا زمانى كه از خداوند بهشت را بخواهد و از آتش دوزخ به او پناه ببرد و از وى درخواست همسرى حور العين را نمايد پذيرفته نشود. هنگامى كه هر كدامتان به نماز ايستاد همچون كسى باشد كه گويا آخرين نماز عمر او در اين جهان است. لبخند موجب بطلان نماز نمى شود، ولى قهقهه نماز را باطل مى كند. هر گاه خواب با دل آميخته شد تجديد وضو واجب مى شود. به هنگام خواندن نماز اگر خواب بر ديدگانت چيره شد نماز را قطع كرده و استراحت كن، چون در حالت خواب آلودگى ممكن است بر عليه خود

______________________________

(1) در كتاب خصال آورده است: «دو دستش را به سوى آسمان بالا برد و آنقدر دعا كند تا خسته شود».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 109

دعا كنى.

هر كس كه ما را قلبا دوست بدارد و با زبان ياريمان كند، و در ركابمان با نيرويش همراه ما نبرد كند، او در بهشت با ما همدرجه است. و كسى كه ما را قلبا دوست بدارد ولى با زبان ياريمان نكند؛ و در ركاب ما نيز نبرد ننمايد، يك درجه از جايگاه پيش پائين تر است. و كسى كه ما را قلبا دوست بدارد و با دست و زبان ياريمان نكند او نيز همراه ما در بهشت است، و كسى كه ما را قلبا دشمن دارد و با دست و زبان به ما زيان برساند جايگاهش در پست ترين درجه جهنّم است. و كسى كه قلبا

ما را دشمن دارد و با زبانش به ما زيان رساند ولى عملى بر زيان ما انجام ندهد به همان اندازه عذابش كمتر است. و كسى كه ما را قلبا دشمن دارد و با دست و زبانش به ما آسيبى نرساند او در دوزخ است. همانا اهل بهشت به درجات شيعيان ما آن گونه نظر كنند كه آدمى به ستارگان آسمان مى نگرد. هنگام خواندن سوره هائى كه با تسبيح شروع مى شود بگوئيد:

«سبحان ربّي الأعلى»

، و هنگام خواندن آيه: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِ» چه در نماز باشيد يا غير آن بر آن حضرت صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم بسيار صلوات بفرستيد. در ميان اعضاى بدن هيچ چيز كم شكرگزارتر از چشم نيست، پس كمتر به خواسته اش پاسخ گوئيد كه در غير اين صورت شما را از ياد خداى عزّ و جلّ باز مى دارد. هر گاه سوره «تين» را خوانديد در آخرش بگوئيد:

و نحن على ذلك من الشّاهدين

يعنى: «ما نيز بر اين از گواهانيم»، و به هنگام خواندن آيه: قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ بگوئيد: آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلى إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِيَ مُوسى وَ عِيسى وَ ما أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ يعنى:

«به خداى يكتا و آنچه به ما فرود آمده و آنچه به ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط (نواده گان يعقوب) فرود آمده؛ و آنچه به موسى و عيسى داده شده و به آنچه به پيامبران از پروردگارشان داده شده ايمان آورديم، هيچ يك از ايشان را از

آنان جدا نكنيم، و او را فرمانبردار و گردن نهاده ايم- بقره: 136». هر گاه بنده اى در تشهّد آخر نماز واجبش پس از گفتن:

«أشهد أن لا إله إلّا اللَّه وحده لا شريك له و أنّ محمّدا عبده و رسوله و أَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لا رَيْبَ فِيها وَ أَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ»

، از او حدثى سر زند نمازش صحيح است. خداوند بزرگوار به هيچ عملى عالى تر از رفتن براى نماز پرستش نشده است. خير و منفعت را در گردن و سمّ شتران بجوئيد كه مى روند و مى آيند «1» دليل نامگذارى نبيذ به سقايه (آب زمزم)

______________________________

(1) شايد مراد خريد و فروش آن است، و يا اينكه مسافرت و باركشى با شتر باشد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 110

اين بود كه براى رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم از شهر طائف مقدارى كشمش رسيد و ايشان فرمودند كه آن را در آب زمزم كه تلخ بود خيس كنند، و با اين كار ميخواست از تلخيش كاسته شود، و در صورتى كه كهنه شد آن را نياشاميد.

هنگامى كه مرد عريان و بدون پوشش گردد، در اين حال شيطان به او نگريسته و در او طمع كند، پس- از اين روى- خود را پوشيده داريد، شايسته هيچ مردى نيست كه جامه خود را از رانش دور كرده و ميان مردم بنشيند. هر كس كه چيز بدبوئى مانند سير و پياز بخورد نبايد بمسجد رود. مرد در هنگام سجده نماز بايد نشيمنگاه و قسمت اخير بدن خود را بلند كند. هر كدام از شما به هنگام غسل كردن بايد از دو بازوى خود شروع كند. هر گاه

به تنهائى نماز مى خوانى بايد صداى قراءت حمد و سوره، و تكبير و تسبيحت را خود بشنوى. هر گاه نمازت را به پايان بردى رويت را به سمت راستت برگردان.

تقوى و پرهيزگارى را به عنوان توشه از اين سرا برگيريد، زيرا كه آن بهترين توشه اى است كه از آن برگرفته ايد. هر كس كه درد خود را تا سه روز از مردم پنهان سازد و تنها به درگاه خداوند بنالد بر خدا لازم آيد كه درد او را شفا بخشد.

دورترين حالتى كه بنده از خداوند دارد وقتى است كه تمام تلاشش براى شكم و شهوت جنسيش باشد. مرد نبايد به سفرى رود كه از آن بر دينش مى ترسد. چهار چيز را در دعا به گوش برسان: صلوات بر پيامبر و آلش، و درخواست بهشت از پروردگارت، و پناهندگى به او از دوزخ، و فقط از او حور العين بخواه. هنگامى كه مرد نمازش را تمام كرد بر پيامبر صلوات بفرستد، و از او درخواست بهشت كند، و از دوزخ به او پناه برد، و همسرى حور را از خدا بخواهد، زيرا كسى كه بر پيامبر صلوات نفرستد دعايش برگردد، و هر كس از خداوند بهشت را طلب كند، بهشت شنيده و گويد: پروردگارا خواسته بنده ات را به او عطا كن، و هر كس از دوزخ به خدا پناه برد، دوزخ گويد: بار إلها بنده ات را از آنچه به تو پناه جسته پناهش ده. و آن كس كه حور خواهد، حور نيز از خدا خواهد از آن او گردد. موسيقى (غناء) «1» ناله ابليس بر بهشت است. وقتى هر كدامتان كه خواست بخسبد دست راستش را به

زير گونه راستش گذارده و بگويد:

«بسم اللَّه، وضعت جنبي للَّه على ملّة إبراهيم و دين محمّد و ولاية من افترض اللَّه طاعته، ما شاء اللَّه كان و ما لم يشأ لم يكن»

يعنى:

______________________________

(1) مراد مجالس طرب و لهو و لعب است. (استاد غفّارى)

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 111

«به نام خدا، پهلوى خود بر زمين نهادم براى خدا، بر كيش ابراهيم و دين محمّد و ولايت كسى كه خداوند فرمانبرى او را واجب فرموده، آنچه خداى خواهد بشود و آنچه نخواهد نشود» هر كس كه به وقت خوابيدن اين جمله را بگويد از دزد غارتگر، و زير آوار ماندن محفوظ خواهد ماند، و تا هنگام بيدار شدن فرشتگان برايش آمرزش طلبند. و هر كس كه سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را به هنگام رفتن به بستر بخواند خداوند پنجاه هزار فرشته را بر او گمارد تا تمام شب را از او پاسدارى كنند. و چون يكى از شما خواست بخوابد پهلو بر زمين ننهد تا اينكه بگويد:

«اعيذ نفسي و أهلي و ديني و مالي و ولدي و خواتيم عملي و ما خوّلنى ربّي و رزقنى «1» بعزّة اللَّه و عظمة اللَّه و جبروت اللَّه و سلطان اللَّه و رحمة اللَّه و رأفة اللَّه و غفران اللَّه و قوّة اللَّه و قدرة اللَّه و لا إله إلّا اللَّه و أركان اللَّه و صنع اللَّه و جمع اللَّه و برسول اللَّه، و بقدرته على ما يشاء من شرّ السّامّة و الهامّة و من شرّ الجنّ و الإنس و من شرّ ما ذرء في الأرض و ما يخرج منها و من شرّ ما ينزل من السّماء و ما يعرج

فيها و من شرّ كلّ دابّة أنت آخذ بناصيتها إنّ ربّي على صراط مستقيم و هو على كلّ شي ء قدير، و لا حول و لا قوّة إلّا باللَّه»

، يعنى: «جان خود و خانواده و دين و دارائى و فرزندان و سرانجام كارم و آنچه پروردگارم به من واگذار نموده و روزيم كرده پناه دهم به عزّت خدا و عظمت و جبروت و حاكميّت او، و نيز به رحمت خدا و مهربانى و بخشايش او، و هم به نيرو و توانائيش، و به

«لا إله إلّا اللَّه»

(وحدانيّت او)، و اركان و صنع او و گردآورى او، و به فرستاده او، و به توانائى خدا بر هر چيز كه بخواهد، از آسيب سامّه و هامّه «2» و جنّ و آدمى، و از آسيب هر آنچه كه بر روى زمين مى جنبد و از آن خارج مى شود، و از زيان آنچه از آسمان نازل مى شود و آنچه به آسمان بالا ميرود، و از زيان هر جنبنده اى كه مهارش را تو بدست دارى، براستى كه پروردگارم بر راه راست است، و او بر هر كارى قادر و تواناست، و نيرو و قدرتى نيست مگر بواسطه خداوند». زيرا رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم پيوسته با اين دعا حسن و حسين عليهما السّلام را به امان خدا مى سپرد، و رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم به ما نيز همين دستور را داده است.

ما خزانه داران دين خدا و چراغهاى دانشيم، هر گاه پيشوائى از ما درگذرد،

______________________________

(1) در كتاب خصال اين گونه آمده است:

«و ما رزقنى ربّي و خوّلني»

. (2) سامّه: هر جانور گزنده اى كه زهر آن

كشنده نيست، و هامّه: جانور گزنده اى كه زهر آن كشنده است مانند مار.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 112

ديگرى به جاى وى درآيد، هر كس كه از ما پيروى نمايد گمراه نشود، و كسى كه ما را انكار كند هدايت نگردد، و آن كس كه دشمنان را بر عليه ما تقويت كند روى نجات نبيند، و آن كس كه ما را وانهد يارى نشود. و به هيچ طمعى بر مال اندك دنيا- كه فانيست- ما را تنها مگذاريد، زيرا هر كس كه دنيا را بر ما ترجيح دهد در روز قيامت افسوس و حسرتش افزون گردد و اين معنى فرمايش خداوند است: و أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ، يعنى:

«تا كسى نگويد: اى حسرتا بر آنچه در كار خدا كوتاهى كردم، و از مسخره كنندگان بودم- زمر: 56». كودكانتان را از چربى غذايى كه خورده اند بشوئيد، زيرا شيطان آن چربى را مى بويد و كودك در جاى خوابش ميترسد، و همچنين نويسندگان اعمال از آن اذيّت شوند. براى شما اوّلين نگاه به زن بى اشكال است، پس دنبال نگاه اوّل را مگيريد و از فتنه برحذر باشيد.

فرد دائم الخمر خداى را همچون بت پرست ديدار كند، حجر بن عدى عرض كرد: اى امير مؤمنان دائم الخمر كيست؟ فرمود: كسى كه هر گاه آن را بيابد بنوشد.

هر كس كه چيز مست كننده اى را بنوشد تا چهل شبانه روز نمازش پذيرفته نشود.

كسى كه به قصد بردن آبروى فرد مسلمانى سخنى گويد تا وقتى كه عذرى براى رهائى خود نياورد خداوند او را در لجن زار دوزخيان نگه دارد. هيچ مردى نبايد با

مردى ديگر زير يك روانداز بخوابد، و نه هيچ زنى با زنى ديگر، و در غير اين صورت ادب شود و آن تعزير و خوردن شلّاق است. دباء (نوعى كدو) بخوريد كه بر نيروى عقل (حافظه) بيفزايد، و آن مورد پسند پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم بود. ترنج (بالنگ) را پيش از غذا و پس از آن بخوريد، زيرا دودمان پيامبر چنين ميكردند. گلابى قلب را جلا دهد و دردهايش را به اجازه خدا آرام سازد، هنگامى كه مرد به نماز مى ايستد ابليس آيد و از روى حسد به او نگاه مى كند چون مى بيند كه رحمت خدا سر تا پاى او را پوشانده است. بدترين كارها بدعتها و كارهاى نو ظهور است (آنها كه در كتاب و سنّت و اجماع معروف نباشند) و برترين آنها آن است كه موجب رضاى خداوند عزّ و جلّ باشد، كسى كه به دنيا دل ببندد- آن را بر آخرت ترجيح دهد- سرانجام ناگوارى دارد. اگر نمازگزار مى دانست به سبب اقامه نماز چه مقدار از رحمت خداوند او را در برگرفته است هرگز راضى نمى شد كه سر از سجده بردارد. از امروز و فردا كردن در كار آخرت پرهيز كنيد، هر گاه برايتان ممكن شد بدان عجله كنيد. آنچه روزى شماست به شما خواهد رسيد هر چند ضعيف و ناتوان باشيد، و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 113

آنچه به زيان شما مقدّر باشد با هيچ تدبيرى قادر به دفع آن نخواهيد بود «1» سفارش به خير و نيكى كنيد و از بدى باز داريد. هنگام پا نهادن بر ركاب اين آيه خوانده شود: سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا

هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلى رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ يعنى: «پاك و منزّه است آن كسى كه اين را رام ما كرد، و گر نه ما را توان آن نبود، و ما به سوى پروردگارمان باز ميگرديم- زخرف: 13 و 14». و نيز هر كدامتان به هنگام رفتن به سفر بگويد:

«اللّهمّ أنت الصّاحب في السّفر و الحامل على الظّهر و الخليفة في الأهل و المال و الولد»

، يعنى: «بار إلها تنها توئى رفيق سفر و پشتيبان، و در نبود و غيابم توئى نگهبان همسر و دارائى و فرزندم»، و چون خواستيد بار نهيد بگوئيد:

«اللّهمّ أنزلنا منزلنا مباركا و أنت خير المنزلين»

يعنى: «پروردگارا ما را در جايى با بركت فرود آر، و تو بهترين فرود آرندگانى». هر گاه براى كارى به بازار يا محلّ كسب رفتيد بگوئيد:

«أشهد أن لا إله إلّا اللَّه وحده لا شريك له و أنّ محمّدا عبده و رسوله (صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم)، اللّهمّ إنّي أعوذ بك من صفقة خاسرة و يمين فاجرة و أعوذ بك من بوار الأيّم»

يعنى:

«گواهى ميدهم كه هيچ معبودى سزاوار پرستش نيست مگر اللَّه، يكتا و بى انباز است، و نيز گواهى دهم كه محمّد صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم بنده و فرستاده اوست، خداوند از انجام معامله زيانبخش، و گفتن قسم دروغ و از بى همسرى به تو پناه مى برم». فرد چشم براه وقت نماز پس از عصر به منزله زائر خداست، و بر خداوند گراميداشت زائرش و نيز اعطاى خواسته هايش واجب آيد. آنكه به حجّ و عمره رود نيز ميهمان خداست، و بر خدا واجب است كه ميهمانش را گرامى داشته و

آمرزش خود را بى دريغ به او ارزانى دارد. هر كس به كودك نابخردى نوشابه مست كننده اى بنوشاند خداوند او را در لجن زار دوزخ زندانى مى كند تا بر كارى كه كرده است عذر موجّهى بياورد. صدقه دادن سپرى بزرگ و پرده اى است براى مؤمن از دوزخ، و همچنين از نابودى ثروت كافر جلوگيرى مى نمايد، و سريعا تلافى صدقه اش به او داده مى شود، و بيمارى از جسم او دور مى گردد، ولى در سراى آخرت او را بهره و نصيبى نيست. به سبب زبان اهل دوزخ در آتش واژگون شدند، و به سبب همين

______________________________

(1) استاد غفّارى- ايّده اللَّه- گفته اند: يعنى بايد بقدر امكانات موجود خود فعّاليّت داشته باشيد تا آنچه مقدّر است از روزى به شما برسد، و امّا آنچه از بدى مقدّر شما باشد نميتوانيد به هيچ حيله اى آن را دفع كنيد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 114

زبان اهل گور شايسته نور شدند. بنا بر اين زبانهايتان را نگاهداريد و آنها را به ذكر خدا مشغول سازيد. افراد صورتگر (پيكرتراش) در روز قيامت از آنها سؤال خواهد شد. هنگامى كه از هر كدامتان مشكلى حلّ شد بايد در عوض آن بگويد:

«أماط اللَّه عنك ما تكره»

، يعنى: «خداوند از تو هر چه ناپسند دارى دور دارد».

هنگامى كه هر كدامتان از گرمابه خارج شد و برادرش به او گفت: «حمّامت خوش باد!» بگويد: «خداوند خاطرت را خنك سازد». و هر گاه به او گفته شد:

«حيّاك اللَّه بالسّلام»

يعني: «خداوند سلام بر تو فرستد»، در پاسخش بگويد:

«و أنت فحيّاك اللَّه بالسّلام و أحلّك دار المقام»

يعنى: «و تو را نيز خداوند سلام فرستد و در بهشت جاويد ساكن نمايد».

خواستن از هر كس

پس از ثناگوئى او است، بنا بر اين ابتدا خداى را سپاس گوئيد سپس نيازمنديهاى خود را درخواست كنيد، و پيش از خواهش او را ستايش كنيد. اى دعاكننده هرگز درخواست ناشدنى و نامشروع مكن، هر گاه خواستيد در باره تولّد نوزاد پسر به مردى تبريك گوئيد پس بگوئيد:

«بارك اللَّه لك في هبته و بلّغ أشدّه و رزقت برّه»

يعنى: «خداوند اين بخشش را به تو خجسته كند، و او را به برنائى رساند و نيكى وى را روزى تو گرداند». وقتى هر كدامتان از مكّه بازگشت دو چشمش را ببوس و نيز دهانش را كه با آن حجر الأسود را- كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم آن را بوسيده- بوسيده است، و نيز محلّ سجده و پيشانيش را ببوس، و هنگام گفتن شادباش به او بگوئيد:

«قبّل اللَّه نسكك و شكر سعيك و أخلف عليك نفقتك و لا جعله آخر عهدك ببيته الحرام»

يعنى: «خداوند اعمال عباديت را بپذيرد، و تلاشت را قدردانى كند، و جبران مخارجت را بنمايد، و اين را آخرين حجّ تو قرار ندهد». از فرومايگان بر حذر باشيد، زيرا فرد فرومايه هيچ ترسى از خداى عزّ و جلّ ندارد. براستى كه خداوند [بر زمين] نظرى فكند و ما را برگزيد و براى ما شيعيانمان را برگزيد تا ما را يارى كنند، و به شادى ما شاد باشند و بخاطر اندوه ما اندوهگين گردند، و جان و مالشان را در راه ما ببخشند، آنان از ما هستند و به سوى ما آيند. هر يك از شيعيان ما اگر مرتكب گناهى شود پيش از مرگ به بلائى دچار گردد كه گناهان

او را پاك كند و اين بلايا در ثروت و يا در فرزند و يا در جسمش باشد تا آنكه دوست ما خداوند را در حالى ديدار كند كه هيچ گناهى نداشته باشد و چنانچه مقدارى از گناهانش مانده باشد

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 115

بهنگام جان دادن بر او سخت گيرد تا او را از آلودگى گناهان پاك سازد. شيعه وفات يافته ما صدّيق و شهيد از جهان رفته، زيرا رهبرى ما را پذيرفته و در راه ما دوستى كرده و دشمنى نموده، و مقصودش از اين كار فقط رضاى خداى عزّ و جلّ بوده است، و در حالى كه به خدا و رسولش ايمان داشته است. هر كس كه سرّ ما را فاش سازد خداوند تيزى شمشير را به او بچشاند. فرزندانتان را در روز هفتم تولّد ختنه كنيد، و هيچ سرما و گرمائى شما را از آن باز ندارد، زيرا ختنه باعث پاكيزگى بدن است، و همچنين زمين از بول فرد ختنه نشده به خداوند مى نالد.

مستى چهار گونه است: 1- مستى جوانى، 2- مستى دارائى، 3- مستى خواب، 4- مستى فرمانروائى. دوست دارم براى فرد مؤمن كه هر پانزده روز يك بار نوره كشد. خوردن گوشت ماهى را كم كنيد زيرا بدن را آب ميكند و بلغم را بيفزايد و نفس كشيدن را سخت مى كند. جرعه جرعه نوشيدن شير درمان هر دردى بجز مرگ است. انار را با پيه آن بخوريد كه معده را دبّاغى كند، و دل را زنده مى دارد و وسوسه هاى شيطان را مى برد. كاسنى بخوريد كه در هر بامداد قطره اى از قطرات باران بهشت بر آن است. آب باران

را بنوشيد كه موجب پاكيزگى بدن بوده و از بيماريها جلوگيرى مى كند، خدا در قرآن فرموده: وَ يُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَ يُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطانِ يعنى: «و آبى از آسمان فرو فرستد تا شما را پاكيزه نموده و پليدى شيطان را از شما بزدايد- انفال: 11». سياه دانه درمان هر دردى است مگر زهرناك باشد. گوشت گاو درد است و شير و روغن آن درمان مى باشد، براى زن باردار بهترين غذا و دوا خرماست، خداوند در قرآن مى فرمايد: وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيًّا يعنى: «تنه درخت خرما را بجنبان تا خرماى تازه برايت بيفتد- مريم: 25». كام فرزندان خود را با خرما برداريد كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم با حسن و حسين عليهما السّلام اين چنين كرد.

هنگامى كه هر كدامتان قصد همبستر شدن با زنش را كرد هرگز بر او پيشى مگيرد بلكه بايد درنگ كند تا او هم مانند وى آماده شود. هر گاه يكى از شما زنى را ديد و از او خوشش آمد به ديدار همسرش رود، زيرا نزد او همانى را بيابد كه ديده، و راه شيطان را بر دلش هموار نسازد، و ديده اش را از آن زن بيگانه باز گرداند. و در صورتى كه او را همسرى نبود دو ركعت نماز گزارد و خداى را بسيار ستايش كند. و هر گاه يكى از شما قصد آميزش با همسرش را داشت در آن ميان كمتر سخن گويد،

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 116

زيرا حرف زدن در آن زمان سبب لالى كودك مى شود و هيچ كدامتان به داخل فرج

همسرش نظر نكند كه مرض پيسى ببار آورد. و هنگام آميختن با همسر اين دعا خوانده شود:

«اللّهمّ إنّي استحللت فرجها بأمرك و قبّلتها بأمانك فإن قضيت منها ولدا فاجعله ذكرا سويّا و لا تجعل للشّيطان فيه شركا و نصيبا»

يعنى: «بار إلها من به فرمان تو وى را بر خود حلال كردم و او را به رسم امانت از تو پذيرفتم، پس اگر فرزندى از او براى من مقدّر فرموده اى آن فرزند را پسرى كامل گردان، و شيطان را در او شريك مگردان و بهره مند مساز. حقنه يكى از چهار درمان است، كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم در باره اش چيزهائى فرموده و از آن جمله: بهترين داروئى كه با آن درمان كرده ايد حقنه است، و آن شكم را فربه كند و درد درون را دور سازد و تن را نيرو بخشد. داروى بينى را از بنفشه تهيّه كنيد، زيرا رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود:

چنانچه مردم به خواصّ بنفشه پى مى بردند آن را جرعه جرعه مى نوشيدند. هر گاه يكى از شما قصد همبستر شدن با زن خود كرد از آميزش در شب اوّل ماه (عربى) و شب نيمه آن خوددارى كند، زيرا شيطان در اين دو هنگام فرزند مى جويد. از حجامت كردن در روز چهارشنبه و روز جمعه خوددارى كنيد، زيرا چهارشنبه هميشه نامبارك است و در آن روز جهنّم آفريده و ساخته شد. و در روز جمعه ساعتى است كه هر كس در آن ساعت حجامت كند حتما خواهد مرد.

بن حارث اشتر است آنگاه كه او را والى مصر ساخت، و كلّيات آن عبارت است از: جمع آورى خراج، و جنگ (دفاعى) با دشمنان، بهبود وضع مردم، و آبادانى شهرهاى آن.

او را به ترس از خدا، و به پايبند بودن به طاعتش و پيروى از دستورات الهى در قرآن فرمان مى دهد: به واجبات و مستحبّاتى كه انجام دادن آنها مايه خوشبختى و پشت پازدن به آنها مايه بدبختى است. و همچنين او را تشويق مى كند كه با دل و دست و زبان آئين خدا را يارى نمايد. چون او پيروزى كسانى را كه به ياريش شتابند تضمين فرموده، چرا كه او نيرومند و با عزّت است. و نيز او را واميدارد كه

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 117

نفس خود را هنگام روياروئى با شهوات بكشد، زيرا كه نفس سركش؛ آدمى را به كارهاى بد و هرزه وامى دارد مگر پروردگار ترحّمى كند، كه خدايم آمرزنده و مهربان است. و اينكه به هنگام شك و شبهه به قرآن تكيه كند، زيرا كه در آن بيان هر چيزى هست، و نيز براى اهل ايمان مايه هدايت و رحمت است. و ديگر اينكه رضاى خدا را جستجو كند، و پيرامون خشم او نگردد، و بر نافرمانى او اصرار نورزد زيرا پناهى جز درگاه او نيست.

سپس اى مالك اين را بدان كه من تو را روانه كشورى نمودم كه پيش از اين دولتهائى در آن به عدل و داد و يا ظلم و ستم پرداخته اند، و همانا مردم به كارهاى تو همان گونه نظر كنند كه تو در باره امور واليان پيش از خودت مى نگرى، و همان را در

باره ات گويند كه تو در باره آنان مى گوئى. و نيكان و افراد صالح را از آنچه كه خداوند بر زبان بندگانش جارى ميسازد ميتوان شناخت. پس بنا بر اين بايد محبوبترين ذخيره در پيش تو عمل صالح به ميانه روى در جمع مال و گذران امور مردمت باشد. پس جلوى خواسته هاى دلت را بگير و خويشتن را از آنچه برايت روا نيست باز دار، زيرا كه بخل ورزيدن به نفس در واقع بهترين شيوه داورى است در آنچه نفس دوست دارد يا ناخوش مى انگارد. و قلبت را به مهر ملّت بياميز، و با لطف و محبّت به آنان احسان كن. و مبادا با آنان همچون حيوان شكارى كه براى خوردنشان دنبال فرصت مى گردند باشى! چرا كه مردمان دو دسته اند: يا برادر دينى تو بشمار مى روند و يا در آفرينش با تو همانند مى باشند. خطائى كه از آنان روى مى دهد، و يا- دانسته و ندانسته- كار زشتى از آنان سر مى زند، بايد كه آنان را ببخشى و از گناهشان درگذرى؛ همان گونه كه دوست دارى خدا تو را ببخشد و از گناهانت بگذرد. چون هر چه باشد تو بالاتر از آنانى، و والى امر از تو بالاتر، و خدا از آنكه تو را به ولايت و فرماندارى گماشت بالاتر است. براى اينكه قرآن را به تو آموخته، و از سنّتهاى پيامبرش بينايت ساخته است. بر تو باد به رعايت دستورات اين عهدنامه كه برايت نگاشتم. مبادا كه با ستم و زورگوئى به جنگ خدا بروى، و با آئين پاك او مخالفت ورزى. زيرا نه تاب خشم و كيفرش را دارى و نه مى توانى از آمرزش و بخشودنش بى نياز

شوى. و اين مطلب را به خاطر بسپار كه هيچ گاه از گذشت و بخششى كه نموده اى پشيمان مباشى، و هيچ گاه از كيفرى كه نموده اى به خود مبالى. و نيز هرگز نسبت به پيشامدى كه راه چاره دارد سرعت بخرج مده. و زنهار از اينكه بگوئى من داراى قدرتم و فرمان مى دهم و بايد

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 118

فرمان من اطاعت شود، زيرا كه اين عقيده موجب سياهى دل و سستى دين و فتنه انگيزيست، بنا بر اين از بدبختى و عواقب آن به خدا پناه بر. و هر گاه قدرتى كه از آن برخوردارى موجب خودپسنديت گشت و به سبب آن حسّ بزرگى و سرفرازى در تو جلوه كرد در اين زمان بى درنگ به عظمت و شكوه ملك خدا كه بر تو حاكم است بنگر، و توانائى او را بر آنچه از آنها بى بهره اى بياد آر، زيرا كه اين كار به بلند پروازيهاى تو پايان مى بخشد، و از تندرويهايت مى كاهد، و عقل از دست رفته را به تو باز مى آورد، و مبادا خود را با خدا در عظمت برابر بخوانى، و در توانائى خود را همانند او دانى، كه او هر گردنكشى را خوار گرداند و هر خرامنده نازنده اى را بى مقدار سازد.

نسبت به خداوند و نسبت به مردم از جانب خود؛ و از جانب افراد خاصّ خاندانت، و از جانب رعايائى كه به آنان علاقمندى انصاف بخرج ده، كه در غير اين صورت ستم نموده اى، و هر كس كه به بندگان خدا ستم كند، خداوند پيش از بندگانش دشمن او خواهد بود، و هر آن كس كه خدا با او خصومت ورزد

حجّت و دليلش را باطل سازد، و چنين آدمى پيوسته مورد خشم خداست تا اينكه دست از ستمكارى بكشد و توبه نمايد. هيچ چيزى مانند اصرار بر ستمكارى موجب دگرگونى نعمت خدا نيست، چرا كه خداوند آه و ناله مظلومان را مى شنود و در كمين ستمكاران است، و هر كس كه اين چنين باشد در سراى دنيا و آخرت در گرو نابودى است.

و بايد محبوبترين كارها نزد تو امورى باشد كه نه از حقّ بگذرد و نه فروماند، و عدالتش همگانى تر باشد و ملّت را دلپذيرتر، كه ناخشنودى عمومى، خشنودى خاصّان را بى اثر گرداند، و خشم نزديكان خشنودى همگان را زيانى نرساند، و هيچ يك از افراد ملّت چون خاصّان والى هنگام فراوانى نعمت براى او گرانبارتر، و در موقع سختى و گرفتارى كمك و همكاريشان كمتر، و از انصاف گريزانتر، و در خواهش اصرارشان بيشتر، و در هنگام بخشش سپاسگزاريشان كمتر، و در موقع دريغ و منع عذر ناپذيرتر، و در برابر حوادث روزگار كم صبر و ناپايدارتر، نيست. ولى پايه دين و جمعيت مسلمانان و ذخيره دفاع از دشمنان تنها توده ملّت هستند، بنا بر اين بايد هواخواه آنان باشى و توجّه خود را به كارهائى كه بهره اش همگانى تر و سرانجامش بهتر باشد مصروف دارى، و لا قوّة إلّا باللَّه.

و بايد دورترين مردم از تو و مبغوضترين آنان در نزد تو افرادى باشند كه به

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 119

رعيّت عيب جوتر، البتّه در مردم كم و بيش زشتيهائى هست كه والى از ديگران به پوشاندن آنها سزاوارتر است. پس مبادا بكوشى كه پرده اسرار مسلمانان را بدرى و آبروى آنان را ببرى،

و تا حدّ امكان زشتيها را پرده پوشى كن تا خداوند هم زشتيهاى تو را كه ميخواهى از چشم رعيّت پنهان بماند پرده پوشد. گره هر كينه را نسبت به مردم بگشاى و موجبات دشمنى با اين و آن را از خود دور ساز، عذرپذير باش، حدود را حتى الامكان با شبهه ها ردّ كن، و آنچه را به نظرت واضح نيست نديده بگير، و حرف سخن چين را زود باور مكن، و پند او را مپذير، چرا كه او هر چند خويشتن را ناصح و دلسوز نشان بدهد باز در لابلاى سخنش فتنه و فريب مى نهد.

در هيچ كارى با بخيل مشورت مكن كه تو را از احسان باز دارد، و از فقر و تهيدستى بترساند. و همچنين با ترسو، زيرا تو را ناتوان سازد، و نه با حريص و آزمند كه تو را به جمع مال از راه ستم تشويق نمايد. كه بخل و ترس و آز سرشتهاى پراكنده اى است كه بدگمانى به خداوند تمام آنها را گرد آورده كه به تمامى در سرشت اشرار فراهم آمده است. به يقين بدان كه بدترين وزيران تو، كسى است كه در گذشته وزير بدكاران بوده و در گناههاى آنان همدست بوده و به كارهاى آنان بر بندگان خدا سرپرستى داشته است. پس مبادا چنين كسان محرم راز تو شوند، و تو در مسئوليت خويش شريكشان سازى همان گونه كه شريك حكومت غير تو شدند و آنان را به تباهى و پرتگاه زشتى كشاندند. مبادا فريفته ظاهرسازى آنان شوى كه ايشان ياران گنه كاران و برادران ستمكارانند، و نيز مركز هر طمع و دغلكارى، و تو مى توانى بجاى آنان

وزيران بهترى بدست آورى كه همان ادب را داشته و كاربر باشند، از آن افرادى كه تمام كارها را سنجيده و خوب و بد آنها را فهميده اند. بنا بر اين زحمت تو با بودن چنين وزيرى سبكتر، و يارى و كمك او به تو بهتر، و مهر و محبّتش بيشتر، و دوستيش با ديگرى كمتر است. هيچ ستمكارى را يارى نكرده و همدست گنه كارى نبوده، و نيز هيچ گونه سابقه و پيشينه اى در اجحاف به مسلمانان و تجاوز به هم پيمانان نداشته اند. اين گونه افراد را مخصوص انجمنهاى محرمانه ات ساز و از همكاران خود بشمار آر، پس بايد گزيده ترين آنان در نزدت گوياترينشان به سخن حقّ و محتاطترينشان به رعايت انصاف در حقّ

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 120

آنچه سودش به تو برسد بينا گردانند. و به پارسايان و راستگويان و خردمندان و مردم خانواده دار بپيوند، و ايشان را چنان تربيت كن كه زبان به تعريف بى حدّ تو نگشايند، و براى كارى كه نكرده اى بيهوده نستايند. زيرا ستايش بسيار خودپسندى آورد و والى را به وادى غرور كشد، و پذيرش آن موجب دشمنى خداوند است.

مبادا افراد نيكوكار و بدكار در نظرت به يك پايه باشند، كه اين شيوه باعث كم رغبتى نيكوكار در نيكى و دليرى و تشويق بدكاران در زشتكارى است، و با هر كدامشان همان گونه كه در خور او است رفتار كن، و اين نشانگر نوعى ادب از جانب توست كه خداوند تو و يارانت را به آن سود بخشد.

سپس بدان كه هيچ چيز بهتر از نيكى كردن به ملّت و پائين آوردن هزينه زندگى، و كمى اجبارشان به كارى كه مسئول

آن نيستند، موجب خوشبينى و اطمينانشان به تو نشود، پس بكوش تا در اين موضوع روشى را پيش گيرى كه تو را به رعيّت خوشبين سازد، كه اين خوشبينى بار رنج فراوانى را از دوشت برميدارد و كسى كه بيشتر از ديگران به خوشبينى و نيّت پاك تو سزاوارتر است، همان است كه نزد او خوب امتحان داده اى، و آن كس كه مورد بدبينى و عدم اعتماد تو است آنست كه به او بد امتحان داده اى، پس اين جايگاه را به سود و بر زيان خود بفهم تا از روى بينش بر خوشرفتارى تو بيافزايد، و نزد همگان از ميدان امتحان پيروز بيرون آئى، همراه آنچه كه خداوند در معاد برايت تدارك ديده است.

زنهار سنّتهاى درستى را كه بزرگان اين امّت پيش گرفته بودند، و در پرتو آنها رشته هاى الفت را به هم پيوند داده و كار رعيّت را اصلاح مى نمودند نقض مكن، و سنّتها و روشهاى تازه اى كه به سنّتهاى گذشته زيان برساند مياور، كه اجر و پاداش براى كسى خواهد بود كه آن سنّتها را برقرار كرده، و گناه نقض آن به گردن تو افتد.

براى استوار نمودن كار مملكت و سر و سامان دادن به زندگى رعيّت از جانب خود با دانشمندان به بررسى و گفتگو بپرداز، و با خردمندان بساط دوستى و همنشينى بينداز، كه اين كار حقّ را پايدار و باطل را دفع كند، و براى دليل و مثال كافى است، زيرا سنّتهاى درست همان راه اطاعت خدا است.

پس بدان مردم از گروههاى مختلفى تشكيل يافته اند كه كار هر كدام جز به وسيله ديگرى اصلاح و تكميل نمى شود، و هيچ كدام

از ديگرى بى نياز نيستند،

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 121

دسته اى از آن سپاهيان خدا، و گروهى از ايشان نويسندگان يا منشى بخشهاى عمومى و يا خصوصى، و برخى قضات دادگسترى، و گروهى عاملانند كه كار خود به انصاف و مدارا پيش برند، و تنى چند پيشكاران دارائى و تحصيلداران خراج از مسلمانان و دريافت جزيه از ذمّيان، و دسته اى هم بازرگانان و صنعتگران هستند، و طبقه پائين هم مستمندان و بيچارگانند، و خدا نصيب هر دسته را معيّن داشته و ميزان واجب آن را در كتاب خود يا سنّت پيامبرش صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم نگاشته است، پيمانى است كه ما آن را پذيرفته، و اجرايش را به عهده گرفته ايم.

پس لشكريان- به خواست و فرمان خدا- پناهگاه و حافظان ملّت، و زيب و زيور فرماندار، و مايه عزّت و آبروى دين، و وسيله امنيّت و آرامش مى باشند، و رعيّت جز به وجود آنان پايدار نمى ماند، سپس بايد دانست كه بنيه سپاهيان بستگى به خراجى دارد كه خداوند برايش تعيين كرده، تا به وسيله آن بتوانند با دشمن خود بجنگند و بدان دلگرم باشند، و نيازمنديهايشان را برطرف سازند، سپس اين دو گروه (رعيّت و سپاه) جز با گروه سوم قوام و پايدارى نمى پايند، و آنان عبارتند از: قاضيان، و عاملان، و نويسندگان ديوان، كه در كارها حكم بدهند، و عدالت را پديدار كنند، و منافع را جمع آورى نمايند، و در كارهاى خصوصى و عمومى مورد اعتمادند. و اوضاع هيچ يك از ايشان سامان نپذيرد مگر به وجود بازرگانان و پيله وران و صنعتگران كه براى بدست آوردن سود و بهره بازارها را برپا

مى كنند، و آنان را از تهيّه نيازمنديها بدست خود بى نياز مى سازند.

سپس قشر پائين؛ نيازمندان و از كار افتادگان هستند، كه درخور عنايت و حمايت مى باشند، و در بودجه الهى تك تك آنان به قدر حاجت و نيازشان حقّ دارند، و هر كدام از آنان را بر والى حقّى به اندازه كارى است كه در اجتماع مى كند، و والى و فرماندار هنگامى از عهده مسئوليتى كه خدا بر دوش او نهاده برمى آيد كه با يارى جستن از خدا در تدبيرها و كارهايش اهتمام ورزد و كوشش كند و خويش را بر آن دارد كه هميشه جانب حقّ را بپذيرد، و در هر آنچه دشوار باشد و يا آسان صبر پيشه سازد، بنا بر اين فرمانده سپاهت را كسى قرار ده كه در نزد تو نسبت به خدا و پيامبر او و امام تو خيرخواه تر از همه و وفادارتر و جانبازتر و درست كردارتر، و پاكدامن تر و بردبارتر باشد، فرمانده اى كه دير به خشم آيد، و زود عذر پذيرد، و بر ناتوانان رحمت آرد، و بر قوى دستان سخت گيرد، و از كسانى باشد كه بروز مشكلات آنان را از جاى بدر نبرد، و ضعف و سستى او را از پاى

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 122

درنياورد. سپس روابط خود را با افراد با شخصيت و اصيل و خاندانهاى صالح و خوش سابقه برقرار ساز، و پس از آن با مردمان شجاع و سخاوتمند و افراد بزرگوار، چرا كه آنان كانون كرم و مراكز نيكى مى باشند، كه مردم را به خدا خوشبين نمايند و به قضا و قدر معتقد سازند. سپس همچون پدرى كه به امور فرزندش

رسيدگى مى كند تو هم به كارهايشان رسيدگى كن. مبادا آنچه كه ايشان را بدان تقويت مى نمائى در ديده ات بزرگ آيد. و هرگز لطف و محبّتى را- گر چه اندك باشد- در باره آنان ناچيز و بى ارزش مشمار، زيرا همين لطف و محبّتهاى كم، آنان را وادار به خيرخواهى و حسن ظنّ نسبت به تو مى سازد. زنهار مبادا به صرف اينكه به كارهاى بزرگشان رسيدگى مى كنى از رسيدگى به جزئيّات امور آنان غافل شوى! كه هر كدام جايگاه ويژه خود را دارد، محبّتهاى جزئى جاى خود را و كارهاى بزرگ نيز موقعيّت مخصوص به خودش را دارد كه خود را از آن بى نياز نمى دانند.

و بايد گزيده ترين فرماندهان لشكر تو كسى باشد كه در كمك به سپاهيان بيش از همه مواسات كند، و از در بذل و بخشش بر آنان مضايقه ننمايد، و در هزينه بازماندگانشان نيز گشايش دهد تا در جهاد دشمن يك دل و آسوده خاطر گردند. و پيوسته ايشان را از عواطف قلبى و مراقبتهاى خود نسبت به آنان باخبر ساز تا بدانند كه در نزد تو عزيزند و ارجمند، و مطمئن شوند كه تو به فكر گشايش زندگى آنان هستى، و آن را با خوشرفتارى و توجّه و مهربانى ثابت و محقّق ساز، زيرا كه مهرورزيدنت به آنان دلهاشان را بر تو مهربان نمايد. و به راستى برترين چيزى كه موجب روشنائى چشم زمامداران مى شود گسترش عدالت در همه شهرها و موجب محبوبيّت نزد رعيّت است، زيرا محبّت آنان جز با پاكى دلهايشان آشكار نمى گردد، و وفادارى آنان تنها از راه محافظت اولياء امور و نگهدارى فرمانداران، و سنگين نشمردن دوام حكومت آنان،

و عدم آرزوى پايان يافتن حكومتشان صورت مى پذيرد. زنهار مبادا در اداره نمودن قشونت به همان بهره غنيمت كه بين آنان تقسيم نموده اى اكتفا نمائى! ليكن علاوه بر بهره هر غنيمت، از بيت المال نيز به ايشان بده تا يارى ايشان را جلب كنى و اين كار موجب بازگشت آنان به يارى خدا و دينش باشد. و در ميان لشكر افراد شجاع و دلير را از ديگران امتياز ده، و اين كار را به وسيله بخشش نمودن و تعريف و تمجيد آنان، و احوالپرسى از تك تك ايشان، و يادآورى دلاوريهائى كه در هر ميدان از خود نشان داده اند انجام ده تا هم فكر و هم

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 123

آرمان تو گردند، زيرا فزونى يادآورى كارهاى خوبشان- به خواست خدا- شجاعان را به حركت بيشتر تشويق مى كند، و آنان را كه در كار سستى مى ورزند به كار وادار مى سازد. سپس بايد بر آنان جاسوسانى معروف به امانت و حقّگوئى بگمارى تا حسن خدمت هر كدام از آنان را ثبت نمايند، و آنان به اطّلاع تو بر حسن خدمتشان مطمئن گردند. سپس بايد زحمت هر كدام از آنان را به دقّت بدانى، و هرگز زحمت و تلاش كسى از آنان را به ديگرى نسبت ندهى، و در پاداش او به اندازه زحمتى كه كشيده كوتاهى مكنى، به هر كدام از آنان فراخور خدمتش پاداش دهى، و در حدود فعّاليّتش تقدير كنى. مبادا شرافت و بزرگى كسى موجب شود كه رنج اندك او را بزرگ شمارى و نه كوچكى و بى مايگى كسى موجب گردد كه خدمات بزرگش را كوچك پندارى. و مبادا لغزش و خطاى

اتّفاقى از فرد خوش سابقه اى شخصيت او را در نظرت تباه سازد. پس [بدان كه همه] ارجمندى از آن خداست، آن را به هر كس كه بخواهد مى دهد. و سرانجام [نيك] پرهيزگاران راست.

و چنانچه يكى از افراد لشكرت و از آنان كه ضرباتى بر دشمن وارد ساخته اند به شهادت رسيد در اين صورت تو بايد به مانند يك وصىّ مهربان و مورد وثوق در خانواده اش جانشين او گردى تا آنجا كه هيچ گونه فقدان سرپرست خانه در بين آنان مشاهده نشود، زيرا كه اين كار دلهاى پيروانت را بر تو مهربان مى سازد، و حسّ فرمانبردارى تو را در ايشان زنده مى كند، و براى جانفشانى در زير لواى حكومت تو- هر چند سخت و مشكل باشد- آماده مى شوند.

و رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم را در رفتار با مشركين قوانين و مقرّراتى بود، و براى ما نيز پس از او سنتهائى است كه در باره ستمكاران و آنان كه رو به قبله ما دارند و نام مسلمانى بر خود نهند اجرا شد، چرا كه خداوند مردمى را كه دوستدار راهنمائيشان بوده فرموده است: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِي شَيْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلًا، يعنى: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خداى را فرمان بريد و پيامبر را نيز فرمان بريد، و صاحبان امر را كه از شمايند، پس اگر در باره چيزى ستيزه و كشمكش كرديد آن را به خدا (كتاب خدا) و پيامبر بازگردانيد، چنانچه به خدا و روز

بازپسين ايمان داريد، كه اين بهتر است و سرانجام آن نيكوتر- نساء: 59»، و در آيه ديگر فرموده: وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 124

لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطانَ إِلَّا قَلِيلًا، يعنى: «و حال آنكه اگر آن را به پيامبر و صاحبان امر خويش باز مى گرداندند هر آينه كسانى از آنان كه [حقيقت] آن را بيرون مى كشند آن را مى دانستند (و به آنان مى فهماندند) و اگر فزون بخشى و مهربانى خدا بر شما نبود از شيطان پيروى مى كرديد مگر اندكى- نساء: 83». بنا بر اين واگذارى به خدا همانا بكاربردن دستورهاى صريح اوست، و واگذارى به رسول يعنى پيروى كردن از سنّت او كه همه آن را تاييد مى كنند، نه آنچه مورد اختلاف است و يا مورد خاصّى دارد. و مائيم خاندان رسول خدا كه دستورات صريح قرآن را بيرون مى كشيم، و متشابه آن را جدا مى سازيم و حكم ناسخ را از منسوخ- كه خداوند بار گران تكليفش را از آن برداشته است- مى شناسيم.

پس در كار دشمنت به همان شيوه اى كه از ما در باره دشمنان سراغ دارى رفتار كن، و لحظه به لحظه گزارش هر پيشامدى را به ما بنويس، تا از طرف ما دستورات كلّى دريافت دارى، و خداوند يار و مددكار است. سپس در كار داورى در بين مردم با نيّتى پاك نظاره كن، زيرا دادرسى در گرفتن حقّ ستمديده از ستمگر، و ستاندن حقّ ناتوان از قوى، و برپائى حدود الهى بر اساس مقرّرات و برنامه مربوطه، همه و همه از سلسله امورى

است كه موجب اصلاح بندگان خدا و ديار و شهرهاى او ميگردد. پس براى داورى و قضاء در بين مردم بهترين افراد و ارزشمندترينشان را از نظر دانش و بردبارى و پارسائى و بخشندگى انتخاب كن. كسى باشد كه مشكلات او را در تنگنا قرار ندهد، و برخورد مخالفان با يك ديگر او را از كوره به در نبرد، و ديگر از خصوصيّاتش اين باشد كه: در خطايش پافشارى نكرده و اصرار نورزد، و برگشت به حقّ- به هنگام روشن شدنش- بر او گران نيايد و سخت نباشد، هيچ گاه دلش به طمعى نگرايد، و در فهم مطالب به دانستن سطحى اكتفا نكند، و در موارد شبهه بيش از ديگران تأمّل كند، و به دليل و برهان بيشتر از همه تمسّك جويد، و از مراجعه دادخواهان كمتر از ديگران ناراحتى كشد، و در كشف حكم حقيقى پايداريش بيش از ديگران باشد به هنگام آشكار شدن حقّ از همه استوارتر و قاطعتر باشد. از كسانى كه مدح و ثناى فراوان فريبش ندهد، و ستايش بى حدّ دلش را نبرد، و توجّهى به تبليغ نكند، پس براى منصب و كرسى قضا و داورى اين گونه افراد را برگزين، ولى البتّه چنين افرادى كم و كميابند. آنگاه شايسته است كه قاضى اين چنين را پيوسته بيازمائى و داوريش را بررسى كنى، و در بذل و بخشش

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 125

تا آنجا كه رفع نيازش كند و از آن كمك گيرد بر او در را بگشا، كه ديگر حاجت و نيازى به مردم پيدا نكند. آن گونه مقام و منزلتى در دستگاه خود براى او قائل شو تا هيچ

كدام از ياران نزديكت به نفوذ در او طمع نورزند و از توطئه ايشان در نزدت مصون بماند. در مصاحبت با او كمال احترام را بجاى آر، و در انجمنت او را نزديك خود جاى ده، و داوريش را اجرا كن، و حكمش را نافذ دار، و پشتوانه اش را محكم كن، و همكارانش را از بهترين افرادى كه در فقه و پرهيزگارى و خيرخواهى براى خدا و بندگانش، و مورد رضاى خاطرت مى باشند قرار دهد، تا در موارد شبهه با آنان گفتگو كند و از آنان آنچه از او پنهان بوده استفاده نمايد تا به حلّ آن پى ببرد، تا- به خواست خدا- گواه و شاهدانى بر داورى او در ميان مردم باشند.

سپس توجّه خود را به آنان كه گزارشات قضائيّه را از اطرافت گرد مى آورند معطوف دار تا از قاضيانى باشند كه در حكم خدا و سنّت رسولش صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم اختلاف نكرده و به معارضه نپردازند، زيرا اختلاف در حكم موجب از بين رفتن عدل و داد و غفلت از آئين دين، و سبب تفرقه مى باشد. و خداوند مجموع آنچه كه بايد بياورند و خرج نمايند (امور مالى) را روشن ساخته، و دستور داده در آنچه كه نميدانند به كسى كه خدا علم قرآنش را بدو سپرده و حفظ حكمش را از او خواسته مراجعه كنند. زيرا اختلاف قاضيان تنها در بروز حقّ كشى در بين آنان و اكتفا به نظر خود نه آن كس كه خداوند پيروى و دوستى او را واجب نموده است، كه در اين صورت ديگر دين و اهل آن روى خوشى را نديده و

كارشان اصلاح نگردد. ولى بر حكمران است كه بر اساس دستور الهى و قانونى كه دارد حكم كند. پس چنانچه از حلّ آن عاجز شد رأى و حكم آن را به اهل آن واگذار كند، و اگر اهلش را نيافت از ديگر از فقهاى مسلمين نظرخواهى نمايد، و بهيچ وجه آن را ترك نگويد.

و در خور دو قاضى اهل اسلام نيست كه بر اختلاف يك حكم پافشارى كنند و بهتر است آن را به والى امر ارجاع دهند تا او بر اساس دانشى كه خدايش به او آموخته حكم كند، و در اين صورت بر رأى و حكم او توافق كنند؛ چه اينكه رأى او موافق نظر آن دو باشد و چه نباشد. بارى، پيرامون گزينش قاضى دادگر درست انديشه كن، زيرا اين دين روزگارى چند در دست نابكاران گرفتار بوده، و از روى هوا و هوس با آن رفتار مى كردند، و آن را وسيله اى براى نيل به خوشيهاى دنيا ساخته بودند. به تمام قاضيهاى شهرهاى خود بنويس تا هر حكم اختلافى

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 126

حقوقى را به سويت ارجاع دهند، سپس اين احكام را به دقّت بررسى كن و آنهائى كه موافق كتاب خدا و سنّت پيامبرش و مطابق دستور امام توست همان حكم را امضا و آنان را بر آن وادار. و آنچه كه امر آن بر تو مشتبه شد فقيهان و دانشمندان را در نزد خود حاضر ساز و در مورد آن با ايشان مشورت كن، سپس هر چه كه مورد تاييد فقهاى اهل اسلام قرار گرفت همان را اجرا كن، زيرا هر آنچه كه افراد رعيّت در آن اختلاف

نمايند بايد به امام ارجاع گردد، و بر اوست يارى خواستن از خدا، و تلاش و كوشش در برپائى حدود، و وادار نمودن اهل رعيّت بر دستورش، و لا قوّة إلّا باللَّه.

ديگر آنكه به پندار و كردار كارگردانان حكومتت بنگر، و آنان را پس از آزمايش و امتحان به كار بگمار، و مبادا تنها به دلخواه خودت و بدون مشورت سرنوشت مسلمانان را به دست آنان بسپارى، زيرا استبداد رأى و تسليم هواى نفس شدن در اين امر ستم و خيانت ببار آورد، و مردم را گرفتار و مضطرّ سازد، و كارها با تباهى اصلاح نپذيرد. كارگردانان خود را از ميان پرهيزگاران و دانشمندان و اهل سياست انتخاب كن، و افراد كار آزموده و با تجربه و پاكدامن را از بين خانواده هاى درستكار و پيشقدم در اسلام برگزين، زيرا رفتارشان شايسته تر و خاندانشان پاكتر، و نيز كم طمعتر و در بينش عواقب امور از ديگران بيناترند، پس بايد در حوزه حكومتى تو ايشان ياورانت باشند. سپس در مسئوليت كارى ايشان توسعه بده و حقوق آنان را زياد كن، چه با اين شيوه خاطرشان آسوده مى گردد، و ديگر از دست يازيدن به اموال زير دستشان بى نياز مى شوند، و در صورتى كه از دستورت سرپيچى نمودند يا در سپرده ات خيانت ورزيدند عذر و بهانه اى نداشته باشند. سپس اعمال و رفتارشان را بررسى كن، و بازرسهايى راستگو و باوفا بر آنان بگمار، زيرا مراقبتهاى محرمانه از كارشان موجب ترغيب و تشويق آنان به امانتدارى و مدارا نمودن به زير دستان مى گردد. هميشه از ياران و همكاران بر حذر باش، تا اگر روزى يكى از آنان دستش را به خيانتى آلوده

ساخت و گزارشات بازرسان تو بر آن يكپارچه شد به گواهى ايشان بسنده نمائى و او را زير تازيانه كيفر بگيرى، و تنها در حدّ خلافش كيفر كن، و كوچك و خوارش بساز، و داغ خيانت بر پيشانيش بنه، و طوق ننگين تهمت را به گردنش بينداز راههاى بهبود وضع خراج دهندگان را بررسى كن، زيرا در بهبودى وضع

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 127

خراج و خراج دهندگان بهبودى ديگران نهفته است.

و هرگز ديگران جز با صلاح و بهبودى خراج دهندگان به صلاح و آسايش دست نخواهند يافت. زيرا مردم همگى عيال و نان خور خراج و خراج گزاران مى باشند. و بايد نظر و اهتمام تو به آبادانى آن سرزمين بيش از گرفتن خراج آن باشد، زيرا خراج جز با آبادانى بدست نيايد و شرط رسيدن به بهره بردارى آبادانى است، امّا كسى كه گامى در راه آبادانى برنداشته بطور يقين بداند كه كشور را به تباهى مى كشاند و بندگان خدا را به هلاكت مى رساند، و خودش هم جز مدّتى كوتاه بر سر كار نمى ماند. خراج دهندگان را از هر نقطه از سرزمينت گرد آور و به آنان دستور ده تا گزارش وضعيت شهرشان را داده و تو را از مصالح امور و راحتى و راهگشائى خراجشان مطّلع بسازند، سپس از افراد متخصّص ديگر نيز بپرس، و اگر روزى به عللى از قبيل نرسيدن آب به رودخانه ها و جويها (خشك شدن چشمه ها) و يا دگرگونى زمين در اثر آب گرفتن و فساد بذرها، و يا تشنگى بسيار براى زراعت، و آسيب ديدن آن به وسيله آفات گوناگون، از سنگينى خراج به تو شكايت آوردند، در اين صورت

خراج را به مقدارى كه اميد آن دارى كه خداوند كارشان را اصلاح فرمايد كم كن، و چنانچه براى اصلاح امورى كه با اموال خود قادر به انجام آن نيستند درخواست كمك يا وامى كردند به درخواستشان جامه عمل بپوشان، زيرا اين كمك تو به آنان سرانجامش خير است. و مبادا اين تخفيف بر تو گران آيد، زيرا كه آن ذخيره اى است كه آنان بالاخره آن را در آبادانى كشورت و آراستن حكومتت بكار مى بندند، همراه با دستيابى به دوستى و محبّت و خوشبينى و خيرخواهى آنان مى باشد و به آنچه كه خداوند بدان جلبشان را آسان نموده است.

زيرا خراج به زور و زحمت ستانده نشود، هر چند كه اين خود قراردادى است كه در صورت بروز هر حادثه اى مى توان روى آن حساب كرد، و تو ميتوانى با تقويت آنان از ما زاد نيرويشان استفاده كنى، چرا كه راحتى و اعتماد آنان را ذخيره كرده اى، به جهت اينكه ايشان را به عدالت و مهربانى خود عادت داده اى، و آنان عذر تو را در پيشامدى كه رخ داده و به آنان تكيه كردى دريافته و با خوشدلى پذيرا خواهند شد. آرى، تا وقتى كه اصلاحات و آبادانى ادامه دارد رعيّت هم در برابر هر چيزى كه به ايشان تحميل كنى با خوشى تاب مى آورند، ولى آنچه كه مسلّم و قطعى است ويرانى و تباهى زمين به جهت تنگدستى صاحبان آن است، و بيچارگى و فقر آنان همانا زائيده اسراف زمامداران، و بدگمانيشان به بقاى حكومت آنان، و عدم

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 128

درس گرفتن از زمامداران گذشته مى باشد، و تو در آنچه بدان گماشته شده اى به

مانند كسى عمل كن كه ميل دارد حمد و ثناى مردمان و ثواب و پاداش خداوند در رضايش و خشنودى امام را ذخيره كند، و لا قوّة إلّا باللَّه.

سپس در وضع منشيان و دفتردارانت نظر كن، و به بررسى نيازمنديهاى هر كدام از آنان بپرداز، و بر ايشان پايه و رتبه اى قرار ده، و كارهايت را به بهترينشان بسپار، نامه هاى حاوى تدابير و اسرار خود را به كسى كه از صلاحيت اخلاقيش آگاهى بسپار، و از جمله افرادى كه براى گفتگو در كارهاى حسّاس و مهمّ شايستگى لازم را داشته و صاحبنظر و خيرخواه و باهوش باشد. و از همگان رازدارتر بوده و از افرادى كه موقعيّت و منصب سركشش نسازد، و گستاخى و دليرى به وادى هلاكش نكشاند كه در خلوت به تو دليرى كند و در حضور مردم دنبال آن را بگيرد. و در خواندن گزارشهائى كه از اطراف برايت مى رسد و در ارسال پاسخ صحيح آنها غفلت و كوتاهى نكند، و آن خواه در چيزى باشد كه از تو دريافت مى دارد و يا از سوى تو مى بخشد. بايد پيمانهائى كه براى تو تنظيم ميكند سست و آسيب پذير نباشد، و اگر پيمانى به زيان تو بسته شده باشد در گسستن آن در نماند. ارزش خويشتن را خوب بشناسد و از آن بى اطّلاع نباشد، چه؛ آن كس كه از منزلت خود بى خبر است از ارزش و مقام ديگرى آگاهيش بمراتب كمتر است.

و غير از اين جهت نامه ها و دفاتر خراج و دفاتر نظامى و لشكريت گروهى را بگمار كه در انتخاب ايشان تمام تلاشت را مصروف داشته اى، چرا كه آنان مسئولين حكومت و

ولايت تو هستند كه سود ايشان براى تو بيشتر و براى عموم همگانى تر است. سپس در انتخاب اين منشيان هرگز به فراست و اطمينان و خوش گمانى خود تكيه مكن، زيرا آنان مى دانند كه چگونه با ظاهرسازى و خوش خدمتى نظر زمامداران را جلب نمايند، هر چند در پشت اين ظاهر آراسته هيچ گونه نشانى از خيرخواهى و اخلاص و درستى نباشد. ولى ميتوانى آنان را توسّط مسئوليتهائى كه براى واليان نيكوكار پيش از تو عهده دار بوده اند بيازمائى، در اين صورت به خوش سابقه تر و معروفترين آنان به نجابت و امانت اعتماد كن، چه؛ اين دليل آنست كه تو براى خدا و كسى كه ولايت را به دستت سپرده است خيرخواه مى باشى، سپس ايشان را به خوش خدمتى و نرمى در سخن فرمان ده، و براى هر يك از كارهايت بايد رئيسى انتخاب كنى كه او را نه بزرگى و عظمت كارها درمانده اش سازد و نه كثرت آنها پريشان و خسته اش كند، سپس به بررسى حالات پنهانشان بپرداز و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 129

نامه هاى رسيده را وارسى كن و حاجتمندان را زير نظر دار، و ببين كه ولايت و پذيرش آنان نسبت به والى و امامشان چگونه است، زيرا بسيارى از دفترداران و منشيان- جز آنان كه خدا نگاهشان دارد- تنگدل (ملولى) و عزّت طلب و خودبين مى باشند. و مردم چاره اى جز درخواست نيازشان ندارند، و بايد بدانى هر عيبى كه در منشيان (دفترداران) تو باشد و تو از آن چشم پوشى كنى شخصا مسئول آن خواهى بود، و در مقابل، هر گونه فضيلتى كه در آنان باشد نيز به حساب تو خواهد بود، افزون

بر ثواب نيكوئى كه در پيشگاه خدا دارى.

سپس (اى مالك) توجّه خود را به بازرگانان و صنعتگران معطوف دار! درخواستهاى آنان را بپذير، و سفارش ايشان را بنما، برخى از ايشان مقيم شهرهايند، و گروهى از آنان دوره گردند؛ سرمايه خود را به صورت كالا مى گردانند و جاى ثابتى ندارند، و دسته اى هم كه صنعتگرند و به دست خود كار مى كنند، چرا كه بازرگانان مايه هائى براى منفعت بوده و نيازمنديهاى مردم را در شهرها، در بيابان و دريا و دشت و كوهسار و آنجاهائى كه مردم كمتر دسترسى دارند و جرأت رفتن بدان جا را نيز ندارند، از سرزمينهاى دشمن تو- كه داراى صنايعى شدند و خداوند سود و منفعت را بر دست آنان جارى ساخته است- گردآورى مى كنند. بنا بر اين پاس حرمتشان را بدار، و امنيت راههايشان را برقرار ساز، و حقوقشان را حفظ كن، اين نكته را مدّ نظر دار كه ايشان مردمى آرام و صلح جويند كه هيچ ترس و هراسى از ياغى شدن و آشوبشان نيست. و بهترين امور در نزد ايشان آنچه موجب برقرارى امنيت و حفظ حاكم است- پس شايسته است كه به امور آنان- در شهرى كه هستى و نيز شهرهاى اطرافت- رسيدگى نمائى، و بدان با همه اين گفتار تعداد بسيارى از ايشان در معامله بيش از حدّ سختگيرند و بخل مى ورزند، و پيوسته در پى احتكار و تحكّم اجناسند (هر قيمتى كه خود خواهند روى اجناس گذارند) و اينها موجب زيان توده مردم و عيب و ننگ بر واليان است.

بنا بر اين از احتكار جلوگيرى كن! چرا كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله

و سلّم از آن منع نمود. داد و ستد مى بايد بسيار آسان و راحت صورت پذيرد و بر موازين عدل استوار باشد، و نرخها به هيچ يك از طرفين- فروشنده و خريدار- ضرر نرساند. پس هر گاه بازرگانى پس از ممنوعيت احتكار از طرف تو به چنين كارى دست يازيد، او را- به اندازه خودش و غير ظالمانه- كيفر ده و مجازات كن، زيرا رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم چنين شيوه اى را معمول مى داشت.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 130

پس خدا را خدا را، در باره طبقه پائين، بيچارگان، و درماندگان، و مستمندان، و نيازمندان كه در شدّت فقرند و زمينگيران در نظر دار، زيرا اين طبقه به دو گروه تقسيم مى شوند: يا نيازمند خرسندند (قانع)، و يا بينواى سائل (معتر)، پس آنچه را كه خداوند از حقّ خود براى آن طبقه نزد تو سپرده است در اختيارشان گذار، و از درآمدها (مستغلّات دولتى) در هر شهر براى آنان حقوقى مقرّر دار، و اين را بدان كه براى آنان كه دورند همان حقّ است كه براى نزديكان است و رعايت همه به عهده تو است.

مبادا توجّه به كارى تو را از رسيدگى به حال ايشان به خود مشغول دارد، زيرا در پرداختن به كارهاى مهمّ و بزرگ عذر و بهانه اى در اهمال كارهاى كوچك نيست. بنا بر اين از رسيدگى به كارشان دريغ مورز و چهره ات را بر رويشان درهم مكش، و براى رضاى خدا فروتنى كن تا خداوند جايگاهت را رفيع كند، و در مقابل ضعيفان افتاده و فروتن باش، و چنان بنما كه در اين كار به ايشان نيازمندى،

و خود شخصا به بررسى حال آن افراد كه مشكلاتشان به تو گزارش نمى شود بپرداز، از كسانى كه چشمها حاضر به ديدنشان نيست، و مردم آنان را كوچك مى شمارند. براى بررسى حال آنان شخص مطمئنّى كه از جماعت خداترسان و فروتنان باشد برگزين، تا مشكلات ايشان را به تو گزارش دهد، پس رفتارت با آنان به گونه اى باشد كه به هنگام روبرو شدن با خدا (روز قيامت) عذر و بهانه اى را پيش فرستاده باشى (معذور باشى). زيرا كه اين گروه از ديگران به عدل و داد نيازمندترند، و در اداى حقّ همگان نزد خدا جاى عذر و بهانه اى باقى گذار. و حال يتيمان و زمين گيران و سالخوردگان را بررسى كن، آنان كه هيچ راه چاره اى ندارند و نمى خواهند دست نياز به سوى مردم برند، و براى آنان جيره و خواروبارى معيّن دار چرا كه ايشان بندگان خدايند، پس به وسيله نجات اين جمعيت از مشكلات و برگرداندن آنان به جايگاه اصليشان از نظر حقوق و مزايا خود را به خداوند نزديك ساز، زيرا محقّقا، اعمال و كردار آدمى تنها به درستى نيّت خالص مى گردد. پس بدين نكته توجّه كن كه دل همه مردم يا بعضى از ايشان تنها به احقاق حقوقشان در پنهانى خوش نشده و آرام نمى گيرد، بلكه بايد حضورا حاجات خود را با تو در ميان نهند، و اين مطلب بر زمامداران سخت و گران است، و رعايت حقّ بتمامه سخت و ثقيل است. هر چند كه خداوند آن را براى گروهى كه خواهان عاقبتند راحت و سبك ساخته است، آنان خود را وادار به صبر كرده و به صحّت و درستى

وعده الهى- براى

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 131

آن كسان كه صبر كنند و پاداش خواهند- دل داده اند، پس از زمره آنان باش و در پيمودن اين راه از خداوند يارى جوى.

و ساعت و زمانى را مختصّ رسيدگى حال حاجتمندان كن، كه در آن ساعت بدون هيچ مشغوليّتى به رفع مشكلاتشان بپردازى، سپس اجازه ورودشان ده، و با آنان همنشين شو به گونه اى كه در آن رعايت فروتنى و تواضع براى خداوند را- كه قدر و مقامت داده است- كرده باشى، و سپاهيان و يارانت را- از نگهبانان و پاسبانانت- از هر گونه تعرّض به ايشان بازدار، و در مجلست براى آنان فروتنى كن، و در گفتگو و روبرو شدن با آنان نرم و ملايم باش، تا سخنگوى آنان بى واهمه با تو سخن گويد، چرا كه من از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم بارها شنيدم كه مى فرمود: «ملّتى كه در ميان آنان حقّ ناتوان بدون ترس و نگرانى از زورمند ستانده نشود هرگز پاك و پيراسته نمى گردد».

سپس خشونت و تندى ايشان را در سخن تحمّل كن، و گرفتگى خاطر و بزرگ منشى را از خود دور دار تا خداوند رحمت واسعه اش را بر تو بگستراند، و پاداش اهل طاعتش را به تو ارزانى دارد. بخشش كن آن طور كه به خوشى و گوارائى باشد، و بازدار و منع كن به گونه اى كه توأم با پوزش و نرمش باشد، و آنجا فروتنى كن، چرا كه خداوند فروتنان را دوست مى دارد. و بايد گراميترين كمك كاران بر تو- به خواست خدا- نرمخوتر و خوش برخوردتر و مهربانترين آنان به ناتوانان باشد.

سپس برخى از كارهايت

مى باشد كه شخصا بايد به آنها رسيدگى كنى، يكى از آن كارها پاسخگوئى به گزارشات كارگزاران و مسئولينت مى باشد كه دبيران تو از عهده آن برنمى آيند. و ديگر رسيدگى به نيازمنديهاى مردم در گزارشهايشان. و ديگر آگاهى از بودجه اى مى باشد كه در اختيار دفترداران و خزانه داران است، و در اين راه هيچ سستى به خود راه مده و تأخير آن را روا مدار، براى هر يك از آن امور بازرسى قرار ده تا عملكرد كارگزارانت را در آن مسئوليّت زير نظر داشته باشد، تا موجبات آرامش قلبى و آسودگى خاطرت فراهم آيد، و هر گاه قصد انجام كارى را كردى حتما پس از انديشه و تفكّر و مشورت با سرپرست مربوطه باشد، و اين نظرخواهى بايد عارى از هر گونه ملاحظه و نظر شخصى كه خلاف آن را بر تو ثابت مى كند باشد، سپس كار هر روز را در همان روز به انجام برسان، زيرا هر روز كارى مخصوص به خود دارد. و براى آنچه ميان تو و خداست نيكوترين اوقات و بهترين ساعات را براى خلوت با او بگذار، هر چند اگر حسن نيّت داشته باشى، و مردم در آسايش و رفاه باشند، همه آن اوقات

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 132

عبادت و براى خداست. و از جمله كارهائى كه به ويژه مى بايد همراه با اخلاص انجام دهى برپائى فرائضى است كه مخصوص ذات پاك خداوند است، پس در بخشى از شب و روز جسم خود را خاصّ واجبات الهى كن، زيرا خداوند نوافل را تنها مخصوص پيامبرش گردانيد نه ديگر مردم، كه فرموده: وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ

رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً يعنى: «و پاره اى از شب را به آن (خواندن قرآن و اداى نوافل) بيدار باش كه اين براى تو از نمازهاى واجب افزون مى باشد، اميد است كه پروردگارت تو را در جايگاهى ستوده بدارد- إسراء: 79»، و اين وظيفه اى است كه خداوند تنها مخصوص پيامبرش ساخت، و بدان گراميش داشت، و براى ديگر از مردمان مستحبّ است و اختيارى، كه خداوند مى فرمايد: وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاكِرٌ عَلِيمٌ يعنى: «و هر كه كار نيكى به خواست خويش كند خداوند قدردان و داناست- بقره: 158»، و هر آنچه كه موجب تقرّب تو به خدا و كرم او مى گردد بسيار و فراوان بجاى آر، و فرائض الهى را به طور كامل و عارى از هر گونه عيب و نقصى ادا كن، هر چند كه خسته و فرسوده شوى، پس هنگامى كه با مردم نماز مى گزارى مبادا آن را طول دهى و زنهار كه نفرت آور يا تضييع كننده باشد، زيرا در ميان نمازگزاران كسانى هستند كه ممكن است بيمار و يا در پى كار و حاجتى باشند. و از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم هنگامى كه مرا روانه يمين مى ساخت پرسيدم: با آنان چگونه نماز گزارم؟ فرمود: «مانند ناتوانترين آنان نماز بخوان و نسبت به اهل ايمان مهربان باش».

و پس از اين، مبادا پنهان شدن از ملّتت را به درازا كشى، زيرا پنهان شدن زمامداران از نظر مردم نوعى گرفتگى و محدوديّت و كم اطّلاعى از امور است، و پرده نشينى ايشان را از آنچه كه در اطرافشان مى گذرد بى خبر مى سازد، و در نتيجه موجب مى شود كه در نظرشان بزرگ

كوچك، و كوچك بزرگ، و نيكو زشت، و زشت نيكو جلوه كند، و حقّ با باطل آميخته شود، چرا كه زمامدار در هر حال يك بشر است و به كارهائى كه مردم از او پنهان مى دارند پى نبرد، و سخن و گفتار را هيچ گونه علائم و نشانى نيست تا با آنها راست از دروغ شناخته شود.

پس به جهت كم شدن فاصله با مردم خود را از تباهى و فساد در حقوق آنان مصون دار. همانا تو از اين دو حال خارج نيستى: 1- يا مردى هستى كه در راه حقّ بخشنده و سخاوتمندى، پس ديگر پنهان گشتنت براى چيست؟ از براى دادن حقّى است كه مى پردازى؟ يا عمل شايسته اى كه از عهده اش برآئى؟، 2- و يا مردى

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 133

هستى بخيل و تنگ نظر، پس در اين صورت چقدر زود است دست كشيدن مردم از درخواست تو آنگاه كه از بخششت مأيوس شوند، با اينكه بيشتر نيازهاى مردم براى تو عارى از هر گونه رنج و زحمتى است، مانند شكايت از ستم، يا دادخواهى است. پس- به خواست خدا- از آنچه برايت شرح دادم بهره لازم را ببر، و به آنچه خوشبختى و رشدت را تأمين مى كند بسنده كن.

سپس زمامداران را افراد مخصوص و همرازانى است كه در آنان عاداتى از قبيل خودخواهى و دست درازى و عدم انصاف در داد و ستد مى باشد، پس ريشه ستم آنان را با از بين بردن موجبات آن از بيخ بركن، و هرگز به خويشان و اطرافيان درگاهت زمينى از املاك دولتى را به بخشش وامگذار، و هرگز نبايد قراردادى به سود آنان ببندى

كه موجب ضرر ساير مردم باشد، خواه در بهره اى كه از آب دارند يا عمل مشتركى كه هزينه هاى آن را بر ديگران نهند، و در نتيجه و پايان كار سود و لذّت آن نصيب ايشان شده، و عيب و ننگش در سراى دنيا و آخرت دامنگير تو خواهد شد. بر تو باد به دادگرى در فرمانت، آنگاه كه كارها به تو مى رسد، و حقّ را در باره ايشان- نزديك يا دور- رعايت كن، و در اين راه شكيبا باش و آن را به حساب خدا گذار، و همين رفتار را با خويشان و فاميلت نيز انجام بده، و عاقبت آن را با همه سختى و رنجى كه دارد چشم دار، زيرا پايان آن پسنديده است.

و چنانچه رعيّت به تو گمان ستمى بردند، در اين صورت عذر و دليلت را براى آنان باز و روشن ساز، و با صراحت و بى پرده ذهنشان را از هر نقطه سياهى پاك دار، چه در اين گونه رفتار پرورش جان تو و ارفاق و ملاطفتى براى رعيّت نهفته است، و نيز طلب پوزش و عذرخواهى مى باشد كه تو را به خواسته ات- كه برپاداشتن آنان بر حقّ است- در كمال نرمش و خوبى مى رساند، مبادا چنانچه دشمنت به تو پيشنهاد صلحى پسنديده داد آن را نپذيرى، زيرا در صلح و آشتى؛ آسايش لشكرت، و رهائى از اندوه فراوانت، و امنيّت كشورت نهفته است، ولى- و زنهار- از نزديكى دشمن به هنگام پيشنهاد صلح، زيرا دشمن گاهى نزديك مى شود كه غافلگير سازد، پس بهتر است كه احتياط و دورانديشى را بكار بندى و جلوى هر راه نفوذ احتمالى و خطرناكى را سدّ

نمائى، و در همه كارها به خدا توكّل و اعتماد است. و چنانچه بر سر يك موضوع بين تو و دشمنت مشكلى پيش آمد كه به سبب آن ناچار به عقد قرارداد صلحى با او شدى يا تعهّدى در باره اش نمودى، بايد به عهد خود وفا كنى، و آن را به درستى رعايت نمائى، و حتى

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 134

در صورت لزوم جانت را سپر پيمان و تعهّد سازى چرا كه هيچ يك از فرائض و دستورات خداوند عزّ و جلّ همچون ارج نهادن به وفاى عهد نيست كه مردم- با تمام اختلافاتى كه در خواسته ها و عقائدشان مى باشد- در رعايت آن متّفق و هم آواز باشند. و حتى اهل شرك در آنچه كه بين آنان و مسلمين بود نيز پابند بودند، چرا كه طعم تلخ پيمان شكنى و خيانت را چشيده بودند. بنا بر اين هرگز پيمان شكنى مكن، و آن را به خيانت آلوده مساز، و دشمنت را مفريب، زيرا هيچ كس جز فرد جاهل بر خداوند دليرى نكند. همانا خداوند عهد و پناهش را با رحمت خود مايه آسايش بندگان و حريم امنى بر ايشان قرار داده تا در صورت بروز هر پيشامد به آن پناه برند و از جوارش بهره مند شوند. بنا بر اين عهد و حمايت خدا از هر فريب و خيانت و فسادى برى و دور است.

پس مبادا قرار گرفتن در تنگنا و سختى به سبب گردن نهادن به عهد الهى تو را وادار به شكستن آن سازد، زيرا صبر و پايدارى تو بر آن سختى كه اميد گشايش و سرانجام نيكويش را دارى بسيار بهتر و نيكوتر از

خيانتى است كه از مجازات و كيفرش بترسى، و بعد هم خدا تو را مورد بازخواست قرار دهد، و نتوانى درخواست بخشودگيش را نه در دنيا و نه در آخرت فراهم سازى.

و بپرهيز از ريختن خون ناحقّ، زيرا هيچ چيزى نيست كه نقمت بارتر و سرانجامش بدتر، و در زوال نعمت و پايان دادن به زمامدارى سريعتر از ريختن خون ناحقّ باشد. و خداوند در ميان بندگان ابتدا در مورد خونهائى كه ريخته اند دادرسى خواهد كرد. مبادا زمامدارى و حكومت خود را با ريختن خون حرام حفاظت كنى كه اين كار پايه هاى حكومتت را پوسانده و نابود مى سازد، پس بپرهيز از فراهم ساختن موجبات خشم الهى، زيرا خداوند براى سرپرست (وارث و خونخواه) كسى كه به ستم كشته شده تسلّطى قرار داده و فرموده: وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كانَ مَنْصُوراً يعنى: «و كسى كه به ستم كشته شود همانا براى وليّ او (وارث و خونخواه) تسلّطى (بر قصاص يا گرفتن ديه) قرار داده ايم، پس نبايد در كشتن زياده روى كند زيرا كه او (ولىّ) يارى شده است- إسراء: 33». و هيچ عذر و بهانه اى در قتل عمد ندارى؛ نه در پيشگاه خداوند و نه در نزد من، زيرا مجازات آن فقط قصاص است. و چنانچه در تنبيه مجرمى ناخواسته- با تازيانه يا دستت- زياده روى نمودى و او را كشتى- چرا كه گاهى يك مشت منجر به مرگ مى شود- مبادا نخوت حكومت تو را از پرداخت خونبها- كه

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 135

موجب تقرّب به خداست- به خانواده مقتول باز دارد.

از خودپسندى و دل دادن به چيزى

كه ترا خوش آيد و دوست داشتن چاپلوسى مردم دورى گزين، زيرا آنها همه از مناسبترين فرصتهاى شيطان است، تا نيكيهاى نيكوكاران را محو و نابود سازد.

از منّت نهادن بر رعيّت به هنگام احسان و نيكوكارى و نيز از بزرگ شمردن كار بيش از آنچه انجام داده اى بپرهيز، و همچنين از تخلّف وعده اى كه به آنان مى دهى، و از تند سخن گفتن با رعيّت، زيرا منّت گذاردن؛ احسان را باطل و بى اجر گرداند، و تخلّف از وعده موجب خشم خدا و مردم مى شود. و به راستى خداوند فرموده است: كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ يعنى: «بزرگ دشمنى و خشمى است به نزد خداى گفتن آنچه را كه نمى كنيد- صفّ: 3».

زنهار مبادا از شتابزدگى در كارها پيش از رسيدن وقتشان، و از سستى و تنبلى در وقت رسيدن زمانشان، و از گستاخى و پافشارى به هنگام معلوم نبودن خوب و بدشان، و از بى اعتنائى به وقت واضح شدنشان، هر چيزى را در جاى خود گذار و هر كارى را در زمان مختصّ آن به انجام رسان.

مبادا چيزى را كه بهره همه مردم در آن يكسان است ويژه خودسازى، و زنهار از شانه خالى كردن از وظائف مربوطه، و بپرهيز از غفلت و نادانى در آنچه مربوط به تو بوده و بر همگان آشكار است. زيرا كه آن از تو گرفته و به ديگرى داده مى شود. و به زودى پرده از روى كارهايت كنار رود و خداوند جبّار با عظمت خود جلوه كند، و داد ستمديدگان از ستمگران بستاند، جلو خشم و تندى و دست يازى و زخم زبان خود را بگير، و تمام آنها

را با در اختيار گرفتن تيزى زبان و تأخير در يورش مواظبت كن، و نيز به هنگام بروز يكى از علائم خشم چشمانت را به سمت آسمان بالا بر، تا اينكه آتش خشمت فروكش كند، و حاكم نفس خود گردى، و اين را بدان كه هرگز حاكم بر خود نخواهى شد مگر اينكه فراوان به ياد بازگشت به سوى پروردگارت افتاده، بر اندوه و نگرانيت بيفزائى.

سپس اين را بدان كه مطالب گرد آمده در اين عهدنامه از قسمتهائى تشكيل يافته كه در آن از ارشاد تو هيچ كوتاهى نكردم، و اين در صورتى است كه خداوند هدايت و توفيقت را خواسته باشد، در اين صورت از يادآورى آنچه كه از ما ديده اى دريغ نمى ورزى، و در نتيجه حوزه حكومتى تو تبديل به يك حكومت دادگستر، يا سنّت پسنديده گشته و يا در آن نشانى از پيامبرت صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم و يا

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 136

دستورى از كتاب خدا (قرآن) ظاهر شود، پس به قسمتهائى از نوع زمامدارى كه در من مشاهده كردى اقتدا كن، و تمام كوششت را در پيروى از اين عهدنامه- كه با آن براى خود حجّت را تمام كردم- صرف كن، تا چنانچه نفست به هوايش مبادرت ورزيد عذرى نداشته باشى. و هيچ كس جز خداى جلّ ثناؤه نتواند از بدى حفظ كند و موفّق به خير گرداند. و نيز از جمله سفارشاتى كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم به من فرموده تأكيد به خواندن نماز و پرداخت زكات و رعايت حال بردگان (زيردستان) بوده. و به همين نكته هم دستوراتم را

براى تو به پايان مى برم، و لا حول و لا قوّة إلّا باللَّه العلي العظيم.

و من از خداوند رحمت واسعه اش و بخششهاى بزرگ و قدرتش را براى اجابت خواسته همه حاجتمندان خواستارم، كه من و تو را موفّق بدارد تا خشنودى و رضايش را از اينكه نزد او و خلقش معذور باشيم جلب مى نمايم. همراه با مدح و ثناى نيك در ميان بندگان، و گذاشتن آثار نيكو در شهرها، و نعمت كامل و فزونى كرامت، و نيز از او درخواست داريم كه زندگى ما را به خوشبختى و شهادت به پايان برد، كه ما همه به سوى او مشتاقيم، و سلام و درود بسيار بر رسول خدا و آل پاكش باد.

و انجام حجّ خانه خدا و عمره؛ زيرا اين دو، فقر و تهيدستى را نابود و گناه را محو كنند و بهشت را موجب شوند. و صله رحم؛ كه

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 137

باعث فزونى مال و طول عمر، و افزايش جمعيّت است. و صدقه پنهانى؛ كه آن خطا را جبران، و آتش خشم الهى را فرو مى نشاند. و صدقه آشكار؛ كه مرگ ناگهانى و ناگوار را دور مى سازد، و كارهاى خير و نيكوكارى، كه از لغزشهاى بد باز مى دارد.

و بشتابيد به عبادت خدا (فراوان ياد خدا كنيد) كه بهترين ذكرهاست، و آن موجب مصونيت از نفاق و رهائى از آتش است، و ذاكر را نزد هر خيرى كه خداوند قسمت مى كند يادآور است، و براى او زير عرش خداوند همهمه و آوائى است. و به وعده هائى كه به خدا ترسان داده شده دل بنديد و چشم داريد. زيرا وعده خدا راست ترين وعده هاست، و هر وعده اى كه دهد به همان صورت كه وعده داده تحقّق پذيرد، پس به راه و رسم رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم اقتدا كنيد، كه آن برترين و بهترين راه و رسم است و رفتارتان را منطبق به رفتارش سازيد، چرا كه آن گراميترين روشهاست. و كتاب خدا (قرآن) را فرا گيريد، كه بهترين سخنان است، و آن را خوب بفهميد كه آن موجب نشاط دلهاست، و از روشنائى آن شفا طلبيد چرا كه آن عامل بهبود آنچه در سينه هاست، و آن را به بهترين وجه بخوانيد زيرا نيكوترين سرگذشتهاست، وَ إِذا قُرِئَ (عليكم) الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ يعنى: «و چون (بر شما)

قرآن خوانند بدان گوش فرا داريد و خاموش باشيد، اميد است كه در خور رحمت شويد- اعراف: 204»، و هنگامى كه به سبب دانش نهفته در آن هدايت شده و راه يافتيد آنگاه بدان چه از آن دانستيد عمل كنيد كه رستگار خواهيد شد. پس اى بندگان خدا بدانيد كه دانشمندى كه به غير دانش خويش عمل مى كند به مانند فرد نادان و سرگردانى است كه هرگز از خواب جهل و نادانى بيدار نشود، بلكه حجّت بر او قويتر و نيز در پيشگاه خداوند او بيشتر سرزنش مى شود، و حسرت و افسوس بر آن دانشمندى كه از دانش خود دست كشيده بيشتر است و طولانى تر، همچنان كه بر سر هر نادان سرگردان در جهل مى آيد، و هر دو: سرگردان، مهمل، و بيهود، گمراه شده و بى خرد، و آنچه در آنند بى نتيجه، و اعمالشان بيهوده و باطل است.

اى بندگان خدا، ترديد مكنيد كه به شك افتيد، و شك مكنيد كه به وادى كفرتان كشد، و كفر مورزيد كه پشيمان و نادم گرديد. و قدر خود را سبك مسازيد كه سست و سهل انگار مى شويد، و اين كوتاهى و سستى ها شما را به راههاى ستمگرى مى كشاند و در آخر هلاك مى شويد. و هنگامى كه با حقّ روبرو شديد و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 138

آن را شناختيد در آن سستى مورزيد كه زيانى آشكار خواهيد ديد اى بندگان خدا، همانا رعايت پرهيزگارى از دورانديشى است، و مغرور نشدن به رحمت و فضل خدا از عصمت است.

اى بندگان خدا، همانا خيرخواهترين مردم به حال خود مطيعترين آنان نسبت به پروردگارش مى باشد، و پرحيله ترين آنان به خود نافرمانترين ايشان

خواهد بود.

اى بندگان خدا، به راستى هر كس كه خدا را فرمان برد در امان است و شاد، و هر كه او را نافرمانى كند نوميد و پشيمان گردد و جان سالم بدر نخواهد برد.

اى بندگان خدا، از خدا طلب يقين كنيد، زيرا يقين رأس دين است، و در طلب عافيت به درگاهش زارى كنيد، زيرا عافيت بزرگترين نعمت است. و آن را براى سراى دنيا و آخرت مغتنم شماريد. و به درگاهش در طلب توفيق لابه كنيد، چرا كه آن پايه اى استوار و محكم است. و بدانيد و آگاه باشيد كه يقين بهترين چيزى است كه با دل همراهى كند. و بهترين يقين پرهيزگارى است. و برترين كارهاى حقّ و درست تصميم و اراده به انجام آنهاست. و بدترين آنها عبادات ساختگى و نوظهور مى باشد، و هر امر نوظهورى بدعت و هر بدعتى عاقبتش گمراهى است. و ويرانى و از ميان رفتن سنّتها به جهت بدعتها است. مغبون (گول خورده و ضرر كرده) كسى است كه در حقّ دين و عقيده اش ستم كند، و خوشبخت كسى است كه دين او برايش سالم بماند، و يقين او نيكو گردد. و سعادتمند آن كس است كه از ديگرى پند گيرد، و بدبخت كسى است كه فريفته هواى نفس خود گردد.

اى بندگان خدا، بدانيد كه اندك مقدار رياكارى شرك است، و همانا خالص نمودن عمل يقين است. و هواى نفس (آدمى را) به دوزخ كشاند، و همنشينى با جماعت خوش گذران قرآن را از ياد ببرد و شيطان را حاضر سازد. و تأخير و تبديل ماههاى حرام به ماهى ديگر افزايش در كفر است. و كردار سركشان

موجب خشم خداوند است، و خشم خداى به سوى آتش كشاند. و گفتگوى با زنان سرانجامش گرفتارى است و نيز دلها را منحرف مى كند. و نگاه پيوسته به آنان روشنائى ديده دل را مى ربايد. و نگاه چشم ها از دامهاى شيطان است، و همنشينى با سلطان، آتش خشم الهى را برافروزد.

اى بندگان خدا، راست بگوئيد، زيرا خداوند با راستگويان است، و دروغ را از خود دور كنيد. زيرا كه آن از ايمان به دور است، و همانا راستگو بر جايگاه

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 139

رفيع نجات و كرامت است، و دروغگو بر پرتگاه و نابودى است.

حقّ گوئيد تا بدان شناخته شويد. و بدان عمل كنيد تا از اهل آن به شمار آئيد. امانت را به آن كس كه به شما اطمينان كرد باز گردانيد. با آنان كه از شما بريده اند صله رحم كنيد. به آنان كه از شما دريغ داشته اند احسان نمائيد. و هر گاه پيمان بستيد پس بدان وفا كنيد، و در هنگام قضا عادل باشيد، و چون ستم ديديد صبر كنيد. و هر گاه بدرفتارى شديد درگذريد و چشم پوشيد همان گونه كه دوست داريد از شما نيز درگذرند. به پدران مباهات مكنيد و مباليد، وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمانِ يعنى: «و يك ديگر را به لقبهاى بد مخوانيد، بدنامى است نام كردن [مردم] به بدكردارى پس از ايمان آوردن [آنان]- حجرات: 11»، و با يك ديگر شوخى مكنيد، و به هم خشم مگيريد، و بر هم فخر مفروشيد، وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً يعنى: «و پشت سر يك ديگر بدگوئى

(غيبت) مكنيد، آيا يكى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده خود را بخورد؟- حجرات: 12»، و به هم حسد مورزيد، زيرا حسد ايمان را تباه سازد همان طور كه آتش هيزم را، و با هم دشمنى مكنيد كه آن ويران كننده است «1».

سلام كردن را در جهان آشكار سازيد، و تحيّت را بهتر از آن پاسخ گوئيد، بر دردمندان و يتيمان رحم آريد، و ناتوان و ستمديده و وامداران (بدهكاران) و تاوان زدگان (هر كس كه خانه اش سوخته يا سيل مالش را برده)، و در راه خدا (هزينه جهاد) و در راه ماندگان، و سائلان، و در آزادى بردگان، و بردگانى كه با مولاى خود قرار آزادى بسته اند، و درماندگان را يارى رسانيد. و ستمديده را يارى كنيد و حقوق واجب را پرداخت نمائيد، جان خود را در راه خدا به جهاد و كوشش واداريد چنان كه سزاوار است، زيرا كه او مجازاتش سخت است، و در راه خدا به جهاد پردازيد. مهمان را پذيرائى كنيد. وضو را نيكو داريد، و نمازهاى پنجگانه را در وقتشان بخوانيد، زيرا هر يك در نزد خدا مقام و جايگاهى دارد.

فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شاكِرٌ عَلِيمٌ يعنى: «پس هر كس كه به خواست خود كار نيكى كند بر او بهتر است» «همانا خداوند قدردان و داناست- بقره: 184، 158». وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ

______________________________

(1) حالقه به آن خصلت زشت و ناپسندى اطلاق مى شود كه هر خصلت پسنديده اى را محو و نابود كند.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 140

يعنى: «يك ديگر را بر نيكوكارى و پرهيزگارى يارى دهيد،

و كسى را در گناهكارى و ستم بر ديگران يار مباشيد- مائده: 2»، و اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ، يعنى: «ترس از خدا را چنان كه شايسته ترس اوست پيشه كنيد، و مميريد مگر در حالى كه مسلمان باشيد- آل عمران: 102».

اى بندگان خدا، بدانيد كه آرزو، خرد را بر باد دهد، و وعده را تكذيب كند، و بر غفلت اصرار ورزد، و حسرت بار است، بنا بر اين آرزو را دروغ انگاريد چرا كه آن فريب است، و همانا آرزومند گناهكار است. كردار خود را در ميان آرزو و ترس استوار سازيد پس اگر براى شما شوق و اميدى پديد شد سپاس گزاريد و با آن شوقى ديگر را فراهم سازيد، چرا كه خداوند براى مسلمين اعلام به نيكى فرموده و براى سپاسگزاران به فراوانى، زيرا كه من هيچ چيز را مانند بهشت نديدم كه خواهنده آن خواب باشد و نه مانند دوزخ كه گريزانش به خواب رفته باشد. و هيچ معامله و سودائى را پرسودتر از كسى كه براى آن روزى كوشش مى نمايد كه ذخيره ها در آن اندوخته شود و هر پنهانى در آن نمايان شود. و به تحقيق هر كس كه حقّ او را سود ندهد باطل زيانش رساند. كسى را كه هدايت به راهش ندارد به حتم گمراهى به زيانش كشاند. و هر كس كه يقين سودش نبخشد شك و دودلى به خسرانش اندازد. و همانا كه شما بر كوچ كردن مأموريد. و بر كسب توشه نيز راهنمائى شده ايد. آگاه باشيد كه من از وحشتناكترين چيزى كه بر شما بيمناكم دو چيز است: درازى آرزو،

و هواپرستى است. آگاه باشيد! دنيا روى گردانده و فناى خويش اعلام داشته، و سراى آخرت روى آورده و طلايه آن آشكار گرديده است، و آگاه باشيد كه امروز ميدان تلاش و مسابقه است و فرداى قيامت هنگام جائزه، آگاه باشيد كه جايزه برندگان بهشت است، و پايان عقب ماندگان دوزخ خواهد بود، آگاه باشيد كه شما اكنون در روزهاى مهلتيد كه أجل و مرگ به دنبال دارد، و به شتاب مى آيد، پس هر كسى كه در روزگار خود كردارش را پيش از مرگ براى خدا پاك سازد سودش رساند، و مرگ او را ضررى نرساند. و هر كس كه در روزگار مهلتش كار نكند (كوتاهى كند) فرا رسيدن اجل (مرگ) به خسرانش كشاند، و كردارش هيچ سودى برايش نداشته است.

اى بندگان خدا، براى استوارى دين خود به نماز خواندن در وقت آن، و پرداخت زكات در موقعش، و تضرّع و زارى (به درگاه خدا)، و صله رحم، و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 141

ترس از معاد، و بخشش به سائل، و گراميداشت ناتوانان، و آموختن قرآن، و عمل كردن به آن، و راستگوئى، و وفادارى به پيمان، و بازگرداندن امانت (وقتى به شما اطمينان شد) متوسّل شويد. پاداش الهى را آرزو كنيد و از كيفرش بترسيد.

و در راه خدا توسّط اموال و جانهاتان جهاد و كوشش كنيد. و از اين دنيا زاد و توشه اى برگيريد كه خود را با آن حفظ كنيد. عمل خير كنيد تا خير ببينيد، در آن روزى كه هر كس كار خيرى پيش فرستاده به خير برسد، اين گفتارم را مى گويم و از خداوند براى خود و شما طلب آمرزش

مى كنم.

اين راه را طى كنند تا اينكه خداوند پرده از پاداش كارشان برداشت و آنان را از پرده تاريك بى خبريشان بيرون آورد، در اين حال رو به سوى جايى كنند كه پيش از اين بدان پشت كرده بودند

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 142

(سراى آخرت)، و پشت به چيزى كنند كه كنون روى بدان نهاده بودند (سراى دنيا)، پس نه بدان چه از خواسته هايشان كه رسيده بودند سودى جستند، و نه از آنچه كه طلب نمودند و به آن نائل آمدند نفعى كردند، و نه از امورى كه به دست آوردند لذّتى بردند، و تماما وبال آنان شد، و كار بدان جا كشيد كه از آنچه كه به دنبالش دوان بودند گريزان شدند.

و من شما را از اين چنين لغزشگاهى بر حذر مى دارم، و به رعايت تقواى خداوند- كه جز آن سودى نمى بخشد- فرمان مى دهم، پس چنانچه كسى راستگوست بايد از خود سود برد، بنا بر آنچه در ضميرش پنهان ساخته است، چرا كه بينا و زيرك تنها كسى است كه: شنيد و انديشه كرد، و ديد و تشخيص داد، و از عبرتها سود جست، و سرانجام در راه و جاده اى هموار و روشن گام نهاد، و از پرتگاه هواپرستى اجتناب ورزيد و از راه كور دورى نمود. و (فرد بينا و زيرك هرگز) گمراهان را- توسّط كجروى در حقّ، يا انحراف در گفتار و سخن، يا دگرگونى در صداقت و راستى- بر تباهى خود يارى نكند، و لا قوّة إلّا باللَّه.

بگوييد آنچه برايتان گفته شده، و براى آنچه روايت شده ايد تسليم باشيد، و خود را بدان چه كه تكليف نشده ايد به زحمت نيفكنيد، چرا

كه هر چه كنيد، يا به زبان رانيد، و بدان رو نمائيد؛ مسئوليّت آن تنها بر گردن خود شماست. از شبهه برحذر باشيد، چرا كه آن براى فتنه پى ريزى شده است، و در پى سهولت و هموارى كارها باشيد. گفتار و كردارتان را در ميان خود بر پايه هاى خوبى استوار سازيد، و فروتنى را بكار بنديد، ترس و تضرّع را براى خدا شعار خويش سازيد، و در بين خود به تواضع و انصاف و بخشش و فرو بردن خشم عمل كنيد، چرا كه آن سفارش خداست. و مبادا بر يك ديگر رشك بريد، و كينه ورزيد، زيرا كه آن دو از كردار جاهليّت است، وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ، يعنى: «و هر كسى بايد بنگرد كه براى فردا چه پيش فرستاده است، و از خدا پروا داشته باشيد، كه خدا بدان چه مى كنيد آگاه است- حشر: 18».

اى مردم از روى يقين بدانيد كه خداوند براى هيچ بنده اى- هر چند تلاشش سخت و حوزه تدبير و چاره جوئيش وسيعتر گردد، و رنج و زحمتش افزون شود- بيش از آن نصيبى كه برايش در ذكر حكيم (قرآن يا لوح محفوظ) پيش بينى كرده قرار نداده است، و آنچه را كه در ذكر حكيم برايش مقدّر شده- هر چند كه ناتوان و كم تدبير باشد- تغيير نيابد. اى مردم هيچ فردى با تكيه بر تبحّر خويش نتواند

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 143

ذرّه اى به نصيبش بيفزايد، و نيز پشيزى را با سبك مغزى كم كند.

از اين رو داناى به اين ماجرا و عمل كننده به آن آسوده ترين مردمان در سود و

منفعت است، و هر كس كه آن را وانهد گرفتارترين مردمان در خسارت است. چه بسا فرد در نعمتى كه گمان مى كند كه هميشه در نعمت است و غافلگير شود، و فرد گرفتارى در نظر مردمان كه آن ساخته خداست تا در اثر صبر و پايدارى مقام و منزلتش بالا رود پس اى شنونده از مستى به هوش آى، و از خواب غفلت برخيز، و از شتاب خود بكاه، و در آنچه كه از خدا به تو رسيده- كه بى تخلّف است و راه گريزى ندارد و حتمى است- خوب انديشه كن. سپس ناز خود را كنار گذار، و جاه فروشى را رها كن، و به خود آى، و گور و منزل خويش را به ياد آر، چرا كه گذرگاهت بر آن است، و جايگاهت آنجاست. و همان گونه كه رفتار مى كنى با تو رفتار خواهد شد، و آن طور كه بذر بيفشانى درو خواهى كرد، و هر چه كنى همان با تو كنند، و آنچه پيش فرستاده اى بى هيچ شكّى فردا بر آن وارد خواهى شد. پس بايد انديشه در آنچه موعظه شدى تو را سود بخشد. و آنچه شنيدى و وعده داده شدى را به گوش دارى. و اين را بدان كه تو ما بين دو خصلت قرار داده شده اى كه ناگزير از برپائى يكى از آن دوئى: يا به فرمانبرى خدا، توسّط شنيده هايت، و يا به آنچه دانستى عمل كنى و حجّت خداوند بر تو تمام است.

زنهار، زنهار، كوشش، كوشش! زيرا «هيچ كس تو را مانند آگاه، آگاه نكند- فاطر: 14»، همانا از واجبات مسلّم خداوند در كتاب حكيمش كه به خاطر آن خشنود شود

و براى آن خشم گيرد، و بر آن پاداش و يا كيفر دهد اين است كه انسان- هر چند كه گفتارش خوش باشد و ديگران حال و فضلش را بيارايند- در صورتى كه پس از مرگ خداى را با يكى از اين خصلتها بدون توبه ملاقات كند مؤمن نيست: شرك به خدا در عباداتى كه بر او واجب ساخته، يا فرو نشاندن خشم به خودكشى، يا تعهّد كارى كند و به كارى ديگر پردازد، يا براى انجام حاجتى كه به مردم دارد بدعتى در دين گذارد، يا ستايش مردم از كار خير نكرده اش او را شاد سازد، يا كردارش در ميان مردمان همراه با دوروئى و دو زبانى، و با تكبّر و فخر باشد. و آگاه باش [و اين را بينديش] كه هر مثال را ميتوان گواه و شاهدى بر مانند آن گرفت، به تحقيق تمام كوشش چارپايان تنها شكم آنهاست، و تلاش درندگان در تجاوز و ستم خلاصه مى شود، و جماعت زنها تمام تلاششان مصروف به آرايش دنيا و فساد در آن است، و براستى كه مؤمنان نگرانند، مؤمنان فروتنند، مؤمنان ترسانند.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 144

صالح را دوست دارد ولى به كردارشان رفتار نمى كند، و گناهكاران را دشمن مى دارد در حالى كه خود يكى از ايشان است. و مرگ را- به دليل زيادى گناهانش- ناخوش دارد، و در طول زندگيش دست از ارتكاب آن برندارد. گويد: «تا كى كار كنم و رنج برم؟ آيا ننشينم و در آرزو بسر برم؟. او در آرزوى آمرزش به سر مى برد، امّا پيوسته در گناه غوطه ور است. از عمرش به اندازه اى كه هر كس در آن زمان به هوش مى آيد سپرى شده، در باره عمر گذشته اش گويد: اى كاش كار كرده و زحمت كشيده بودم، كه برايم بهتر بود!، و همچنان عمرش را بى توجّه و از روى غفلت تباه مى سازد. اگر بيمار شود از كوتاهى در عمل پشيمان گردد، و اگر بهبودى يابد مغرورانه احساس آسايش كند و عمل را عقب اندازد. تا زمانى كه بهبودى حاصل باشد خودبين است، و به محض گرفتارى نااميد. نفس او مغلوب گمانش شده است، و به آنچه يقين دارد عمل نمى كند. به رزق مقدّرش قناعت نمى ورزد، و به آنچه خدايش تضمين كرده اعتماد نمى كند. به اعمالى كه بر او واجب شده اعتنائى ندارد، و در دل شكّ دارد. اگر بى نياز شود مغرور گردد و سرمست، و چنانچه فقير و نادار شود مأيوس و سست و رنجور. و اين در حالى است كه او سرشار از گناه و ثروت است، زيادى طلبد ولى سپاس نگذارد، به خطاى كم مردم پردازد در آنچه به او ربطى ندارد، و خطاى بسيار خود را ناديده گيرد. چنانچه شهوتى بر او عارض گردد به اميد توبه مرتكب آن شود و از سرانجام

آن غافل باشد. نه شوق او را به كارش وادارد، و نه بيم و هراسش او را باز دارد. به هنگام درخواست اصرار ورزيده و سماجت كند، ولى در عمل كوتاهى ورزد. و در گفتار

______________________________

(1) ترجمه بر اساس نهج البلاغه عبارت است از: «و با آرزوهاى دراز توبه را به عقب اندازد».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 145

توانگر است و از ناحيه عمل فقير. سود و منفعت عمل ناكرده اش را آرزو كند، و از كيفر خطائى كه كرده آسوده باشد. در اين سرا به سمت آنچه فانى است پيشى گيرد، و از روى نادانى دست از آنچه ماندنى و پايدار است بكشد. در حالى كه او از مرگ مى ترسد ولى از گذشت زمان باكى ندارد. گناه غير خود را بسيار شمارد آنچه بسيارش را براى خود كم به حساب آرد. آن طاعتى را كه اگر ديگران انجام دهند كوچك شمرد از خويش بزرگ داند، بر گناه كوچك ديگران نگران است، و به عمل اندك خود اميدوار، از اين رو به مردم ايراد گير و از براى خود سهل انگار است. به هنگام عافيت و خوشى امانتدار است و به وقت خشم و گرفتارى خيانتكار، هنگامى كه عافيت يابد گمان برد كه توبه كار است، و اگر گرفتار شود پندارد كه مجازات گرديده. روزه را به عقب اندازد و خواب را پيش دارد. نه شب را به عبادت برخيزد و نه صبح را به روزه گذراند. روز كند در حالى كه بيدارى نكشيده چشم براه صبح است، و گرسنگى نكشيده در انتظار شام. از فرد زيردست خود به خدا پناه برد و از بالادست خود بى واهمه.

مردم را براى خود به زحمت اندازد، ولى خود را براى خدايش خسته نسازد. خواب در جمع توانگران براى او از نماز با جمع مستمندان خوشتر است. از كم و اندك غضب ورزد و در فراوانى سركشى كند.

آنچه به سود اوست بر ديگرى دريغ ورزد، و به عكس آنچه به زيان اوست بر ديگرى دريغ نكند، خوش دارد كه اطاعت گردد و نافرمانى نشود، و حقّ خود را بگيرد و حقّ ديگران را نپردازد.

ديگرى را ارشاد مى كند و خود را گمراه. از مردم مى ترسد ولى نه در راه طاعت خدا، و در راه طاعت بنده ها از خدا پروا نمى كند. منكر را معروف دارد و معروف را منكر. پاس نعمتهاى خدايش را نگذارد و بر بسيارى نعمتهاى او شكر نگويد. نه به نيكى سفارش كند و نه از زشتى باز دارد. تمام عمرش در اشتباه سپرى شده است.

اگر بيمار شود اخلاص ورزيده و توبه كند، و چنانچه بهبودى يابد سخت دل شود و به گناه بازگردد. و او پيوسته بر زيان خود عمل كند نه بر سود خود، نمى داند كردارش او را به كجا مى كشاند؛ تا چه زمان و تا به كجا اين انحراف ادامه مى يابد؟! پروردگارا ما را از نافرمانى خود بر حذر دار، و اى طالب اندرز حفظ كن و به ياد سپار، و هر زمان كه خواهى بازگرد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 146

و گوشهاشان را بر طلب دانش واداشته اند. در گرفتارى و آسودگى حالشان يكسان است. و اگر نبود أجل و سرآمد معيّنى كه خداوند براى ايشان مقرّر داشته از شوق پاداش الهى و يا از هول مجازات؛ بقدر يك چشم بر هم زدن روحهاى آنان در جسمهاشان آرام نمى گرفت. آفريدگار جهان در فكر و انديشه ايشان بزرگ است، از اين رو هر چه جز اوست در ديدگانشان خوار و كوچك. رابطه آنان با بهشت به مانند كسانى است كه آن را ديده و در آسايشش بسر برده اند. و با دوزخ همچون كسانى هستند كه آن را مشاهده كرده و درونش در شكنجه اند. دل پرهيزگاران اندوهگين، و مردم از گزندشان در امان، بدنهاشان لاغر، و نيازهاشان كم و سبك، و ارواحشان عفيف و پاك است، و كمك و ياريشان به اسلام فراوان. دورانى كوتاه را شكيبائى كردند تا آسايشى دراز مدّت را- كه خداى بخشنده براى ايشان فراهم ساخته- به دنبال آورد. دنيا آنان را خواست و آنان دنيا را نخواستند. آنان را طلبيد ولى درمانده و عاجزش ساختند.

امّا شب هنگام؛ پيوسته برپا ايستاده و آيات قرآن را با تأمّل و درنگ به گونه اى خوانند كه با آن جان خويش را محزون سازند و داروى درد خود را به دست آرند.

اندوهشان به جهت گريه بر گناهان و درد زخمهاى دل بالا گيرد و به جوش و خروش آيد. پس آنگاه كه به آيه اى بگذرند كه در آن تشويق و اميدوارى است با علاقه بسيار به آن روى آورند و چنان مشتاقانه به آن دل دهند كه گوئى آن پاداش وعده شده در پيش چشمشان حاضر است. و

هر گاه به آيه اى كه از آن بيم و تهديد برآيد بگذرند گوشهاى دلشان را بدان نهند كه گوئى صداى ناله و زارى و فرياد آن در بيخ گوششان طنين انداز است. پس آنان با ركوع پشتها را خم كنند، و با سجده پيشانى و كف دستها و سر انگشت پاها را بر زمين نهند، و با اين كار پيوسته از خداى بزرگ درخواست رهائى از عذاب دوزخ كنند.

امّا روز هنگام؛ از زمره حكيمان و دانشمندان؛ و نيكان خداترس باشند.

آرى ترس از خدا آنان را به مانند تيرهاى تراشيده، لاغر و نحيف ساخته است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 147

هر كس به آنان بنگرد گمان برد كه بيمار و ناخوشند، و گويد: ديوانه است. در حالى كه انديشه اى بزرگ آنان را به اين وضع درآورده، هر گاه بزرگى و قدرت خداى متعال را همراه ياد مرگ و هراسهاى روز رستاخيز به ياد آرند اين يادآورى، دلهاشان را به وحشت اندازد و خاطرشان آشفته و پريشان گردد، و فكرشان از هوش برود. و هر گاه كه از اين ماجرا نگرانند، با كردار شايسته به سوى خدا شتابند، و در اين راه از اعمال اندك خشنود نشوند، و فراوان را بسيار نشمارند، همواره خويشتن را متّهم مى دارند و از كردارشان بيمناكند، هر گاه يكى از آنان ستوده و تعريف شود از آنچه مى گويند در هراس افتد و گويد: «من از ديگران به خود آگاهترم و پروردگارم به حال من داناتر، بار إلها بدان چه مى گويند مرا مؤاخذه مفرما، و بهتر از آنچه پندارند قرارم ده، و گناهانى را كه نمى دانند بيامرز، همانا توئى داناى نهانها. و از

نشانه هاى هر يك از افراد پارسا و پرهيزگار اين است كه: او را در فهم آئين و انجام احكام دين قوى و نيرومند بينى، و در سستى نمودن به عمل بيمناك و ترسنده. ايمانش در حدّ يقين است، و در كسب دانش حريص. در شناخت موارد رفق و مدارا زيرك است و در انفاق مهربان. در فهم دين باهوش و دانشمندى است بردبار. در توانگرى ميانه رو است و در عبادت خاشع. در فقر و تنگدستى تظاهر به راحتى كند و در سختى شكيباست. با زحمتكشان مهربان است و در راه حقّ بخشنده. در بدست آوردن سود آرام است و طالب روزى حلال. در راه هدايت و تكامل با نشاط است و از طمع و آز به دور. در درستكارى پايدار است و به هنگام شهوت خويشتن دار. ستايش نادان او را مفريبد، و حساب و شمارش اعمالش موجب كندى كردار شايسته او نمى شود. در عين اينكه كردار شايسته مى كند ترسان است. روز را به شب رساند در حالى كه همّش سپاسگزارى است.

و شب را به بامداد برساند و تمام فكرش ياد خداست. شب را با حال خوف سپرى كند و روز را با خرسندى و شادى آغاز كند. ترسان و بيمناك از غفلتى است كه از آن برحذر شده، و شادمان و خرسند از فضل و رحمتى است كه بدو رسيده.

اگر نفس او در آنچه برايش دشوار است نافرمانيش كند، او نيز از آنچه نفس دوست مى دارد محرومش سازد. شاديش در مواردى است كه از خطا بر حذر باشد.

روشنى ديده اش در چيز ماندگار است، و بى رغبتيش در چيز فانى. حلم و بردباريش را به دانش

آميخته است و دانش را به كردار. او را بينى كه از سستى و تنبلى بدور و نشاطش پيوسته است. آرزويش كوتاه است و لغزشش اندك. دلش خاشع است

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 148

و نفسش قانع. جهلش پنهان است و كارش آسان.

دينش استوار است و شهوتش مرده. خشمش فروخورده است و اخلاقش پاك. اسرارى را كه بدو سپرده شده حتى براى دوستان نقل نكند. شهادت و گواهى دشمنان را كتمان نكند.

هيچ عملى را به تظاهر انجام ندهد و از روى حيا ترك مگويد. به خيرش اميد است و از گزندش آسودگى. اگر در جمع غافلان و بى خبران باشد در شمار باخبران و ذاكران به حساب آيد. از آن كس كه بدو ستم كرده بگذرد، و بدان كه محرومش ساخته عطا كند، و با آن كس كه از او بريده بپيوندد. بردباريش را از دست ندهد.

از آراستن خود در نماند. از بدزبانى و ناسزا بدور است و گفته هايش نرم. بى مكر است و پر خير و خوش كردار. رو به خير دارد و از بدى گريزان است. در پيش آمدهاى ناگوار آرام است و با وقار، و در ناگواريها شكيبا و بردبار، و در خوشى و آسايش سپاسگزار. بر كسى كه غضب كند ستم نكند. به خاطر دوستى با كسى مرتكب گناه نشود. ادّعاى ناحقّ نكند و منكر حقّ ديگران نشود. پيش از آنكه بر ضدّ او گواهى دهند فرمان حقّ را بپذيرد. آنچه را بدو سپرند تباه نسازد.

و مردم را با لقبهاى زشت نخواند. نه جنايت كند و نه بدان رو كند. به همسايه آزار نرساند. به گرفتارى و مشكلات خرسند و شاد نگردد. به

سوى حقّ شتابان است و امانات را (به صاحبانش) بازگرداند. در ناپسند تأخير كند و كندى نمايد.

سفارش به نيكى كند و از زشتى باز دارد. در امور دنيا جاهلانه وارد نشود، و از حوزه حقّ و راستى قدم بيرون ننهد. اگر سكوت كند خموشى غمينش نسازد، و چنانچه خنده كند آوايش بلند نشود. بدان چه از اوست قانع است. خشم او را از جا بدر نبرد، و هواى نفس بر او چيره نگردد، و بخل بر او پيروز نشود. بدان چه از او نيست طمع نورزد. با مردم معاشرت كند تا بياموزد. و سكوت نمايد تا سالم ماند.

و بپرسد تا بفهمد. به گفتار خير گوش فرا ندهد تا با آن ديگران را درمانده سازد.

و بدان سخن مراند تا بر ديگران جاه فروشى كند. اگر بر او ستم شود شكيبائى ورزد تا خدا برايش انتقام گيرد. تن و جانش از او در زحمتند و مردم از او در آسايش. خود را براى آخرتش به رنج انداخته، و مردم را از زحمت خويش آسوده ساخته. دورى او از آن كس كه از او كناره گرفته براى كراهت و پاك ماندن از بدى است. و نزديكيش با هر كه معاشرت دارد همراه نرمش و مهربانى است. نه دوريش از خودپسندى و بزرگ منشى است، و نه نزديكيش از روى مكر و زبان بازى، بلكه به خوبان و صالحان پيش از خود اقتدا مى كند و پيشواى نيكوكاران پس از خود باشد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 149

دوست داشت به خود اختصاص داد. و از بين آنها ايمان را پسنديد و مشتقّ از اسم خود ساخت. و خداوند ايمان را به هر يك از مخلوقاتش كه دوست بدارد ببخشيد. سپس آن را بيان كرد و قوانين و دستوراتش را براى هر كس كه در آن گام نهد سهل و آسان داشت، و پايه هايش را براى آن كس كه به سوى آن كناره گيرد استوار ساخت. و آن را مايه عزّت پيروان، و آسودگى واردين، و هدايت اقتداكنندگان، و آرايش زيور خواهان، و آئين دين گروندگان، و پناه پناهندگان، و رشته محكم متمسّكان بدان ساخت، و برهان سخنوران، و شرافت عارفان و حكمت گويندگان، و نور روشنى خواهان و حجّت و دليل مناظره كنندگان، و پيروزى احتجاج كنندگان، و مايه دانش آموزندگانش قرار داد. و همچنين ايمان را حديث راويانش ساخت و فرمان قاضيان، و مايه خويشتن دارى گويندگان و خرد تدبيرگران، و فهم انديشمندان، و يقين عاقلان، و بينش مريدان، و نشانه اى براى تيزهوشانش ساخت. و مايه عبرت پند پذيران، و نجات اهل ايمان، و دوستى خداوند براى شايستگان، و مايه تقرّب منتظران، و اعتماد تكيه كنندگان، و آسايش آن كسان كه كار خويش به خدا سپارند، و آئين نيكوكاران، و خير شتابندگان، و سپر صابران، و پوشش پرهيزگاران، و تطهير راه يافتگان، و امان مسلمين، و روح و جان راستگويانش ساخت. بنا بر اين «ايمان» ريشه و اصل حقّ است. و ريشه حقّ راهش هدايت است، و صفتش نيكوئى و نشانش بزرگوارى، برنامه اش روشن است، مناره اش تابان، چراغهايش فروزان، هدف و پايانش رفيع. در ميدان مسابقه پيشرو است، چابكسواران را مهيّا. جايزه اش بسيار عالى، ياورانش

ديرين و كهن، سوارانش بزرگوار، كردار شايسته راهنماى آن است و پاكدامنى چراغش. مرگ پايان و انجام آن است و سراى دنيا ميدان مسابقه اش.

رستاخيز انجمن آن است و بهشت جايزه آن، و دوزخ كيفرش. تقوا و پرهيزگارى ساز و برگ آن است و نيكوكاران سوارانش. پس به سبب ايمان مى توان بر كردار شايسته هدايت شد، و در پرتو كردار نيك فقه و دانش رونق گيرد، و آن موجب ترس از مرگ شود، و با مرگ سراى دنيا خاتمه يابد. و با دنيا

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 150

آخرت روبرو و مقابل شود و با قيامت بهشت نزديك شود و بهشت مايه حسرت و افسوس اهل دوزخ است، و دوزخ مايه اندرز پرهيزگارى است، و پرهيزگارى اساس و ريشه احسان. تقوا و پرهيزگارى هدف و غايتى است كه نه پوينده اش هلاك شود و نه عامل بدان پشيمان گردد. زيرا در پرتو تقوا است كه رستگاران كامياب گردند. و با گناه و نافرمانى است كه بازندگان خسارت و زيان بينند.

پس بايد خردمندان جلوگيرى كنند، و اهل تقوا درس گيرند.

پس ايمان بر چهار ستون است: صبر، باور، عدل و داد، و جهاد.

و صبر چهار شاخه دارد: اشتياق، ترس، زهد، انتظار. پس هر كس كه مشتاق بهشت است شهوتهاى نفسانى را از ياد ببرد. و كسى كه از دوزخ بيم داشت از چيزهاى حرام پرهيز كند. و هر كس كه در دنيا زاهد باشد مصيبتها بر او آسان گردد. و آن كس كه چشم براه و در انتظار مرگ است در كارهاى خير شتاب ورزد.

و يقين چهار شاخه دارد: تيزهوشى، رسيدن به حقايق، عبرت شناسى، سنّت و روش پيشينيان. هر

آن كس كه تيزهوش است به حقيقت برسد. و كسى كه به حقيقت پى برد عبرت گيرد، و هر كس كه درس گرفت راه و روش گذشتگان را بشناسد و به كار گيرد، و چنين شخصى گويا با پيشينيان زندگى كرده است.

و عدل و داد چهار شاخه دارد: فهم عميق، فرو رفتن در دانش، قضا و داورى صحيح، و حلم و بردبارى وسيع و پهناور. پس هر كس فهميد؛ تمام نقاط تاريك دانش را روشن كند. و كسى كه حكم و فرمان را شناخت گمراه نشد. و هر كس بردبارى پيشه ساخت در كارش كوتاهى نورزيد و بدان صفت در ميان مردم خوشنام زيست.

و جهاد چهار شاخه دارد: سفارش به نيكى، بازدارى از زشتى، و پايدارى در ميادين نبرد، و دشمنى با فاسقان. پس هر كس كه سفارش به نيكى كرد پشت مؤمنان را استوار و محكم ساخت. و آن كس كه از زشتى بازداشت كافران را زبون و خوار كرده، و كسى كه در ميادين نبرد پايدارى نمود اداى وظيفه كرده است، و هر آن كس كه فاسقان را دشمن دارد براى خدا خشم گرفته و براى چنين شخصى خداوند خشم و غضب كند. اين بود تعريف ايمان و اركان و شعبه هايش.

و كفر بر چهار ستون است: فسق، غلوّ، شكّ، و شبهه.

و فسق چهار شاخه دارد: تندخوئى، كوردلى، بى توجّهى، سركشى. پس فرد خشن و تندخو مؤمن را خوار و فقيهان و دين شناسان را دشمن دارد و بر گناه اصرار

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 151

ورزد. و شخص كوردل ذكر را فراموش كند و ناسزاگو شود و با آفريدگارش به ستيزه پردازد و شيطان بر

او چيره گردد. و كسى كه بى توجّهى و غفلت كند بر خود جنايت نموده، و انديشه اش واژگون گردد، و گمراهى خود را رشد و صلاح پندارد، و آرزوها او را بفريبد تا عمر او به سر آيد و پايان پذيرد، و پرده از ديده اش برافتد. و آنچه از خدا گمان نمى كرد آشكار گردد در اين هنگام تمام وجودش را افسوس و حسرت فرا گيرد. و هر كس كه از فرمان الهى سرپيچى كند به وادى شكّ و ترديد افتد و خدا بر او بزرگى كند سپس با قدرت خود خوار و ذليلش سازد، و با جلال و عظمت خود كوچكش كند. بدانسان كه در طول زندگى خود كوتاهى كرده و به آفريدگار بخشنده اش مغرور گرديده بود.

و غلوّ يا همان زياده روى در آئين دين چهار شاخه دارد: موشكافى، ستيزه جوئى، و انحراف از حقّ، و گردنكشى. بنا بر اين هر كس كه با اوهام خود موشكافى كند به حقّ دست نيابد، و از اين كار جز غرق شدن در رنج و درد چيزى عايدش نگردد. و هيچ خيال و تصوّرى از او دور نشود جز اينكه پندارى ديگر گريبانگيرش شود، از اين رو هميشه درگير افكارى پريشان و مضطرب است. جماعتى كه با هم جنگ و ستيز كنند سستى و كاهلى در ميانشان افتد، و به سبب لجاجت بسيار كارشان به تباهى و فساد گرايد. و كسى كه از حقّ منحرف شود خوبى در نزدش بد و بدى در نزد او نيك جلوه كند و سرمست گمراهى گردد. و آن كس كه به لجاجت پردازد راههايش تاريك گردد. و كارش بر او پيچيده شود، و در تنگنا

قرار گيرد، و هر كس از راه و طريقى به جز راه اهل ايمان پيروى كند سزايش بركنارى از دين و آئينش خواهد بود.

و شكّ چهار شاخه دارد: ستيز در كلام، هراس، دو دلى، و خودباختگى.

پس ستيزه كاران به كدام يك از نعمتهاى پروردگارت چون و چرا كنند؟! و آن كس كه پيش رويش او را به هراس افكند به قهقرا برمى گردد. و كسى كه در آئين دين خويش دودلى كند گذشتگان از او پيشى گيرند و آيندگان نيز از او پيش افتند و شياطين او را زير پا گيرند. و هر كس كه تسليم تباهى دنيا و آخرت شود هر دو سرا را از كف بدهد. و هر كس نجات يافت پس به بركت و فضل يقين بوده است.

شبهه چهار شاخه دارد: شادمان شدن به زيور، خودآرائى، توجيه كجروى، و آميختن حقّ به باطل. و اين براى آنست كه زيور و آرايش مانع برهان و كلام

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 152

واقع و حقّ است، و خودآرائى موجب افتادن در شهوت است. و كج روى صاحبش را سخت منحرف سازد. و آميختن حقّ به باطل تيرگيهائى است روى هم انباشته. و اين بود كفر و اركانش.

و نفاق بر چهار ستون است: هواپرستى، سهل انگارى، خشم، و آز و طمع.

و از اينها هواپرستى چهار شاخه دارد: ستم، تجاوز و دشمنى كردن، شهوت، و سركشى. پس هر كس كه ستم روا دارد گرفتاريهايش افزون گردد و تنها بماند، و بر عليه خود يارى شود. و كسى كه تجاوز و دشمنى كند از سختيها نياسايد و قلبش آرام نگيرد. و هر كس كه نفس خود را از شهوات

سرزنش نكند به درياى افسوس و اندوه فرو رود و در آن غوطه ور گردد. و كسى كه سركشى كند بى هيچ بهانه و دليلى- و دانسته- گمراه گردد.

و امّا شاخه هاى سهل انگارى عبارتند از: خود را بزرگ شمردن، و بخود باليدن، و امروز و فردا كردن، و آرزو. و اين بدان جهت است كه بزرگى نمودن از حقّ باز دارد، و بخود باليدن در اين سراى دنيا موجب كوتاهى در امر آخرت گردد. و امروز و فردا كردن در كار سبب كورى و فرو افتادن در چاه گمراهى است. و چنانچه آرزو نمى بود انسان حساب كار خود را مى كرد. و اگر به حساب كارش مى رسيد از ترس و هراس جان مى داد.

و امّا شاخه هاى خشم عبارت است از: تكبّر، فخر، بى پروائى، و تعصّب.

پس كسى كه كبر ورزد از حقّ روى گرداند. و هر كس كه فخر فروشى كند كارش به هرزگى كشد. و كسى كه بى پروائى ورزد در پستى پافشارى كند. و هر كس كه سرسختى در نادرستى او را فرا گيرد ستم كند. پس چه بد موقعيّتى است بسر بردن در ميان روى گرداندن از حقّ؛ و هرزگى و پافشارى.

و شاخه هاى طمع عبارتند از: شادمانى به لذّت گذرا، و مرح، «1» و سرسختى، و تكبّر. پس پيوسته شادان بودن در نزد خداى امرى است ناپسند، و خراميدن به ناز خودپسندى است. و آن سرسختى كه فرد را به حمل گناهان وادار نمايد يك بلا و گرفتارى است. و تكبّر؛ سرگرمى و بازى و مشغوليّت بوده و تعويض خوب

______________________________

(1) مرح يعنى: بالاگرفتن نشاط و فرح شادمانى بحدّى كه شخص از حدّ خود تجاوز كند و متبختر و

مختال شود. (أقرب الموارد)

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 153

است با بد (يعنى: از دست دادن عمر گرانمايه به بيهودگى).

پس اين بود نفاق و ستونها و شعبه هاى آن. خداوند بر تمام بندگانش غالب و چيره است، نامش بلند است و توان و قدرتش استوار. نيرويش سخت است و بركاتش لبريز. حكمتش نورانى است. و حجّتش پيروز، و دينش پاك و خالص.

سخنش حقّ است و نيكيهايش پيش و برتر. نسبتش پاك و روشن است و موازينش عادلانه. پيامهايش رسا است و نگهبانانش حاضر. بدكردارى را گناه دانسته، و گناه را فتنه، و فتنه را آلودگى و چرك. و خوش كردارى را كاميابى دانسته است و عذر خواهى را توبه، و بازگشت را پاك كننده. پس هر كس كه توبه كرد هدايت يافت. و آن كس كه گرفتار فتنه شد تا مادامى كه به سوى خدا به توبه بازنگشته و به گناه خويش اعتراف نكرده و پاداش نيكو را باور ننموده است پيوسته در گمراهى بسر برد. و هرگز بر خدا دليرى نورزد جز كسى كه محكوم به نيستى و نابودى است.

خدا را خدا را! چه وسيع است اين اوصافش: قبول توبه و رحمت، و مژده و ملايمت و صبر عظيمش. و چه سخت است آن شكنجه ها و دوزخ، و عزّت و قدرت و سختگيرى او! پس هر كس كه به طاعت الهى دست يافت كرامتش را برگزيده، و كسى كه پيوسته در نافرمانى خداست عذاب دردناكش را خواهد چشيد، آنجاست عاقبت آن سرا.

الهى، و آموزنده راه نجات، و أحمقان فرومايه؛ كه در پى هر بانگى مى دوند و با هر بادى به سوئى روند، نه به نور دانش روشنى يافتند تا راه برند، و نه به سوى دژى استوار شتافتند تا نجات يابند.

اى كميل، دانش بهتر از مال است، دانش تو را نگه مى دارد ولى تو مال را. نفقه و خرج، مال را مى كاهد، و دانش با انفاق افزون مى گردد. دانش فرمانده است و مال فرمانبر.

اى كميل، دوستى دانشمند، آئينى است كه با آن جزا و پاداش دهند. انسان

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 154

توسّط دانش در زمان حياتش به كسب طاعت پردازد و پس از مرگ نام نيك باقى گذارد. و سود و بهره مال با نابودى مال از دست برود. ثروت اندوزان گو اينكه زنده اند مرده بشمار آيند، ولى دانشمندان تا زمان باقى است جاويدند و گرامى، ظاهرا وجودشان ناپيدا است ولى نفس ايشان در دلها آشكار. سپس- پس از اشاره به سينه خود- فرمود: بدان كه در اينجا دانشى سرشار نهفته است كه برايش فراگيرانى نيافتم؛ آرى به فرد باهوش و تيزفهم بر مى خورم كه نامطمئن و دين به دنيا فروخته است، و از حجّتهاى خداوند بر عليه دوستان خدا يارى مى جويد، و از نعمتهاى الهى بر نافرمانى او. يا به فردى كه پيرو اهل حقّ است ولى فاقد هر گونه بينش و فراست در شناخت پيرامونش، و با اوّلين مورد شبهه اى كه بر او عارض مى شود به وادى شكّ و ترديد افتد.

بار إلها! نه اين شايسته است و نه آن در خور. يا به فردى كه غرق در لذّت است و اسير شهوت، يا

فردى كه حريص به جمع و ذخيره مال. كه اين دو گروه نه از زمره رهبران دينند و نه از اهل فراست و يقين. شبيه ترين موجودات به اينان همانا چارپايان چرنده اند، آرى بدينسان علم و دانش- با مرگ صاحبان آن- مى ميرد.

ولى آرى، زمين هرگز از حجّت قائم از جانب خدا- كه يا آشكار است و مشهور، يا ترسان است و ناپيدا- خالى نخواهد ماند، تا دلائل الهى و نشانه هايش باطل نگردد، و راويان قرآنش از ميان نروند. كجايند آن افراد؟! تعدادشان كم، و قدر و منزلتشان بزرگ است، به واسطه ايشان است كه خداوند دلائل و حجّتهايش را حفظ مى كند تا به افراد همانند خود بسپارند، و بذر آن را در دلهاى شبيه خود بكارند.

علم و دانش- بر اساس حقائق ايمان- بايشان يورش برد تا روح يقين را يافتند، و آنچه را كه افراد خوش گذران سخت و دشوارش شمردند آنان سهل و آسانش داشتند. و به آنچه كه جاهلان در هراس بودند خو گرفتند، ايشان با بدنهاشان همنشين اهل دنيايند ولى ارواحشان به ملكوت اعلى پيوند دارد.

اى كميل، آنان امينهاى خدايند در ميان خلقش، و خلفاى او در زمينش، و چراغهاى تابناك او در شهرهايش، و دعوتگران به دين او مى باشند.

وه كه چقدر مشتاق ديدار آنان هستم!! از خداوند براى خود و تو آمرزش مى طلبم.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 155

به نگهداريش اهتمام دارى بچرخان تا به خواست خدا از آسيب آن روز نجات يابى.

2- اى كميل، همانا خداوند پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم را تعليم فرمود، و رسول خدا مرا تربيت نمود، و من نيز مؤمنان را پرورش مى دهم، و فرهنگ آداب و رسوم را به مردم بزرگوار خواهم آموخت.

3- اى كميل، هيچ دانشى نيست مگر آنكه من آن را آغاز كنم، و هيچ سرّى نيست جز آنكه قائم عليه السّلام به پايان رساند. اى كميل، اينان فرزندانى هستند كه برخى از آنان از برخى ديگرند، و خدا شنونده و داناست. اى كميل، فقط از ما برگير تا از ما گردى.

4- اى كميل، هيچ جنبشى نيست جز آنكه تو در آن نيازمند شناخت و معرفتى.

5- اى كميل، به هنگام صرف غذا نام خدائى را بر زبان جارى كن كه با نام او هيچ دردى زيان نرساند، و در آن درمان از هر آسيب و گزندى نهفته است.

6- اى كميل، خوراك خود را با همسفره صرف كن و در آن بخل مورز زيرا تو هرگز هيچ چيزى را روزى مردم نكنى در حالى كه خداوند به اين كار تو پاداش فراوان دهد. رفتارت را بر او نيكو و خوش دار، و همنشينت را شاد و خشنود ساز و نسبت به خدمتكارت بدگمان مشو.

7- اى كميل، صرف غذايت را بقدرى طول ده تا همخوراكت سير گردد و جز تو نيز از آن بهره برد.

8- اى كميل، وقتى غذايت را به پايان بردى خداوند را بر آنچه روزيت ساخت- با صداى بلند- شكر گوى تا ديگران نيز شكرش گويند و به اين كار پاداش

تو افزون گردد.

9- اى كميل، شكم خود را از غذا انباشته و سنگين مساز، و در آن براى آب جايى گذار و براى هوا محلّى. و در حالى كه ميل به خوردن در تو باقى است از

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 156

آن دست بكش. كه اگر چنين كنى از آن لذّت مى برى، زيرا سلامتى بدن بسته به كم خوراكى و كم نوشيدن است.

10- اى كميل، بركت در مال و ثروت كسى است كه زكات دهد، و اهل ايمان را يارى نمايد، و صله رحم كند.

11- اى كميل، به فاميل مؤمنت بيش از ديگران عطا و بخشش كن، و به ايشان مهربانتر و بر آنان دلسوزتر باش. و تهيدستان را صدقه ده.

12- اى كميل، هيچ سائلى را- هر چند به دادن نيمى از دانه انگور يا خرما باشد- محروم مساز، زيرا صدقه در نزد خدا افزون گردد.

13- اى كميل، نيكوترين زيور فرد مؤمن فروتنى است، و زيبائيش پاكدامنى است، و شرفش فهم و دريافت دين است، و عزّت او بسته به دورى از قيل و قال است.

14- اى كميل، در هر گروه، جماعتى برتر از جماعت ديگرند، مبادا با فرو- مايگان آنان درافتى، و اگر ناسزايت گفتند تحمّل كن، و از شمار كسانى باش كه خدا در باره اشان فرموده: وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً، يعنى: «و چون نادانان ايشان را مخاطب سازند گويند سلامى (به خداحافظى دورى گزينند)- فرقان: 63».

15- اى كميل، در هر وضعيّتى حقّ را بگو، و با پرهيزگاران دوستى كن، و فاسقان را ترك گو، و از اهل نفاق كناره گير، و با خيانتكاران معاشرت مكن.

16- اى كميل، با ستمكاران طرح

دوستى مريز و معاشرت مكن، تا با ايشان بياميزى و همكار شوى، و مبادا احترامشان كنى و در انجمنهايشان حضور يابى بدان وضعى كه خشم الهى را برانگيزد، و چنانچه ناگزير از حضور در محفلشان شدى پيوسته به ياد خدا باش، و بر او توكّل كن، و از گزندشان به خدا پناه بر، و از ايشان كناره گير، و كردارشان را در دل ناپسند دار، و به تعظيم خداوند صدايت را بلند كن تا بشنوند، زيرا بدين كار حمايت گردى و از گزندشان در امان بمانى.

17- اى كميل، بهترين چيزى كه بندگان پس از اقرار به خدا و دوستانش بدان تن مى دهند خويشتن دارى و بردبارى و شكيبائى است.

18- اى كميل، فقر و تنگدستى خود را بر مردم آشكار مكن، و با عزّت و پرده پوشى براى رضاى خدا بر آن صبر كن.

19- اى كميل، عيبى ندارد كه برادرت را بر راز خود آگاه سازى، امّا برادر

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 157

تو كيست؟ برادر تو آن كس است كه به وقت سختى و محنت تو را وامنهد، و در هنگام گرفتارى و جريمه از تو كناره نگيرد، و تو را تا آنجا وامگذارد كه از او درخواست كنى، و تو و كارت را رها مسازد تا آگاهش كنى، پس چنانچه منحرف است اصلاحش كن.

20- اى كميل، فرد مؤمن آينه مؤمن است، او را به دقّت مى نگرد و برانداز مى كند تا حاجتش را برطرف نمايد و وضعش را اصلاح كند.

21- اى كميل، افراد مؤمن با هم برادرند و هيچ چيز نزد هر برادرى از برادرش برتر و ارجمندتر نيست.

22- اى كميل، اگر برادرت را دوست

ندارى برادرش نيستى، همانا فرد مؤمن كسى است كه همچون كلام ما سخن گويد، پس آن كس كه خلاف آن نمايد از ما دست كشيده، و كسى كه از ما دست بردارد به ما نرسد، و هر كس كه با ما نباشد در قعر جهنّم است.

23- اى كميل، هر كس كه در سينه دردى داشته باشد آن را به بيرون اندازد.

هر كس از ما به تو خبرى رسانيد و خواست كه پنهانش دارى، در اين صورت مبادا آن را فاش سازى، كه از افشاى آن توبه اى نيست، و كردار بى توبه عاقبت كارش آتش زبانه كشيده است.

24- اى كميل، فاش ساختن سرّ آل محمّد (عليهم السّلام) قابل جبران نيست، و از كسى تحمّل نمى شود، و آنچه را كه گفتند غير از فرد مؤمن و مطمئن را باخبر مساز 25- اى كميل، به هنگام هر سختى و گرفتارى بگو:

«لا حول و لا قوّة إلّا باللَّه»

، تا نجات يابى، و نزد هر نعمت بگو:

«الحمد للَّه»

، تا افزون گردد، و هر گاه روزيت دير رسيد از خداوند طلب مغفرت كن تا در آن گشايش دهد.

26- اى كميل، در پرتو ولايت ما خود را از شركت شيطان در مال و فرزندانت نجات ده «1».

27- اى كميل، ايمان گاهى ثابت است و استوار، و گاهى به عاريت، پس برحذر باش كه از جماعتى باشى كه ايمانشان عاريت است. و حال آنكه ايمان تنها در

______________________________

(1) شركت شيطان در اموال همان سرمايه هائى است كه به حرام انباشته و در راه نامشروع خرج مى شود، و شركت در فرزندان هم پديد آمدن آنان از عمل حرام است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 158

خور ثبات و

استوارى است آن زمانى كه راه روشنى را پيش گيرى و ادامه دهى كه نه تو را منحرف سازد و نه از راه راست دور.

28- اى كميل، نه در ترك واجب رخصت است و نه در نافله سختگيرى.

29- اى كميل، به تحقيق شمار گناهانت از نيكى هايت بيشتر است، و غفلت و بى خبريت از توجّه و ذكرت افزونتر، و بخششهاى الهى بر تو زيادتر از كردار توست.

30- اى كميل، تو هيچ گاه خالى از نعمتها و عافيت خدادادى نخواهى بود پس در هر حال و صورتى از حمد و تمجيد و تسبيح و تقديس [و شكر] و ياد خداوند فروگذارى مكن.

31- اى كميل مبادا از شمار افرادى باشى كه خداوند در باره ايشان فرموده:

نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ، يعنى: «خداى را فراموش كردند و خدا خودشان را فراموششان ساخت- حشر: 19»، و آنان را فاسق شمرده، پس ايشانند بدكاران نافرمان.

32- اى كميل، قدر و مرتبه تنها به نماز خواندن تو نيست، و نه به روزه داشتن و صدقه دادن، بلكه قدر و مرتبه اين است كه نماز همراه با دلى پاك و كردارى پسنديده نزد خداى، و ترس و خشوعى درست باشد. و توجّه كن در كجا و بر چه چيزى نماز ميخوانى، كه چنانچه از راه صحيح و حلال نباشد پذيرفته نگردد.

33- اى كميل، زبان از دل تراود و دل با خوراك جان گيرد، از اين رو در غذايى كه دل و جسمت را تغذيه مى كنى بنگر، چون اگر حلال نباشد خداوند تسبيح و شكر تو را قبول نكند.

34- اى كميل، بفهم و بدان كه ما براى هيچ يك از افراد بشر اجازه اى در عدم پرداخت

امانت نمى دهيم، پس هر كس كه از من در اين موضوع اجازه اى را نقل كند بيهوده بافته و گناه كرده و به جهت دروغى كه ساخته سزايش دوزخ است.

سوگند مى خورم شنيدم كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم ساعتى پيش از وفات سه بار به من فرمود: «اى ابو الحسن سپرده و امانت- چه زياد چه كم، تا نخ و سوزن- را به صاحبش- نكوكار يا تبهكار باشد- باز گردان.

35- اى كميل، جهاد تنها تحت فرمان امامى عادل جهاد است. و غنيمت

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 159

جز از جانب امام با فضيلت، حلال نيست.

36- اى كميل، چنانچه هيچ پيامبرى ظاهر نشده بود، و در روى زمين فرد مؤمن پرهيزگارى وجود داشت آيا در خواندن مردم به سوى خدا راه خطا مى پوئيد يا درست؟ بلكه به خدا قسم كه ره خطا مى پوئيد تا آن زمان كه خداوند او را بدان كار بگمارد، و آماده و شايسته آن كارش نمايد.

37- اى كميل، دين از آن خدا است، و او قيام بدان را از هيچ كس نمى پذيرد مگر اينكه رسول باشد يا نبى يا وصىّ. اى كميل، آن جايگاه ويژه نبوّت است و رسالت است و امامت. و پس از آنها هيچ كس خارج از اين دو گروه نيست: يا از دوستان طرفدار است، و يا از گمراهان بدعت گذار، و خدا فقط از پرهيزگاران مى پذيرد.

38- اى كميل، بدرستى كه خداوند بخشنده است و مهلت دهنده، و بزرگ است و مهربان، ما را بر شيوه و اخلاقش راهنمائى فرموده و فرمان به رعايت آن و واداشتن مردم بدان داده است، به تحقيق، ما آن

شيوه را بى درنگ اجرا نموديم و بدون نفاق ارسال داشتيم، و بى تكذيب تصديق نموديم، و بدون هيچ شك و ترديدى پذيرفتيم.

39- اى كميل، بخدا سوگند كه من چاپلوسى نكنم براى آنكه اطاعت شوم، و نه آرزو برآورم تا نافرمانى نشوم، و تمايلى به طعام اعراب (اموال زكوى) ندارم تا ولايت و حكومتم بخشند و بدان (ولايت) خوانده شوم.

40- اى كميل، همانا كاميابى مردم تنها در بدست آوردن دنياى فانى و درگذر خلاصه مى شود، ولى ما به آخرت پاينده پايدار كامياب مى گرديم.

41- اى كميل، همگان به سوى آخرت باز گردند، و آنچه از آخرت كه ما بدان دل بسته ايم: رضاى خداوند است و درجات عالى بهشت، كه خداوند آن را فقط به پرهيزگاران به ميراث مى دهد.

42- اى كميل، كسى كه در بهشت منزل نكند وى را به عذابى دردناك و ذلّتى دائم مژده و بشارت ده. دردناك مژده ده و به ذلّتى دائم بشارت.

43- اى كميل، خداوند را بر توفيق او و بر هر حال و وضعيّتى حمد و سپاس گويم، اكنون هر زمان كه خواستى برخيز.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 160

و تا حدّ امكان نيكوكارى كند. و اينكه خداوند، نيكوكاران را پاداش دهد و گناهكاران را عذاب نمايد.

و او را فرمان داد كه مردم اطراف خود را به طاعت الهى و همگامى با جماعت مسلمين فرا خواند. چرا كه براى ايشان در اين دعوت آنچنان عافيت و ثواب بزرگى نهفته است كه هيچ كس نه قدر و اندازه اش تواند و نه به كنه آن پى برد. و او را دستور داد كه با آنان نرمخوئى كند و با ايشان به مساوات و برابرى رفتار نمايد، چه در مجلس، و چه موقعيّت، آنسان كه دور و نزديك در رعايت حقّ به نزد او يكسان و برابر باشند. و ديگر اينكه در بين مردم به عدل و داد حكم كند و انصاف را برپا دارد و از هوى و هوس پيروى نكند، و در راه خدا از سرزنش هيچ ملامتگرى نهراسد. زيرا خداوند با كسى است كه فرمان او را اطاعت كند و طاعت و دستورش را بر غير او ترجيح دهد.

«اين فرمان به قلم عبيد اللَّه بن أبي رافع نگاشته شد»

ايستاده يا نشسته،

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 161

چه در نهان و چه در آشكار. و هر گاه تو در بين مردم قضا راندى جانب فروتنى را از دست مده، نرمخو باش و گشاده رو.

و مساوات و برابرى را در نگاه و نيم نگاهت رعايت كن، تا نه بزرگان به حمايت تو از ايشان طمع ورزند، و نه افراد ناتوان و ضعيف از عدالت تو بر آنان مأيوس. و اينكه [در هنگام قضا و داورى] از ادّعاكننده درخواست شاهد كنى، و از آن كس كه بر عليه او ادّعا شده سوگند و قسم بخواهى. و هر كس كه با برادرش صلحى كرد صلحش را امضا كن، مگر صلحى كه حلالى را حرام يا حرامى را حلال نمايد. دانشمندان دينى و راستگويان و وفاداران و افراد باحيا و پرهيزگار را بر جماعت نابكار و دروغگو و حيله گر ترجيح ده و مقدّم بدار، و آن گونه رفتار كن تا افراد صالح و نيكوكار در شمار برادران و دوستان تو باشند، و تبهكاران و حيله گران از دشمنانت به حساب آيند.

زيرا محبوبترين برادرانت آنانند كه در ياد خدا از همه ذاكرتر و در خوف الهى از همه بيمناكترند، و من اميد آن دارم كه- به خواست خدا- از شمار ايشان باشى.

و من شما را به رعايت تقواى الهى در آنچه از آن بازخواست شويد، و از آنچه سرانجام كارتان بدان جا كشد سفارش مى كنم، زيرا خداوند در كتابش فرموده:

كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ يعنى: «هر كسى در گرو كارى باشد كه كرده است- مدّثّر: 38»، و نيز فرموده: وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ يعنى: «و خداوند

شما را از [نافرمانى يا عذاب] خويش بيم مى دهد و بازگشت به سوى خداست- آل عمران: 28»، و همچنين فرموده: فَوَ رَبِّكَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ* عَمَّا كانُوا يَعْمَلُونَ يعنى: «به پروردگارت سوگند كه همگى آنان را بازخواست مى كنيم از آنچه انجام مى دادند- حجر: 92 و 93». پس بر شما باد به رعايت تقواى الهى زيرا كه آن در جمع آورى خيرات از همه پيش است و مقدّم، و در پرتو آن به چنان خيرى مى توان دست يافت كه با هيچ چيز ديگرى بدست نيايد، خداوند فرمايد:

وَ قِيلَ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا ما ذا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ قالُوا خَيْراً لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةٌ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِينَ يعنى: «و به كسانى كه پرهيزگارى كردند گفته شود: پروردگار شما چه چيزى فرو فرستاده است، گويند: خير را، براى كسانى كه نيكوئى كردند در اين جهان نيكى است، همانا سراى آخرت بهتر است، و چه نيكوست سراى پرهيزگاران- نحل: 30».

آگاه باشيد اى بندگان خدا كه پرهيزگاران هم بهره دنيا بردند و هم سود آخرت، با اهل دنيا در دنياشان شريك شدند در حالى كه اهل دنيا در آخرت با

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 162

آنان شركت نجستند. خداوند عزّ و جلّ فرمايد: قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ يعنى: «چه كسى آرايشى را كه خدا براى بندگانش پديد آورده و روزيهاى پاكيزه را حرام كرده است- أعراف: 32». در دنيا به بهترين وضع منزل كردند، و بهترين لذّتها را نيز بردند.

و آگاه باشيد اى بندگان خدا كه اگر شما رعايت تقواى الهى را بنمائيد و مراعات سفارش پيامبرتان را در خاندانش

بكنيد به تحقيق خداوند را به برترين نوع عبادت پرستش كرده ايد و به بهترين ذكر ياد نموده ايد، و پسنديده تر از همگان شكرش را گفته ايد، و نيكوترين شيوه صبر و شكر را گزيده ايد و والاترين تلاش را نموده ايد، و چنانچه ديگران نمازشان طولانى تر از شما باشد و بيش از شما روزه گيرند و صدقه دهند با اين حال شما به خداوند وفادارتر، و براى اولياى خدا و ولىّ أمر از خاندان پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم خيرخواه تر خواهيد بود.

اى بندگان خدا از مرگ و نزديكى آن و گرفتاريش بر حذر باشيد، و از سختيهاى جان دادن بهراسيد. و خود را براى روبرو شدن با آن آماده سازيد. زيرا مرگ كار بزرگى پيش آورد، يا خيرى است كه شرّى به همراه ندارد، و يا شرّى كه پيوسته از خير تهى است. پس چه كسى از فردى كه در راه بهشت كار ميكند به بهشت نزديكتر است؟ و چه كسى از اهل جهنّم به آتش نزديكتر؟ پس به هنگام ستيزه نفس با شما بسيار ياد مرگ كنيد! زيرا كه من شنيدم كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم مى فرمود: «بسيار نابودكننده خوشى را ياد كنيد». و بدانيد كه حوادث رخدادهاى پس از مرگ براى آن كس كه مشمول غفران و رحمت خدا نگشته سختتر از خود مرگ است.

اى محمّد! بدان كه من تو را به فرمانروائى بزرگترين ياران و أعوان خود؛ مردم مصر گماردم. پس بر تو لازم است كه در آن ديار- هر چند كه جز ساعتى از روز نپائى- از مردم بر جانت بهراسى و بر دينت حذر كنى. پس

چنانچه توانستى كه خداى را به خاطر خشنودى بنده اش به خشم نياورى همان كن، زيرا خشنودى خدا جانشين ديگر چيزهاست ولى [با از دست دادن رضاى خدا] هيچ چيزى جاى آن را پر نكند. بر ستمكار سختگيرى كن و جلوى خواسته اش را بگير، و با نيكوكاران نرمى كن و به خود نزديكشان كن، و ايشان را محرمان و ياران خود ساز.

سپس نمازت را بنگر كه چگونه است، زيرا كه تو امام جماعتى، و هيچ امام جماعتى نيست كه بر نمازگزارانى- كه در نمازشان عيب و تقصير است- نماز گذارد

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 163

جز اينكه بار سنگين تقصير آنان بر گردن او خواهد بود، و از نماز آنان چيزى كسر نشود. و نيز نمازى را بى كم و كاست به پايان نبرد جز اينكه مانند مأمومين پاداش برد، و از ثواب آنان هيچ چيزى كم نگردد. و به وضوى خود توجّه كن، زيرا كه آن كامل كننده نماز است و هيچ نمازى بى وضو نماز نيست. و اين را بدان كه تمام اعمال تو از نمازت تبعيّت مى كند. و بدان هر كس كه حقّ نماز را ضايع كند در ضايع ساختن دستورات ديگر اسلام پيشتازتر است.

اى مردم مصر اگر توانستيد عملتان را تصديق كننده سخن خود سازيد و ظاهر و باطن خود را يكى نمائيد و كردارتان خلاف زبانتان نگردد همان كنيد. و رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: «من بر امّت خود نه از آسيب فرد مؤمن در هراسم و نه از گزند مشرك بيمناك، چه اگر مؤمن باشد خداوند به سبب ايمانش مانع او گردد، و چنانچه مشرك باشد به شركش ريشه

كنش سازد و رسوايش نمايد. ليكن من بر شما از فرد منافق شيرين زبان در هراسم كه موافق عقائد شما سخن گويد و مخالف آن عمل كند» و هيچ باك و ابائى ندارد، حال آنكه پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: «كسى كه نيكيهايش او را شاد سازد و بديهايش او را محزون، اين چنين شخصى بطور قطع مؤمن است»، و پيوسته مى فرمود: «دو خوى و عادت است كه هيچ گاه در فرد منافق گرد نيايد: حسن ظاهر و فهم و دريافت سنّت.

و بدان اى محمّد بن أبى بكر كه برترين بينش و ادراك تنها به پارسائى در دين خدا و عمل به دستور او خواهد بود. از خداوند درخواست مى كنم كه ما و تو را يارى نمايد تا شكرش را بجاى آريم و تسبيحش گوئيم و حقّش را ادا كنيم و به دستورش رفتار نمائيم، همانا او شنوا و نزديك است.

و اين را بدان كه دنيا سراى گرفتارى و فنا، و آخرت سراى ماندگار و پاداش است. پس چنانچه توان آن دارى كه چيزهاى پايدار را بر امور فانى ترجيح دهى همان كن، اميدواريم كه خداوند بينش آنچه مى بينيم و درك آنچه را كه مى فهميم روزى ما فرمايد، تا نه از دستوراتش كوتاهى كنيم، و نه به امور ممنوع و حرامش دست يازيم، چرا كه در هر حال بهره اى از دنيا به تو خواهد رسيد، در حالى كه تو به بهره آخرت محتاج تر مى باشى. پس چنانچه براى تو دو كار پيش آمد كه يكى از آن دو براى آخرت و ديگرى براى دنيا بود كار آخرت را مقدّم دار. و اگر

توان آن دارى كه ميل و رغبت خود را در كار خير افزون نمائى و نيّت خود را پاك گردانى همان كن، زيرا خداوند عطا و بخشش بر بنده را برابر با نيّت قلبى او انعام فرمايد، از

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 164

اين رو چنانچه كسى كار خير و خيرخواهان را دوست بدارد- هر چند كه كار خيرى نكند- به خواست الهى مانند خيرخواه به حساب آيد.

پس تو را ابتدا به رعايت تقواى الهى، و سپس به اين نه صفت و خصلتى كه خلاصه و نتيجه اسلام است سفارش مى كنم: از خدا بترس، و در راه خدا از مردم مترس. و بهترين گفتار آن است كه كردار تصديقش نمايد. و هرگز در يك موضوع دو گونه حكم و داورى مكن كه كار بر تو مختلف شود و از مسير حقّ منحرف گردى. آنچه براى خود و خاندانت دوست مى دارى براى همه مردمت نيز دوست بدار، و آنچه براى خود و خاندانت نمى پسندى براى ايشان نيز ناخوش دار.

دليل و برهان را نزد خداوند تقويت نماى و امور مردمت را اصلاح كن. و براى رسيدن به حقّ در مشكلات تن در ده، و در راه خدا از سرزنش هيچ ملامتگرى مهراس و شخص خود را آماده ساز، و هنگامى كه فرد مسلمانى با تو مشورت كرد خيرش را بگو، و شخصيت خود را براى دور و نزديك از مسلمانان سرمشق و مقتدا كن. به كار نيك و پسنديده فرمان ده، و از كار زشت و ناپسند باز دار، و بر آنچه به تو رسد شكيبائى كن، كه اين از كارهاى استوار است. سلام و رحمت و

بركات الهى بر تو باد.

گردد.

هيچ كس در سايه آسايش آن نياسود جز آنكه بامدادان در مخوفترين هراس افتاد.

بسيار فريبنده است و هر چه در آن است نيز فريبندگى دارد، فانى است و زودگذر، و هر كس كه در آنست فانى و ناپايدار. هيچ گونه خيرى از زاد و توشه در آن نيست جز پرهيزگارى و ترس از پروردگار. كسى كه در حدّ كفايت بدان بسنده كند آرامش آن يابد، و آن كس كه از آن بسيار طلبد برايش نپايد و بزودى از بين برود. بسا كسانى كه بدان اعتماد كردند و بناگاه طعم تلخ غم و اندوه را به ايشان چشانيد، و بسا افرادى كه بدان اطمينان نمودند و به زمينشان افكند. و بسا افرادى كه سخت مواظب خود بودند فريبشان داد، و چه بسيار صاحب عظمتى را كه حقير و ناچيزش ساخت، و متكبّران و فخر فروشانى را كه به گرسنگى و فقرشان انداخت، و تاجدارانى كه سرنگونشان ساخت. قدرتمندى آن خوارى است، و عيش آن تيرگى و تارى. گوارائيش شور است و شيرينيش تلخ. جماعت زنده آن در معرض مرگند، و افراد سالمش در معرض بيمارى، و زورمند و توانايش در معرض حقّ كشى و بى عدالتى است. حكومتش بر باد رونده است و توانا و عزيزش شكست خورده. آسايش و امنش نكبت بار و پناهنده اش غارت زده. و بدنبال تمام اينها سختى و رنج مرگ و ناله هاى آن است، و هراس از قيامت و ايستادن در پيشگاه حاكم دادگستر «تا آنان را كه بدى كردند بدان چه كردند كيفر دهد و نيكوكاران را به پاداش نيكو جزا دهد- نجم: 32». مگر شما در جايگاه آنانى بسر نمى بريد

كه عمرشان از شما طولانى تر؛ و آثارشان روشنتر و شمارشان از شما افزونتر بود و سپاهيانشان انبوهتر، و سخت تر از شما سركشى مى كردند؟ دنيا را پرستيدند آنهم چه پرستيدنى! و آن را براى خود بگزيدند آنهم چگونه گزيدنى! سپس با خوارى از آن رخت بربستند، آيا شما هم اين را بر مى گزينيد؟! يا اينكه بر دنيا حرص مى زنيد؟ يا اينكه بر آن دل آرام داشته ايد؟ خداوند مى فرمايد: مَنْ كانَ يُرِيدُ الْحَياةَ الدُّنْيا وَ زِينَتَها نُوَفِّ إِلَيْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِيها وَ هُمْ فِيها لا يُبْخَسُونَ* أُولئِكَ الَّذِينَ لَيْسَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فِيها وَ باطِلٌ ما كانُوا يَعْمَلُونَ يعنى:

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 166

«هر كس كه زندگانى اين جهان و آرايش آن را خواهد، در اين جهان [پاداش] كارهايشان را بديشان تمام بدهيم و آنان در آن كم داده نشوند* اينانند كه در آن جهان جز آتش دوزخ ندارند، و آنچه در دنيا كرده اند ناچيز و بى بر شده و آنچه كرده اند تباه و نابود است- هود: 15 و 16».

پس چه بد سرائى است براى كسى كه از آن نهراسد و در آن بيمناك نباشد. و بدانيد- هر چند كه خود مى دانيد- كه شما بناچار بايد آن را ترك گوئيد. و آن همان گونه است كه خدا وصف فرموده:

لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكاثُرٌ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ يعنى: « [زندگانى دنيا] بازى و بيهودگى و آرايش و فخر كردن با يك ديگر و نازيدن در مالها و فرزندان است- حديد: 21». بنا بر اين از جماعتى كه بر فراز هر جاى بلند نشانه اى به بازى و بيهودگى

بنا مى كنند و كوشكهاى بلند و استوار مى سازند- تا شايد جاويدان بمانند- درس عبرت گيريد، و نيز از كسانى كه مى گفتند: «چه كسى از ما نيرومندتر است- فصّلت: 16». و از سرگذشت برادران خود درس و عبرت پذيريد كه چگونه به سوى مزارشان حمل شدند، بى آنكه سوارشان خوانند، و فرو آمدند و بى آنكه مهمانشان خوانند! و از گور بر ايشان منزلى ساختند و از خاك كفنى و از استخوانهاى پوسيده همسايگانى! آرى، همسايگانى كه پاسخ هيچ بانگى را ندهند و هيچ ستمى را باز ندارند. نه به ديدار هم روند و نه به ديدارشان آيند. بردبارانى شدند كه كينه هاشان رفته، و بى خبرانى كه حسد در دلشان مرده. نه از آسيبشان هراسى و نه به دفاعشان اميدى است، گوئى هرگز نبودند. و چونان كلام خداوند سبحان است كه مى فرمايد: فَتِلْكَ مَساكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلَّا قَلِيلًا وَ كُنَّا نَحْنُ الْوارِثِينَ يعنى: «و اينك اين خانه هايشان است كه پس از آنان جز اندكى در آنها نشيمن نگرفتند و ما وارث آنان بوديم- قصص: 58». درون زمين را جايگزين روى آن ساختند و تنگنا را بر فراخى و گشايش ترجيح دادند، و غربت و تنهائى را بر خانواده، و ظلمت و تاريكى را بر نور و روشنائى. آنسان كه بدين سرا آمدند همان گونه- پابرهنه و عريان- آن را ترك گفتند. با اعمال خود از آن به زندگانى هميشگى و سراى جاودان پيوستند، چنان كه خداوند تبارك و تعالى مى فرمايد:

كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْداً عَلَيْنا إِنَّا كُنَّا فاعِلِينَ، يعنى: «چنان كه نخستين بار آفرينش آفريدگان را آغاز كرديم آن را باز گردانيم، وعده اى است بر ما

و همانا ما كننده آنيم- انبياء: 104».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 167

سلّم نيست. اين كتاب خدا است كه در پيش روى ما، و همچنين تاريخ زندگانى پيامبر در ميان ما است. هيچ كس جز نادان مخالف منحرف از آنان بى خبر نيست. از فرمايشات خداى عزّ و جلّ در قرآن است كه مى فرمايد: يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ، يعنى: «اى مردم، ما شما را از يك مرد و زن بيافريديم و شما را شاخه ها و تيره ها كرديم تا يك ديگر را بازشناسيد، البتّه گرامى ترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست- حجرات: 14». در اين صورت هر كس كه از خدا بترسد او شريف و محترم و دوست داشتنى است، و نيز همين گونه اند كسانى كه طاعت خدا و رسول او را بجاى آرند، خداوند در قرآن مى فرمايد: إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ، يعنى: «اگر خدا را دوست مى داريد پس مرا پيروى كنيد تا خدا شما را

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 168

دوست دارد و گناهانتان را بيامرزد، و خدا آمرزگار و مهربان است- آل عمران: 31» «و خدا و پيامبر را فرمان بريد پس اگر رو بگردانيد خدا كافران را دوست ندارد».

سپس با صدائى بلند فرياد كرد: اى گروه مهاجر و انصار، و اى مسلمانان، آيا بر خدا و رسول او منّت مى گذاريد كه اسلام آورده ايد؟. در حالى كه بر خدا و رسول اوست كه بر شما منّت گذارند اگر از راستگويان بوده باشيد. سپس فرمود:

آگاه باشيد، همانا هر كس كه روى به قبله ما دارد و از گوشت حيوان سربريده ما مى خورد،

و گواهى مى دهد كه هيچ معبودى جز اللَّه سزاوار ستايش نيست و اينكه محمّد بنده و رسول خدا است، در اين صورت ما با او بر اساس دستورات و قوانين اسلام رفتار مى كنيم و از بودجه هاى اسلام بهره مندش مى سازيم، هيچ كس بر ديگرى فضل و برترى جز به تقوا و طاعت الهى ندارد. از خداوند خواهانم كه ما و شما را از زمره پرهيزگاران و اوليا و دوستان خود قرار دهد؛ افرادى كه نه بيمى بر آنان است و نه اندوهگين شوند.

سپس فرمود: آگاه باشيد! اين دنيا كه شما نسبت به آن تا اين اندازه آرزومند و شيفته گشته ايد، و آن نيز گاهى شما را مى پذيرد و گاهى از خود مى راند، خانه و منزلى نيست كه براى آن خلق شده و نه آنكه به سوى آن دعوت شده باشيد.

هشيار باشيد! كه نه دنيا براى شما باقى ماند و نه شما براى آن، در اين صورت مبادا جلوه ظاهر و زودگذر آن شما را بفريبد كه بدون ترديد از آن بر حذر شده ايد، و چگونگيش معرّف حضورتان نيز شده است، و پيش از اين آن را آزموده و سرانجامش را خود خوش نداشته ايد. خدا شما را رحمت كند! پس به سوى منازلى كه مأمور به آبادانى آنها شده ايد بشتابيد كه آن آباد و معمورى است كه هرگز ويرانى ندارد، و پاينده اى است كه تباهى ندارد. خداوند شما را بدان تشويق نموده و به سوى آن فراخوانده و براى شما در آن پاداش و ثواب مقرّر داشته است.

پس اى جماعت مهاجر و انصار و اى اهل دين خدا نيك بنگريد، آنچه را كه بدان در كتاب خدا

معرّفى شده ايد، و آن مقام و جايگاهى كه در نزد رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم داشتيد و براى آن تلاش مى كرديد آيا براستى ملاك برترى و فضيلت شما به خاندان و نژاد بود يا به نوع كردار و طاعت؟! خدا شما را رحمت كند! پس نعمتهاى الهى را در پرتو خويشتن دارى و رعايت حال آن جماعتى كه خدا در كتاب خود دستور به نگهدارى آنان و انجام اوامرشان فرموده، بر خود كامل كنيد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 169

آگاه باشيد كه با حفظ اساس دستورات الهى و پرهيزگارى ديگر پائين آمدن سطح دنيايتان به شما ضررى نمى رساند. و همين طور حفظ متاعى از دنيا پس از ناديده گرفتن دستور پرهيزگارى ديگر سودى بحالتان نخواهد داشت، بر شما باد اى بندگان خدا كه تسليم امر خدا، و خشنود به قضا و شكيبا بر بلاى او باشيد.

امّا اين غنائم هيچ كس را در آن بر ديگرى رجحان و برترى نيست، هم اينك خداى عزّ و جلّ سهم و قسمت هر فرد را معيّن نموده است، پس آن مال خداست و شما بندگان مسلمان او هستيد، و اين كتاب خدا است كه بدان اعتراف نموده ايم و بر حقّانيّت آن گواهى داده ايم، و بر آن سر تسليم فرود آورده ايم، و سرگذشت پيامبران نيز در پيش رو داريم، بنا بر اين آن را بپذيريد- خدا شما را رحمت كند- در اين صورت هر كس كه بدين امر رضايت نداد هر نوع كه خواهد روى گرداند. زيرا بر كسى كه به طاعت الهى گردن نهد و به حكم او قضا و دادگرى كند هيچ وحشتى نيست،

آنانند كه نه بيمى بر ايشان است و نه اندوهيگين شوند، و آنانند رستگاران. و از خدايمان؛ پروردگار و معبودمان درخواست مى كنيم كه ما و شما را از اهل طاعت خود قرار دهد، و شور و شوقمان را در آنچه نزد اوست مقرّر دارد. آنچه را كه شنيديد من بدان رفتار خواهم كرد و براى خود و شما از خدا طلب آمرزش مى كنم.

در نزد خداوند خوار و بى مقدار سازد. هيچ كس مال خويش را در غير راهى كه خداوند فرموده مصرف نكرد و به غير اهلش نسپرد جز اينكه از شكر و سپاس خود محرومش ساخت و خيرش براى ديگران ماند. پس چنانچه از بين آن افراد ناسپاس كسى پيدا شد كه در ظاهر ابراز دوستى كرد و قدردانى نمود اين كار فقط جنبه چاپلوسى و دروغ دارد، و تنها با اين عمل خود را از ياران او بنماياند تا دگر بار مانند سابق از او عطائى دريافت دارد، امّا اگر پاى وى بلغزد و محتاج يارى و تلافى از او گردد بدترين يار است و لئيم ترين دوستدار. گفتار [تملّق آميز] آن افراد نفهم تا هنگامى است كه بر آنان بخشش مى كند در حالى كه از بخشش به آنچه در راه خداست بخل مى ورزد، پس با اين حال ديگر چه سودى تباه تر و خوارتر از اين است؟! و كدام نكوكارى ضايعتر و كم بهره تر از اين نيكوئى است؟ بنا بر اين هر كس كه داراى مال و ثروتى گشت صله رحم كند، و مهمانى را نيكو دهد، و با آن ثروت بينوا را از فقر، و اسير را از اسارت آزاد سازد، و مقروضين و وامداران و نيز در راه ماندگان و فقيران و مهاجران (جماعت آواره) را يارى نمايد، و خود را به ثواب و رعايت حقوق وادار نمايد، زيرا كه او با رعايت اين خصلتها به شرف دنيا، و درك فضيلت آخرت خواهد رسيد.

با جنگ افروزان (سپاه جمل) در اواخر شب بود كه آن حضرت نظرى بر ما انداخت و فرمود: مشغول چه صحبتى هستيد؟ گفتيم: در نكوهش دنيا، فرمود: اى جابر، بر چه چيزى دنيا را بدگوئى مى كنيد؟ پس حمد و ثناى الهى را بجاى آورد آنگاه فرمود:

أمّا بعد: پاره اى مردمان را از نكوهش دنيا چه منظورى است؟ و چرا در آن به زهد و بى رغبتى گرايند، در حالى كه سراى دنيا جايگاه راستى و صدق است براى كسى كه آن را باور كند، و خانه تندرستى است براى آن كس كه درست دركش نمايد، و سراى توانگرى است براى آن كس كه از آن توشه برگيرد، مسجد پيامبران

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 171

الهى، و محلّ نزول وحى خداست، عبادتگاه فرشتگان و محلّ سكونت دوستان و بازار اولياى حضرت حقّ است، كه در آن رحمت الهى را بدست آوردند، و بهشت را در آن سود بردند.

بنا بر اين چه كسى دنيا را نكوهش مى كند اى جابر؟

در حالى كه اين دنيا جدائى خود را اعلام نموده و گسستن خود را خبر داده، و مرگ خود را به نيستى بيان داشته، و به بلا و گرفتاريش بلا را به نمايش گذاشته، و با خرسنديش به شادى مشتاق كرده است. شامگاهان در مصيبت است و بامدادان در نعمت و تندرستى، تا اينكه بترساند و يا مشتاق گرداند. بهمين جهت گروهى هنگام پشيمانى آن را مذمّت مى كنند. در حالى كه به تمام آنان صادقانه خدمت نموده است. به يادشان آورد تا ياد آور شدند، و پندشان داد تا به كار بستند. و آنان را بر حذر داشت تا پرهيز كردند،

و تشويق نمود تا مشتاق گشتند. پس اى كسى كه از دنيا بد مى گوئى و در عين حال فريبش را خورده اى، چه وقتى مستوجب نكوهش تو گشت! بگو چه زمانى تو را بخود فريفته ساخت؟! آيا به سقوط پدرانت در دامن فنا؟ يا به آرامگاه مادرانت در بستر خاك؟ چه بسيار بيمارانى را كه پرستارى نمودى و از آنان مراقبت كردى و [براى شفايشان] تجويز دارو كردى، و به بالينشان طبيب آوردى، ولى نه به مقصودت رسيدى و نه به حاجتت نائل آمدى، بلكه دنيا حقيقت خود را با اين وضع براى تو مجسّم ساخت و به حال خود حال و وضع تو را در فردائى به نمايش گذاشت كه نه دوستانت سودت رسانند و نه فريادت بجائى رسد، در آن زمان كه به سبب مرگ علائم بيمارى و دردناكى سوز و گداز مرگ بالا گيرد و سخت شود، آن روز كه نه ناله سود بخشد و نه شيون توان آن دارد كه مانع مرگ شود، كه سينه به جهت آن سخت فشار بيند و گلو گرفته گردد، كه ديگر نه آوائى به گوشش رسد و نه آوازى به هراسش اندازد. امان از غم و افسوس مديد و طولانى به هنگام مرگ!! بدنبال آن بر تابوتش نهاده و بر چهار دست جابجايش كنند، پس در گورش بخسبد، چشم براه در تنگى قبر بسر برد، در حالى كه توانش رفته و عمرش بپايان رسيده و ياران مهربان او را ترك گفته اند و نوازشگران از او گسسته اند، نه دوستان نزديك شوند و نه زائران به او سر زنند، و نه سرايش نظمى پذيرد. و ديگر نه نشانى

از او بماند و نه خبرى از او بدست آيد.

وارثان به شتاب آيند و هر چه از او مانده پخش شود، و اندوه و وحشت به او رسد و گناهان او را فرا گيرند. پس چنانچه خيرى پيش فرستاده بهره اش بكار او آيد، و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 172

اگر شرّى پيش داشته سرانجامش زيانبار باشد. و چگونه پايدارى دنيا كسى را سود بخشد در حالى كه مرگ عاقبت كارش و گور زيارتگاهش خواهد بود؟! پس همين مطلب براى پند و اندرز كافى است.

اى جابر، بس است، همراهم بيا. [جابر گفت:] همراه آن حضرت رفتم تا به گورستانى رسيديم ناگاه حضرت فرياد كرد: اى خاك نشينان و اى جماعت دور از وطن، بدانيد: امّا خانه ها پس ساكن شدند، و امّا ارثها پس تقسيم شد، و امّا همسران پس به خانه شوى رفتند، اين خبرى است كه ما داريم، پس نزد شما چه خبر است؟ سپس لختى سكوت كرده، آنگاه سر برداشت و فرمود: سوگند به آن كسى كه آسمان را برپا داشت تا اوج گرفت، و زمين را گسترد تا وسعت يافت كه اگر اجازه سخن گفتن داشتند مى گفتند كه ما بهترين توشه و همراه را تقوى يافتيم.

بعد آن حضرت فرمود: هر گاه خواستى بازگرد.

من نيز مرده او را بخاك مى سپارم، با وجود اين چگونه براى گناه كوچكى كه مرتكب شده از ايمان خارج مى گردد؟! آن حضرت در پاسخ فرمود: برادرت به تو راست گفته، زيرا من خود شنيدم كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم مى فرمود: خداوند مردم را سه گروه آفريده، و در سه درجه و مقام جايگزينشان ساخته، و اين همان فرمايش الهى است كه:

فَأَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ* وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ* وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ* أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ، يعنى: «پس خجستگان و سعادتمندان، چه باشند خجستگان؟* و شومان و بدبختان، چه باشند شومان و بدبختان؟* و پيش تازان پيشى گيرندگانند* آنانند مقرّبان- واقعه: 8 إلى 11».

أمّا آنچه خداوند جلّ و عزّ در باره «السّابقون السّابقون» فرموده، پس ايشان پيامبرانى هستند مرسل و غير مرسل كه خداوند در وجود آنان پنج روح نهاده است:

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 173

«روح القدس» و «روح ايمان» و «روح قوّت» و «روح شهوت» و «روح بدن».

توسّط «روح القدس» پيامبرانى مرسل مبعوث شدند، و به وسيله «روح ايمان» خدا را پرستش كردند و كسى را انباز او نساختند، و با «روح قوّت» با دشمن خود جنگيدند، و به امر معاش خود پرداختند، و با «روح شهوت» لذّت خوردن و نوشيدن را بردند و از نكاح حلال زنان برخوردار شدند، و با «روح بدن» جنبيدند و راه رفتند، پس اين گروه نيز آمرزيده اند و از لغزششان چشم پوشى شده است (كنايه از عصمت آنان دارد). سپس [در قرآن] فرمود: تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَيْنا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّناتِ

وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ، يعنى: «اين پيامبران، برخى شان را بر برخى برترى داديم، از ايشان كسى بود كه خداوند با وى سخن گفت، و برخى شان را به پايه هاى بالا برد؛ و عيسى پسر مريم را حجّتها و نشانه هاى روشن داديم و او را به روح القدس نيرومند گردانيديم- بقره: 253»، سپس در باره تمام پيامبران فرمود:

وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ، يعنى: «و ايشان را به روحى از نزد خويش نيرومند گردانيد- مجادله: 22»، يعنى ايشان را با آن روح گرامى داشت و بر ديگران برترى داد، اين دسته نيز آمرزيده اند.

سپس اصحاب ميمنه را ياد فرمود، و ايشان همان مؤمنان حقيقى و راستين هستند، كه خداوند در آنان چهار روح نهاده است: «روح ايمان» و «روح قوّت» و «روح شهوت»، و «روح بدن». پس بنده همواره خواهان كمال اين ارواح است تا هنگامى كه حالاتى برايش پيش آيد. سائل پرسيد: آن حالات چيست؟ حضرت در پاسخ فرمود: أمّا نخستين حالات همان فرمايش الهى است كه: وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْ لا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئاً يعنى: «و برخى از شما به پست ترين دوران عمر بازگردانده شود تا سرانجام پس از دانائى چيزى نداند- نحل: 70»، اين همان كسى است كه همه ارواحش كاستى يافته، ولى از ايمان بيرون نرفته، زيرا خداوند اين كار را كرده و او را بدين جايگاه كشانده است. اين چنين فردى نه براى نماز وقتى شناسد و نه توان نماز شب دارد و نه قادر به روزه است، اين كاهش «روح ايمان» است، و بخواست خدا زيانى هم به او ندارد.

و «روح شهوت» از او به گونه اى نقصان پذيرد كه

چنانچه زيباترين دختران آدم بر او بگذرد هيچ رغبتى به او نكند. و تنها «روح بدن» باقى ماند كه تا فرا

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 174

رسيدن مرگ توسّط آن بجنبد و حركت كند. سرانجام و عاقبت اين گروه نيز ختم به خير است. خداى عزّ و جلّ با او چنين كرده، و همچنين در دوران شادابى و جوانى حالاتى برايش پيش آيد كه قصد گناه مى كند و در اين ميان «روح قوّت» تحريكش مى نمايد و «روح شهوت» نيز برايش مى آرايد و «روح بدن» او را مى كشاند تا به وادى خطا و گناهش اندازد. پس آنگاه كه مرتكب گناه شد از ايمان كناره گيرد و ايمان از او دست كشيده، پس در صورت عدم توبه هرگز ايمان به سويش باز نگردد، و چنانچه توبه كرد و ولايت را پذيرفت در اين صورت خدا توبه اش را بپذيرد، و اگر گناه را تكرار كرد در واقع دست از ولايت برداشته و خدا او را به آتش دوزخ داخل سازد.

امّا مراد از «أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ» به تحقيق يهود و نصارايند، كه خداوند سبحان مى فرمايد: الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ (يعنى محمّدا و الولاية في التّورية و الانجيل) كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ (في منازلهم) وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ* الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ، يعنى: «كسانى كه كتاب بر ايشان داده ايم او را مى شناسند همچنان كه پسران خود را مى شناسند و هر آينه گروهى از ايشان حقّ را مى پوشانند در حالى كه خود مى دانند* حقّ از پروردگار توست، پس هرگز از اهل شكّ و ترديد مباش- بقره: 146 و 147». پس چون [يهود و نصارى] آنچه

را كه مى شناختند انكار كردند، خداوند به اين بلا گرفتارشان ساخت و روح ايمان را از ايشان بگرفت و تنها سه روح «قوّت» و «شهوت» و «بدن» را در پيكرشان جاى داد. سپس آنان را با چارپايان مربوط ساخته و فرمود: إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعامِ، يعنى: «آنان جز مانند چارپايان نيستند- فرقان: 44»، زيرا حيوان با «روح قوّت» بار كشد، و توسّط «روح شهوت» علف خورد، و در پرتو «روح بدن» راه مى رود. سائل به آن جناب عرض كرد: دلم را زنده كردى!

جاسوسانند. بنا بر اين هر گاه كه از شهر و ديارت خارج شدى و به نزديكى دشمن رسيدى بى درنگ جماعتى از ديده بانها را به هر ناحيه و بعضى از درّه ها و درختان و مخفيگاهها و هر سو اعزام كن تا مبادا دشمن بر شما شبيخون زند و در كمين شما باشد. و هرگز سپاهيانت را از صبح تا شام راه مبر مگر اينكه براى آمادگى و آرايش جنگى باشد، تا چنانچه غافلگير شديد و يا حادثه ناگوارى به شما رسيد پيش بينى آن را از قبل نموده باشيد. پس هر گاه كه به دشمن رسيديد و يا او به سر وقت شما آمد بايد لشكرگاه شما در پاى تبّه ها، يا دامنه كوهها، يا بين رودخانه ها باشد، تا اينكه شما را پناهى باشد و دشمنتان مانعى.

كارى كنيد تا نبرد شما با دشمن [حتى الامكان] از يك سو يا از دو سو باشد. و افراد ديده بان خود را در قلّه كوهها و بر فراز تپّه ها و جانب رودخانه ها بگماريد، كه برايتان ديده بانى كنند، تا مبادا دشمن از جايى كه محلّ خطر است و يا مورد اطمينان بر شما يورش برد. و چون فرود مى آئيد با هم فرود آئيد، و هر گاه كوچ مى كنيد با هم كوچ كنيد. و زمانى كه هوا تاريك شد و قصد اقامت نموديد دور سپاهت را با افراد مجهّز به نيزه و سپر احاطه كن، و كمانداران را در پناه سپرداران قرار دهيد تا مبادا بى توجّهى كرده و غافل شويد (كه در اين صورت از شبيخون دشمن در امان نخواهيد بود). و تو خود نگهبانى از سپاهت را بعهده گير، و مبادا خوابيدن

و آرميدنت به شب از حدّ چرت زدن و چشم گرم داشتن تجاوز نمايد. پس اين شيوه و عادت را تا رسيدن به دشمن رعايت كن و بر همان بمان. و بر تو باد به بردبارى در جنگ، و پرهيز از شتاب، مگر فرصت مناسبى برايت پيش آيد. مبادا پيش از يورش دشمن و يا صدور فرمانى از جانب من در جنگيدن پيش دستى كنى- سلام و رحمت

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 176

خداوند بر تو باد.

پس هر كس كه به عمد بر من دروغ مى بندد جايگاه خود را دوزخ گزيند». و به همين منوال پس از رحلت آن حضرت بر او دروغ بستند.

همانا حديث تنها از چهار طريق- كه پنجمى ندارد- به تو مى رسد:

نخست فرد منافقى است كه إظهار ايمان مى كند و تظاهر به اسلام مى نمايد و نه پروائى از دروغ عمدى بر پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم دارد و نه آن را گناه مى شمارد. و چنانچه مردم مى دانستند كه آن شخص، منافق و دروغ ساز است، هرگز از او نپذيرفته و گفته اش را تاييد نمى كردند، ولى [چون از حقيقت حال او بى خبرند] گويند: او همدم پيامبر بوده و او را ديده و از او شنيده، پس مردم- بى هيچ اطّلاعى از حال او- گفته اش را پذيرفته اند، در حالى كه خداوند جلّ و عزّ از وضع منافقان آنچنان كه بايد و شايد آگاه ساخته، و به بهترين صورت ممكن اوصافشان را برشمرده و فرموده: إِذا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسامُهُمْ وَ إِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ، يعنى: «چون آنان را ببينى پيكرهاشان تو را به شگفت آرد، و اگر سخن گويند به گفتارشان گوش فرا دهى- منافقون: 4»، آنگاه پس از رحلت پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم پراكنده گشتند و زنده ماندند و [آرام آرام] به رهبران گمراهى و دعوت كنندگان به دوزخ- در

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 177

پرتو دروغ و بهتان- تقرّب جستند، پس آن رهبران نيز ايشان را به كار گرفته و بر مسند رياست و قضا نشاندند، و بر گرده مردم سوار ساختند، و در سايه ايشان خود به چپاول دنيا پرداختند. و تو خود

ميدانى كه مردم همراه زمامداران و حاكمان، دنياخواه مى باشند و غير از دنيا هدفى ندارند، مگر كسى كه خداوند محفوظش دارد.

و اين يكى از چهار تن است.

و دوم: فردى است كه از پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم مطلبى شنيده ولى در آن دچار اشتباه شده است و آن را درست حفظ نكرده و در عين حال قصد دروغ هم نداشته. [و شيوه اش بدين منوال است كه] آنچه در اختيار دارد بدان عمل مى كند و گويد:

«من آن را از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم شنيدم»، و اگر مردم مى دانستند كه او دچار اشتباه شده از او نمى پذيرفتند، و خود او نيز چنانچه به اين مطلب واقف بود آن حديث را ترك مى گفت. و اين هم دوم فرد است.

و سوم: شخصى است كه مطالبى از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم شنيده است كه ابتدا بدان امر فرموده سپس از آن بازداشته، ولى او [از حكم بعد] خبر نيافته، يا از كارى بازداشته سپس بدان امر فرموده و از آن دستور باخبر نشده است. اين شخص در حقيقت «منسوخ» را فرا گرفته ولى «ناسخ» را نشنيده و حفظ نكرده است. و اگر مردم مى دانستند كه آن «منسوخ» است آن را ترك مى كردند، همچنان كه اگر خود او نيز از نسخ آن باخبر مى شد رهايش مى ساخت.

و چهارم: كسى است كه نه بر خدا دروغ بسته و نه بر رسول او. به جهت ترس از خدا و براى احترام پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم از دروغ بيزار است. نه دچار اشتباه شده است و نه فراموش

كرده، بلكه شنيده هايش را محفوظ داشته و آن را همان گونه كه شنيده نقل كرده، نه به آن افزوده است و نه از آن كاسته. ناسخ را حفظ كند و بدان عمل مى نمايد، و منسوخ را شناخته و آن را ترك گفته. زيرا دستور و امر پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم نيز بمانند قرآن داراى ناسخ است و منسوخ، محكم است و متشابه.

امر و فرمان از جانب رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم داراى دو جنبه مى باشد: كلامى جنبه همگانى داشته و گفتارى جنبه خصوصى، درست همانند قرآن، در آنجا كه خداوند عزّ و جلّ مى فرمايد: ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا، يعنى: «آنچه را كه پيامبر به شما داد بگيريد و از آنچه شما را بازداشت باز ايستيد- حشر: 7». و افرادى بودند كه كلام او را مى شنيدند بى آنكه آن را درك كنند و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 178

بفهمند كه چه قصد و هدفى در كلام خدا و رسول نهفته است؟ و آن را حفظ مى كردند در حالى كه از هر گونه آگاهى تهى بوده. و اين طور نبود كه تمام اصحاب رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم در باره مطلبى پرسش كنند و دنبال آن را بگيرند، برخى از ايشان از پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم مى پرسيدند ولى فهم جوئى نمى كردند، تا آنكه عدّه اى بيشتر مايل بودند كه فردى باديه نشين يا رهگذر يا از اهل ذمّه اى از راه برسد و بپرسد تا آنان بشنوند و بفهمند.

امّا من هر روز يك نوبت به حضور آن جناب مى رسيدم و آن

جناب با من به تنهائى مى نشست و در هر موضوعى با او سخن مى گفتم. و اين مطلب را تمام اصحاب مى دانند كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم اين رفتار را با هيچ كس غير از من نداشت. و چه بسا پيش مى آمد كه آن بزرگوار نزدم مى آمد. و هنگامى كه من به خدمت آن جناب در منازلش مى رسيدم خانه را از غير من خالى مى كرد در حالى كه همسرانش را بيرون كرده و با من تنها بود. اگر پرسش مى كردم پاسخم مى گفتم و چون پرسشم تمام مى شد و خاموش مى شدم آن حضرت خود سخن آغاز مى كرد. هيچ آيه اى در موضوعات مختلف چه در شب و چه در روز، چه راجع به آسمان و چه زمين، چه سراى دنيا و چه آخرت، چه بهشت و چه دوزخ، چه دشت و چه كوه، چه نور و چه ظلمت بر آن حضرت صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم نازل نشد جز آنكه آن را بر من تلاوت كرده و املاء مى فرمود، و من نيز آن را مى نگاشتم، در اين بين تأويل و تفسير، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، و خاصّ و عامّ آن را به من مى آموخت، و اينكه در چه مكانى و در باره چه موضوعى است تا روز قيامت برايم روشن مى ساخت.

شايسته آنست. و چهارم: دوستى و دشمنى تنها براى خدا، و پنجم: رعايت حقّ خاندان پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم و شناختن ولايت ايشان، و ششم: حقّ برادران و حمايت از آنان، و هفتم: حسن همجوارى با مردم است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 179

عرض كردم: اى امير مؤمنان بنده اى مرتكب گناه مى شود و از آن استغفار مى كند، حدّ استغفار چيست؟ فرمود: اى پسر زياد [حدّ استغفار] توبه است، گفتم: همين! فرمود: نه، پرسيدم: پس چگونه؟ فرمود: براستى هنگامى كه بنده مرتكب گناهى شد با تحريك بگويد:

«أستغفر اللَّه»

، گفتم: منظور از تحريك چيست؟ فرمود: با دو لب و زبان، بگونه اى كه از جنباندن آن، حقيقت را دنبال كند، گفتم: حقيقت چيست؟ فرمود: عبارت است از تصديق قلبى و تصميم بر عدم بازگشت به گناهى كه از آن استغفار نموده است. كميل گويد: بنا بر اين چنانچه بدينسان رفتار كنم آيا از شمار استغفاركنندگان خواهم بود؟ فرمود: نه، كميل گفت: چطور؟ فرمود: براى آنكه تو هنوز به اصل و ريشه [استغفار] نرسيده اى، كميل گويد: بفرمائيد كه اصل و ريشه استغفار چيست؟ فرمود: تجديد توبه و رجوع بدان از گناهى كه كرده و از آن استغفار نموده، و آن نخستين درجه عابدان است، و ترك گناه و طلب آمرزش اسمى است [واحد] كه براى شش معنى بكار برده مى شود: نخست: پشيمانى از گذشته است، و دوم: تصميم قطعى بر عدم تكرار آن گناه، و سوم: پرداخت حقوق مردم، و چهارم: انجام وظائف واجب الهى، و پنجم: آب كردن گوشتى است كه از [راه] نامشروع و حرام روئيده است، بطورى كه پوست به استخوان بچسبد

سپس ما بين آن دو گوشتى نو و تازه برويد، و ششم:

چشاندن رنج طاعات به جسم است همان طور كه لذّت گناهان را به او چشاندى.

به اقوام و خويشان خود توجّه كنيد و با ايشان معاشرت كنيد و پيوند نمائيد تا خداوند [در روز قيامت] حساب را بر شما آسان گرداند.

خدا را! خدا را! در باره يتيمان، مبادا آنان در حضور شما [در اثر عدم رسيدگى] از بين روند! زيرا كه من خود از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم شنيدم كه مى فرمود:

«هر كس فرد يتيمى را نگهدارى كند تا بى نياز گردد خداوند به اين خاطر بهشت را بر او واجب سازد، همچنان كه براى خورنده مال يتيم دوزخ را واجب ساخته».

خدا را! خدا را! در باره توجّه به قرآن! نكند ديگران در فهم آن بر شما پيشى گيرند.

خدا را! خدا را! رعايت حال همسايگان را بنمائيد كه سفارش شده پيامبر شمايند، پيوسته بديشان سفارش مى فرمود تا جايى كه گمان برديم بزودى سهميه اى از ارث بر ايشان قرار خواهد داد.

خدا را! خدا را! در باره خانه پروردگارتان، از خود خالى مگذاريد تا در اين سرا ماندگاريد، كه اگر متروك بماند مهلت داده نخواهيد شد. و كمترين بهره و سودى كه نصيب حاجّ مى گردد آمرزش گناهان گذشته او مى باشد.

خدا را! خدا را! در مورد نماز، كه آن بهترين كردار و ستون دين شماست.

خدا را! خدا را! در زكات، زيرا پرداخت آن غضب الهى را فرو نشاند.

خدا را! خدا را! در انجام روزه ماه رمضان، زيرا روزه داشتن آن براى شما همچون سپرى باشد از آتش دوزخ.

خدا را! خدا را! در رعايت حال نيازمندان و مستمندان، آنان را در زندگى

______________________________

(1) مراد نماز و روزه مستحبّى است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 181

خود شريك سازيد، خدا را! خدا را! در باره

جهاد، به مال و جان و زبانهاتان، همانا تنها دو [نوع] مرد به جهاد پردازند: امام هدايت شده، يا فرد طرفدارش كه پيروى از هدايت او مى كند.

خدا را! خدا را! در رعايت حال اولاد پيامبرتان، نكند در حضور شما ستم شوند، در حالى كه شما قادر به دفع ستم از ايشان باشيد، خدا را! خدا را! در باره اصحاب پيامبرتان همانها كه نه بدعتى گذاردند و نه بدعت گذارى را پناه دادند، كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم در باره ايشان سفارش فرمود، و بر بدعت گزارشان؛ چه اصحاب و چه ديگران و پناه دهندگان به ايشان لعنت فرستاد، خدا را! خدا را! در باره زنان و بردگانتان، زيرا آخرين سخنى كه پيامبرتان بدان سفارش نمود اين فرمايش بود كه: «من شما را به [رعايت حال] دو گروه ناتوان؛ زنان و بردگان، سفارش مى كنم»، نماز! نماز! نماز! در راه خدا از سرزنش هيچ ملامتگرى مهراسيد و بيم مكنيد، تا خداوند شما را از قصد سوء و ستم ديگران نجات دهد. به مردم سخن خوش و نيك بگوئيد، همان گونه كه خداوند دستورتان داده است. امر به معروف و نهى از منكر را وامگذاريد، كه در صورت ترك آن خداوند بدترين شما را حكمرانتان مى كند، سپس هر چه بر آنان نفرين كنيد مستجاب نگردد.

بر شما باد: به يك ديگر پيوستن، و به هم بخشيدن، و به سوى هم شتافتن. و از كردارى همچون: قطع رابطه و روى گردانيدن و جدائى از هم برحذر باشيد! و يك ديگر را بر نيكوكارى و پرهيزگارى يارى دهيد، و يار يك ديگر به گناهكارى و ستم بر

ديگران مباشيد، و از خدا پروا كنيد كه خدا سخت كيفر است. خداوند نگهدار شما خاندان باشد و حقوق پيامبرتان را در حقّ شما حفظ فرمايد، شما را به خدا مى سپارم و سلام و رحمت و بركات الهى را بر شما مى فرستم. سپس پيوسته مى گفت: «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» تا اينكه درگذشت و دار فانى را بدرود گفت.

گناهان است، و همچنين ذخيره اى براى مؤمنين باشد، كه در زمان حيات مايه سربلندى و پس از وفات موجب ذكر خير و نيكنامى ايشان است. همانا كه دانش داراى برتريهاى بسيار است و چنانچه آن را به فردى روحانى تشبيه كنيم رأس آن:

فروتنى، و ديدگانش: بيزارى از حسد، گوشش: فهم، زبانش: راستى، حافظه اش:

كنجكاوى و بررسى، دل و قلبش: خوش بينى، عقل و خردش: شناخت ابزار كارها، دستش: رحمت، همّتش: تندرستى، و پايش: ديدار و زيارت دانشمندان، حكمتش: پارسائى، و قرارگاه و پايگاهش: رهائى، و رهبرش: عافيت است.

سوارى و مركبش: وفا، سلاحش: ملايمت در گفتار، شمشيرش: رضايت و خشنودى، كمانش: سازگارى، سپاهش: گفت و شنود با دانشمندان، دارائى و ثروتش: ادب، اندوخته و پس اندازش: دورى از گناهان، توشه اش: نيكوكارى، پناهش: صلح و سازش، راهنمايش: هدايت، و دوست و رفيقش: معاشرت با نيكان است.

و افسوس و اندوهت از بهره امور آخرتى باشد كه از دست داده اى. و بدان چه از دنيا دست مى يابى بسيار شادى مكن، و بدان چه از دست داده اى افسوس مخور و ناله مكن. و بايد تلاشت مصروف دوران پس از مرگ باشد».

5- و آن حضرت عليه السّلام در نكوهش دنيا فرمود: ابتداى آن سختى و رنج است، و پايان آن مرگ و نيستى، حلالش حساب دارد و حرامش كيفر ببار آرد. فردى كه در آن سالم باشد آسوده خاطر است و كسى كه در آن بيمار شود نادم و پشيمان.

توانگر گرفتار گردد و بينوا محزون. هر كس كه در راه بدست آوردن آن كوشد بدان نرسد، و كسى كه رهايش سازد به او روى آورد. آن كه با چشم بصيرت بدان نگرد حقيقت را به او بنمايد، و هر كس كه ديده اش را بدان دوزد از ديدن حقايق نابينايش سازد.

6- دوستت را در حدّ اعتدال دوست بدار، مبادا روزى دشمنت شود. و با دشمنت چندان كينه مورز، چه بسا روزى دوست تو گردد.

7- هيچ ثروتى چون عقل نيست، و فقر و فلاكتى بدتر از نادانى نخواهد بود.

8- ارزش هر كس بقدر كارى است كه بدان استاد است (آن ارزى كه مى ورزى).

9- ترس با يأس همراه است، و كم روئى با بى بهرگى. حكمت و دانش گمشده مؤمن است. پس بايد آن را تحصيل كند هر چند از منحرفان و اشرار.

10- اگر دانشمندان آن گونه كه در خور دانش است رفتار مى كردند به تحقيق محبوب خداوند و فرشتگان و بندگان فرمانبردار الهى مى گشتند، ولى علم را فقط براى رسيدن به دنيا تحصيل نمودند، به همين خاطر مورد

غضب الهى واقع شدند و در ميان مردمان خوار گشتند.

11- برترين نوع عبادت: صبر است و سكوت، و چشم براه گشايش بودن.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 184

12- به تحقيق براى هر بدبختى و بلائى دوره اى است موقّت كه بايد سپرى شود، پس چنانچه يكى از شما دچار آن شد سر تسليم فرود آرد و پايدارى پيشه سازد تا دوره آن بگذرد. زيرا هنگام بروز حادثه هر گونه چاره جوئى [عجولانه] براى فرار از آن بر شدّت آن بيافزايد.

13- امير مؤمنان عليه السّلام به مالك اشتر فرمود: اين سخن را از من بگوش گير و نگه دار، اى مالك، جوانمرديش نقصان پذيرد آن كس كه ضعف يقين دارد، و كسى كه طمع را شعار [زندگيش] سازد خود را از چشم مردمان بيندازد. و آن كس كه سفره دل پيش هر كس بگشود خويشتن را خوار نمود، و كسى كه راز خود را فاش ساخت [با اين كار] خويش را از ارزش بيانداخت. و كسى كه زبانش را بر خود امير كرد خويش را بهلاكت افكند. حرص شديد هلاك كننده شخصيت است.

كسى كه به كارهاى مختلف پردازد از همه جا بماند. بخل و تنگ نظرى ننگ است، و ترس بيجا نقصان. تقوا و پرهيزگارى «سپر» است. سپاسگزارى ثروت، و پايدارى شجاعت است. بينوا و تهيدست در شهر خود نيز بيگانه است. فقر و تنگدستى فرد زيرك را از اقامه دليل باز مى دارد. و بهترين همنشين رضايت و خشنودى است. و ادب و انسانيّت از زيورهاى نوين شخصيت است. قدر و مقام مرد بحدّ عقل و خرد او است، و سينه اش صندوق رازش مى باشد. پايدارى دور انديشى است. انديشه

آينه اى است روشن و صاف (كه واقعيّت هر چيز در آن پيدا است). حلم و بردبارى سرشتى است ارجمند. صدقه داروى مؤثّر و نجات بخشى است. كردار مردم در دنيا آينه نماى آخرتشان خواهد بود. و حوادث عبرت انگيز بيم دهنده شايسته اى است، و گشاده روئى وسيله دوست يابى است.

14- مرتبه صبر در صفات ايمان مانند «سر» است در بدن، بنا بر اين هر كس كه صبر ندارد از ايمان تهى است.

15- شما در مهلتى به سر مى بريد كه در پى آن مرگ است، و با شما آرزوهائى است مانع از عمل. پس اين فرصت را غنيمت شمرده و پيش از فرا رسيدن مرگ خود را آماده سازيد، و آرزو را سركوب كنيد، و از كردار نيك توشه برگيريد. آيا [غير اين] راه نجات يا گريز و فرارى هست؟ يا گذرگاهى؟ يا جاى امنى؟ يا پناهگاهى؟ پس به كجا رو خواهيد كرد، و به كدامين سو مى رويد؟! 16- شما را به رعايت تقواى الهى سفارش مى كنم كه آن بهره اى است براى

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 185

جوينده اميدوار، و پناهى است مطمئنّ براى فرارى آواره. تقوا را شعار باطن سازيد. خدا را خالصانه ياد كنيد تا در پرتو آن به حيات برتر دست يابيد و راههاى رهائى و نجات را طى نمائيد. دنيا را چونان زاهدى دل كنده نظاره كنيد، دنيا فردى كه آن را وطن ماندگار گزيده بيرون براند، و خوشگذران آسوده خاطر را غافلگير سازد. نه به گذشته اش اميدى است كه باز گردد، و نه از آينده اش خبرى است كه چشم براه نشيند. ناز و نعمتش به گرفتارى پيوسته است و پايداريش به نيستى. شادمانيش آميخته

به اندوه مى باشد، و بقايش به سستى و ناتوانى گرائيده است.

17- خودبينى از سركشى پديد آيد، و سركشى از بزرگ منشى، و بزرگ منشى از تكبّر. و بى شكّ شيطان دشمنى است آماده و در كمين، كه شما را وعده هاى پوچ و توخالى دهد. فرد مسلمان برادر و غمخوار مسلمان است، پس همديگر را وامگذاريد و بر هم القاب زشت منهيد، چرا كه دستورات دين بى نظير است و راههاى آن هموار و صاف. هر كس بدان عمل كند به منظور رسد، و هر كس از آن كناره گيرد نابود و هلاك شود، و هر كس كه آن را ترك گويد از دين كنار رفته (كافر شود). فرد مسلمان چون لب به سخن گشايد هرگز دروغ نگويد، و چون وعده دهد تخلّف ننمايد، و زمانى كه امانت گيرد خيانت نورزد.

18- عقل دوست مؤمن است و بردبارى وزير او. مدارا پدر او است، و نرمى برادرش. و فرد عاقل ناگزير به رعايت سه چيز است: نگريستن در شخصيت خود، نگهدارى زبانش، شناختن زمانه اش. هان آگاه باشيد كه فقر و تهيدستى از بلاها است، و سخت تر از تهيدستى بيمارى جسم است، و بدتر از آن بيمارى دل باشد. هان آگاه باشيد كه توانگرى مالى از نعمتها است، و بهتر از آن تندرستى است، و برتر از تندرستى پرهيزگارى دل است.

19- ساعات زندگى مؤمن سه بخش است: بخشى با پروردگارش در راز و نياز، و قسمتى با نفس خود در حساب، و قسمت ديگرش دمسازى با لذّت نيكو و حلال. و فرد عاقل را نشايد كه جز براى سه منظور جلاى وطن كند: براى بهبود وضع زندگى، يا قدمى در

راه آخرت، يا لذّتى در غير حرام.

20- چه بسا افرادى كه بوسيله نعمت غافلگير شوند، و بجهت پرده پوشى خدا بر گناهانشان مغرور گردند، و بخاطر تعريف و تمجيدى كه در باره ايشان

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 186

گويند فريب خورند. و خداوند هيچ بنده اى را به مانند «مهلت دادن» نيازمود، خداى عزّ و جلّ فرمايد: إِنَّما نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً، يعنى: «همانا مهلتشان مى دهيم تا بر گناه بيفزايند- آل عمران: 178».

21- بايد در دل خود نياز به مردم و بى نيازى بديشان را جمع آورى نمائى، نياز و احتياجت به آنان در نرم گوئى و گشاده روئى جلوه نمايد، و بى نيازيت در آبرومندى و دوام عزّت و بزرگ منشى.

22- نه خشم گيريد و نه به خشم آريد. سلام كردن را رواج دهيد و سخن را نيكو داريد.

23- فرد بزرگوار چون محبّت بيند نرم شود، و فرد دنى و پست چون احترام شود سخت و سنگدل گردد.

24- آيا مايليد شما را از فقيه واقعى آگاه سازم؟ او كسى است كه مردم را در گناه كردن رخصت ندهد و از رحمت الهى نااميدشان نكند، و از مهلت الهى آسوده خاطرشان نسازد. قرآن را به شوق چيز ديگرى رها نكند. نه عبادت تهى از فهم خيرى دارد، و نه دانستن بدون تأمّل و انديشه، و نه قرائت بى تدبّر و سنجش.

25- آن زمان كه خداوند [بروز قيامت] مردمان را گرد آورد، نداكننده اى فرياد كشد: اى مردم، امروز مقرّبترين شما به خداوندگار همانا خداترسترين شماست.

و محبوبترين شما به او نيكوكارترينتان. و مقام آن كس برتر كه براى خدا پركارتر، و گرامى ترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شما است.

26- در شگفتم از مردمى

كه از خوردن غذا- به جهت ترس از آزارش- پرهيز مى كنند، ولى از ارتكاب گناه- بخاطر هراس از دوزخ- اجتناب نكنند؟! و همچنين از افرادى كه بردگان را با مال خويش مى خرند؛ امّا با نيكوكارى روح افراد آزاد را تصاحب نمى كنند؟! سپس أمير مؤمنان عليه السّلام فرمود: به تحقيق ماهيت «خير» و «شرّ» جز بتوسّط مردم شناخته نگردد. پس هر گاه قصد شناختن خير را داشتى كار خير كن تا با اهل خير آشنا شوى. و همچنين اگر خواستى «شرّ» را بشناسى به كار بد رو كن تا اهلش را بشناسى.

27- همانا كه من از دو چيز بيش از هر چيز بر شما بيمناكم: آرزوى طولانى داشتن، و پيروى هواى نفس كردن، چون آرزوى دراز آخرت را از ياد ببرد، و پيروى هواى نفس، آدمى را از راه حقّ باز دارد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 187

28- مردى در شهر بصره از آن حضرت در باره «برادران» پرسيد، و در پاسخ فرمود: برادران دو گروهند: يكى برادران قابل اعتماد و ديگرى برادران خنده رو، امّا برادران مورد اعتماد پناهگاهند و چونان بال و خاندان و دارائى اند. پس چنانچه به برادرت اعتماد پيدا كردى مال و دست يارى خود را از او دريغ مدار، با دوست او دوستى كن و با دشمنش دشمنى، رازش را پنهان ساز و عيبش را بپوشان، و نيكيش را آشكار ساز. بدان كه آنان از كبريت احمر (هر چيز نفيس و كمياب) ناياب ترند.

و امّا دوستان خنده رو، پس تو از طريق آنان به خوشى و لذّت خود ميرسى، پس هرگز اين لذّت را از دست مده، و بيش از اين هم از

باطن ايشان مخواه (توقّع خلوص و صميميّت از آنان مكن)، و از خوشروئى و شيرين زبانى خود تا آنجا كه آنان تو را برخوردار مى كنند بهره مندشان ساز.

29- مبادا دشمن دوست خود را به دوستى گيرى كه با اين كار با دوستت دشمنى كرده اى.

30- از روى ترديد پيوند خود را با برادرت مگسل، و بدون دلجوئى رشته دوستيت را با او مبر.

31- شايسته فرد مسلمان است كه از رفاقت با سه گروه خوددارى نمايد: از فرد لاابالى، و از احمق، و از دروغگو. امّا فرد لاابالى، كردار خود را در نظرت بيارايد و مى كوشد كه تو مانند او گردى، و در امور دين و آخرتت هيچ گونه كمكى به تو نمى كند، بنا بر اين رفاقت با او خلاف حقّ است و موجب سختى دل، و رفت و آمد با او موجب ننگ تو است. امّا احمق: نه تو را به كار خيرى وادار نمايد، و نه اميدى هست كه در غايت تلاشش شرّى را از تو بگرداند، چه بسا قصد كند كه سودت رساند ولى به زيانت اندازد، پس مرگ چنين رفيقى از حياتش بهتر است، و سكوتش از سخن گفتن شايسته تر، و دوريش به از نزديكى! و امّا دروغگو: رفاقت با او خالى از هر لذّت و خوشى است، گفتارت را به جمع ديگران ببرد و سخن ديگران را به تو رساند. هر زمان كه بافتن داستانى را پايان دهد، داستانى ديگر پردازد، و اين رفتار را تا آنجا ادامه دهد كه ديگر گفتار راستش نيز باور نشود. ميان مردم به ايجاد دشمنى بپردازد و [بذر] كينه در سينه ها بكارد. پس تقواى الهى پيشه سازيد

و مراقب خود باشيد.

32- بر تو عيبى نيست؛ دوستى با فرد خردمند اگر چه خالى از كرم باشد،

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 188

ولى از عقل او بهره گير و از زشتى رفتارش پرهيز نما. مبادا دوستى فرد سخاوتمند را از دست دهى، هر چند كه از خرد تهى است، ولى مى توانى به يارى عقل خود از كرم او سود برى. ولى با تمام توان و قدرتت از [دوستى با] فرد خسيس و احمق بگريز [كه نه عقلى دارد و نه سخاوتى].

33- صبر سه گونه است: صبر بر گرفتارى، صبر بر طاعت، صبر از معصيت.

34- كسى كه قادر به بازداشتن نفس خويش از چهار چيز باشد در خور آن است كه هرگز دچار حادثه اى نگردد، پرسيدند: آنها كدامند؟ فرمود: شتاب، لجاجت، تكبّر، و سستى (تنبلى).

35- اعمال به سه دسته تقسيم مى شود: واجبات، مستحبّات، گناهان. امّا واجبات بنا به دستور الهى و خواست و رضايت و علم و تقدير او است. بنده بدان رفتار كند و در پرتو آن از عذاب خداوند برهد. و امّا مستحبّات: به فرمان واجب الهى نيست ولى به خواست و رضايت و علم و تقدير او است. بنده آنها را انجام دهد و در مقابل پاداش گيرد. و امّا گناهان: نه به امر خدا است، و نه به خواست و رضاى او، و تنها به علم و تقدير او است كه در زمان خود مقدّر نمايد. پس بنده با اختيار خود گناه كند و خدا نيز بدانها مجازاتش نمايد، زيرا خداوند از آن منعش كرده بود و دست برنداشت.

36- اى مردم همانا خداوند را در هر نعمتى حقّى است، پس هر

كس كه آن را ادا نمايد نعمتش افزون كند، و هر كس كه در أداى آن كوتاهى كند خود را در معرض تباهى نعمت و شتاب به عقوبت خواهد افكند. پس شايسته است كه خداوند شما را به هنگام نعمت ترسان بيند، چنان كه از گناهان هراسان.

37- كسى كه تنگدست شد و آن را خواست الهى بحساب نياورد پاداشى را كه براى او اميد آن ميرفت تباه ساخته. و بعكس، آن كسى كه گشايشى در مالش پديد آمد، و آن را چون دامى پنهان قلمداد نكرد از امر خوفناكى خود را ايمن دانسته است.

38- اى مردم، از خداوند درخواست يقين كنيد، و با التماس طلب عافيت نمائيد. چرا كه عافيت بالاترين نعمت است، و يقين بهترين چيز ماندگار در دل. و فريفته و گول خورده كسى است كه دين خود را از دست داده. و آن كس مورد غبطه است كه يقينش نيكو است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 189

30- هيچ كس به مزه ايمان دست نيابد، تا باور كند كه آنچه بدو رسيده امكان خطايش نبوده، و آنچه كه بدو نرسيده نبايد به او مى رسيده.

40- هيچ مؤمنى به چيزى سخت تر از محروميّت از سه مطلب گرفتار نشده است، پرسيدند: آنها كدامند؟ فرمود: مواسات در مال خود، رعايت درستى و عدل و داد از جانب خود، و بسيارى ذكر خدا، امّا منظور من از ذكر خدا؛ گفتن «سبحان اللَّه و الحمد للَّه» نيست، بلكه بياد خدا بودن به هنگام روبرو شدن با حرام و حلال است.

41- كسى كه از دنيا بدان چه او را كافى است بسنده كند كمتر چيز آن كفايتش نمايد. و هر

كس از دنيا بدان چه او را كفايت است قناعت نكند هيچ مقدار از آن او را بس نباشد.

42- مرگ آرى ولى تن دادن به خوارى هرگز! صبر آرى ولى خود باختن و بيتابى هرگز! دنيا دو روز است، يك روز به سود تو است و روزى به زيانت، آن روز كه به سود تو است سرمست مشو، و زمانى كه به زيان تو بود غم مخور، كه به هر دوى آنها امتحان خواهى شد.

43- احسان و نيكوكارى كن بر هر كس كه خواهى تا اسيرت گردد.

44- فرد مؤمن نه چاپلوسى كند و نه حسد ورزد، جز در راه تحصيل علم.

45- ستونهاى كفر چهار چيز است: 1- دلبستگى به دنيا، 2- ترس از دست رفتن دنيا 3- ناخرسندى [از تقديرات] 4- و خشم.

46- صبر و پايدارى كليد رسيدن است، و پيروزى سرانجام صابر، و هر حاجتمندى را زمانى است كه دست تقدير آن را به حركت آورد.

47- زبان خود وزنى است كه «جهل» آن را سبك سازد و «عقل» آن را سنگين.

48- هر كس كه انتقام را به عمل ناروا و ناحقّ طلب كند خداوند بحقّ طعم تلخ خوارى و پستى را به او بچشاند. به تحقيق كه خدا دشمن چيزى است كه ناپسند دارد.

49- كسى كه طلب خير و راه يابى كند حيران نشود، و كسى كه مشورت كند پشيمان نگردد.

50- آبادانى و عمران شهرها در پرتو وطن دوستى صورت يافته.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 190

51- كسى كه رعايت سه نكته را كند خوشبخت شود: سپاسگزارى هنگام ظهور نعمت، طلب عفو و مغفرت هنگام تأخير روزى، و بسيار گفتن:

«لا حول و لا قوّة إلّا

باللَّه»

هنگام مصيبت و سختى.

52- دانش سه گونه است: يا «فقه» براى امور دينى، يا «پزشكى» براى بدن، و يا «نحو» براى سخن گفتن است.

53- حقّ خدا به هنگام سختى خشنودى است و پايدارى، و در راحتى ستايش است و سپاسگزارى.

54- گناه نكردن آسانتر از توبه كردن است، و چه بسا اندك ساعت خوشى اندوهى دراز ببار آورد. مرگ علامت رسوائى و بى ارزشى دنيا است كه [ياد آن] هيچ دلخوشى و لذّتى را براى دانا و خردمند باقى نگذاشته است.

55- دانش رهبر است، و كردار راننده، و نفس [مركبى] لجوج و خيره سر.

56- بدان چه نااميدى اميدوارتر باش تا بدان چه در انتظار آن هستى، زيرا موسى عليه السّلام رفت تا پاره اى آتش براى خانواده اش برگيرد، خدا با او سخن گفت و پيامبر شد و بازگشت. و ملكه سبا [خورشيد پرست] بيرون شد و در مصاحبت سليمان عليه السّلام مسلمان شد. و ساحران فرعون در پى عزّت فرعون شتافتند و با ايمان بازگشتند.

57- شباهت مردم در امورشان به حاكمان بيش از شباهت ايشان به پدرانشان مى باشد.

58- اى مردم بدانيد: عاقل نيست كسى كه از سخن ناروا در باره اش پريشان و مضطرب گردد «1»، و فرزانه نيست آن كس كه از ستايش نادان خرسند شود، مردمان زائيده كردار نيكشان مى باشند. ارزش هر كس در گرو آن است كه بدان آگاهى دارد. به دانش سخن گوئيد تا شخصيت شما بارز شود.

59- خدا رحمت كند آن كس را كه: خدايش را در نظر دارد، و خطايش را جلوگير باشد و با تمايلش ستيز كند، و آرزوهاى نابجايش را زير پا نهد، با پرهيزگارى هواى نفس خود را مهار نمايد و

با ترس الهى آن را لجام زند. سپس مهارش را در دست گرفته به راه فرمانبردارى خدا سوق دهد. و با كشيدن لجام از

______________________________

(1) يعنى: كسى كه قول مزوّر و ساختگى در او تأثير گذارد عاقل نيست.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 191

معصيتش باز دارد. در حالى كه ديده اش را به آخرت دوخته، و هر لحظه در انتظار مرگ خود باشد، پيوسته در انديشه، و بسيار شب زنده دار، دل از دنيا برگيرد، و براى آخرت سخت بكوشد، پايدارى را مركب رهائى خود قرار دهد، و پرهيزگارى را ذخيره آخرتش سازد، و سوز دل بدان درمان كند، درس گيرد و مقايسه نمايد، و دل از دنيا و مردم برگيرد، آموختنش براى فهميدن و درستى [در كردار و گفتار] باشد، ياد آخرت دلش را پريشان سازد و ترك فراش كند و رختخواب رها سازد [و به عبادت پردازد كه در اين صورت] رغبت و ميلش در امور الهى بسيار زياد است، و ترس از خدايش بسيار سخت. اندكى از آنچه پنهان مى دارد اظهار نمايد، و به نمود اندكى از دانسته هايش بسازد، اينانند امانتهاى الهى در شهرهاى او، و توسّط ايشان بلا از بندگانش بگردد، چنانچه يكى از آنان عهدى با خدا بندد بخوبى بدان وفا كند. پايان خواستهاشان حمد و سپاس خداوند؛ پروردگار جهانيان است.

60- روزى و قوت تسليم بى خردى است و ناكامى در بند خردمندى و بلا و گرفتارى سرسپرده پايدارى است 61- امير مؤمنان عليه السّلام در تسليت به أشعث در مرگ برادرش عبد الرّحمان چنين فرمود: بيتابيت اداى حقّ برادرت عبد الرّحمان است، و پايداريت وفاى حقّ الهى، پس چنانچه صبر پيشه سازى تقدير

الهى بگذرد و تو ستوده باشى. اشعث گفت:

«إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ»! يعنى: «ما از آن خدائيم و به سوى او بازمى گرديم- بقره: 156»، پس امير مؤمنان عليه السّلام او را فرمود: آيا تأويل آن را مى دانى؟ اشعث گفت:

تنها توئى پايان علم و نهايت دانش! فرمود: امّا اينكه گفتى: «إِنَّا لِلَّهِ» با اين كلام به بودن خود به خواست خدا اعتراف نمودى و با گفتن: «وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» به مرگ خود اقرار كردى.

62- روزى امير مؤمنان عليه السّلام سوار بر مركبى بود و جمعى پياده در پى او روان، به آنان فرمود: آيا مى دانيد [اين كار] پياده در پى سواره روان موجب فساد اخلاق آن سواره گردد، و خوارى و مذلّت پياده را در پى دارد؟ باز گرديد.

63- كارها بر سه قسم است: كارى كه هدايتش آشكار است؛ از آن پيروى كن. و از آنچه كه گمراهيش بارز است؛ دورى گزين. و امور مشكل را به اهل و خيره اش واگذار.

64- روزى جابر به آن حضرت عليه السّلام گفت: اى امير مؤمنان چگونه شب را به

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 192

روز رساندى؟ فرمود: شب را بروز آورديم در حالى كه نعمات الهى بر ما بى شمار بود، و نافرمانيمان از او بى حساب، ندانيم كدامين نعمتش را پاس گذاريم؛ شكر زيبائيهاى آشكار يا زشتيهاى ما را كه پنهانش داشته؟! 65- و عبد اللَّه بن عبّاس را در مرگ نوزادش اين گونه تسليت فرمود: آن مصيبتى كه بر ديگرى وارد شود و تو پاداش برى در نزد من محبوب تر است از مصيبتى كه بر تو وارد شود و ديگرى پاداش برد. در اين صورت پاداش براى

توست نه بخاطر تو، و عزا براى تو نيكو گردد نه از تو، و اميدوارم كه خدا جبران او را برايت بكند، همان گونه كه او را از جانب تو پاداش داده.

66- از آن حضرت عليه السّلام پرسيده شد: توبه نصوح يعنى چه؟ فرمود: پشيمانى از درون، طلب آمرزش به زبان، و تصميم بر عدم تكرار.

67- شما با قدرت آفريده شده ايد و بى اراده و ناگزير پرورش يافته ايد، و [سپس] در ميان گورها نهان گشته و از هم متلاشى گرديد. سپس يك به يك از گور برانيگخته شويد و به وادى حساب درآئيد، پس خدا رحمت كند بنده اى را كه چون گناه كند اعتراف نمايد، و چون بترسد به طاعت حقّ پردازد، بهوش باشد و پيش تازد، ساليانى عمر كند و درس عبرت گيرد، برحذر شود و باز ايستد، دعوت را بپذيرد و بسوى خدا رو آورده، بازگشت كند و توبه نمايد، راهنما جويد و بدنبالش گام بردارد، آرزومندانه كاوش كند، و به گريز [باطل] نجات يابد، و ذخيره اى بدست آرد و درون از آلايش پاك سازد، و آماده آخرت گردد، و براى روز حركت و راهى كه در پيش دارد و روز نياز و مكانى كه در آن درويش ماند توشه اى فراهم آورد، و آن را پيشاپيش به سراى ابدى روانه سازد. پس براى خود خيرى تهيّه كنيد! آيا جوانان با طراوت چشم براه چيزى غير از دوران پيرى و كهولتند؛ و آنان كه در شادابى تندرستى و سلامتند جز حوادث بيمارى را در انتظارند، و آيا آن كس كه لختى در اين سرا باقى است توقّعى جز مرگ ناگهانى و رسيدن اجل و نزديكى

مرگ دارد؟! 68- رعايت تقواى الهى را بكنيد، همچون وارسته اى كه دامن به كمر زده، و به تنهائى [خود را] آماده ساخته، و در فرصتى كه داشته شتافته، و ترسان و لرزان مراقب بوده، و در فراوانى ثروت و سرانجام صبر و عاقبت كار مى انديشد كه: خدا انتقام كشنده و ياورى بسنده و بهشت؛ پاداش و بخششى كافى است، و دوزخ مجازات و درس عبرتى است بس، و كتاب خدا (قرآن) براى بازخواست كردن و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 193

طرفگيرى كفايت مى نمايد.

69- مردى از امير مؤمنان عليه السّلام در باره «سنّت» و «بدعت» و «فرقت» و «جماعت» سؤال كرد و حضرت فرمودند: امّا مراد از سنّت همان سيره و روش رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم است، و بدعت هر چه آن را مخالفت كند، و فرقت اهل باطلند هر چند بسيار باشند، و جماعت؛ اهل حقّند هر چند اندك باشند. بنده را نشايد كه به غير پروردگارش اميد بندد و جز از گناهش بهراسد، و اگر از دانشمندى سؤالى شد و جوابى برايش نيافت، از گفتن: «اللَّه أعلم» يعنى: «خدا داناتر است» شرم نكند.

جايگاه صبر براى ايمان، بمانند «سر» است براى بدن.

70- مردى به آن حضرت عليه السّلام گفت: مرا نصيحت كن، فرمود: تو را سفارش مى كنم كه نه براى كار خير- هر چند بيشمار- و نه براى گناه- هر چند اندك- پايانى قائل شوى (مبادا كار خير خود را- هر چند بيشمار باشد- بس دانى، و گناهت را- هر چند اندك است- كم گيرى).

71- و ديگرى نصيحت طلبيد، فرمود: نفس خود را نه به فقر وعده ده و نه

به عمر دراز نويد.

72- افراد ديندار را علائمى است كه بدانها شناخته شوند: راستگوئى، پرداخت امانت، وفاى بعهد، صله رحم، مهرورزى به ناتوانان، و كمى موافقت با زنانشان، و نيكوكارى، و خوشرفتارى، و بردبارى بسيار، و پيروى از علم و آنچه مايه تقرّب به خدا است، پس ايشان راست زندگانى خوش و بازگشت نيكو.

73- هيچ بنده اى آرزويش را طولانى نكرد جز آنكه عملش را از ياد برد.

[جز آنكه كردار او را بفراموشى واداشت] 74- فرزند آدم شبيه ترين چيز است به ميزان و ترازو، يا سبك گردد به نادانى، و يا سنگين شود به دانائى.

75- ناسزاگوئى به مؤمن بيرون شدن از نظام الهى است، و جنگ با او كفر است، و مصونيّت مال او همچون قداست خون او است.

76- جان و مال خود را فداى برادرت كن، و دادگرى و انصاف خود بر دشمنت معمول دار، و خوشروئى و احسانت را براى باقى مردم گذار، بر مردم سلام كن تا بر تو سلام كنند.

77- آقا و مولاى مردم در سراى دنيا افراد باسخاوتند، و در آخرت پرهيزگاران.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 194

78- آرزوها دو نوع است، اوّل آنكه براى ديگرى است كه در سپرى شدن دوران به آن نائل نشدم، و در آينده نيز اميدى بدان ندارم، و آرزوى ديگر آنكه در غير زمان تعيين شده اش بدان نخواهم رسيد، هر چند قدرت آسمانها و زمين را بكار گيرم. پس براى كداميك از آن دو عمر خود را تلف سازم؟! 79- به تحقيق فرد مؤمن چون نگرد عبرت گيرد، و چون سكوت كند انديشه نمايد، و هر گاه سخن گويد يادآور شود، به وقت توانگرى شكر گويد،

و به هنگام سختى صبر پيشه كند، زودرضا و دير خشم است، اندك نعمت الهى خشنودش سازد و بسيار آن او را بدخو و منحرف نسازد، اراده اش قادر نيست به تمام نيّات خيرش جامه عمل بپوشاند (نيّات خيرش بقدرى زياد است كه اراده اش توانائى رسيدگى و عملى ساختن تمام آنها را ندارد)، بسيار قصد خير كند و تنها قسمتى از آنها را عملى سازد، و بر آن نيّات خيرش كه عملى نشده افسوس خورد كه چرا نشد؟! و فرد منافق چون بنگرد بازى گيرد، و چون سكوت كند غفلت ورزد، و هنگام سخن گفتن ياوه گويد، و به وقت توانگرى سركشى كند، و چون سختى بيند نالان شود، زود به خشم آيد و دير راضى گردد، اندك الهى او را به خشم آورد، و بسيارش خشنودش نسازد، بسيار به فكر بدى است و تنها به مقدارى از آنها عمل كند و بر كردار شرّ و نادرست كه عملى نشده تأسّف خورد كه چرا نشد؟! 80- سراى دنيا و آخرت چونان دو دشمن بيدادگر با دو راه مختلفند، كسى كه دنيا را دوست بدارد و بدان دلبندد آخرت را دشمن داشته و در ستيز است، و مثل آن دو سرا چونان مشرق و مغرب است، و پوينده بين آن دو به هر كدام نزديك شود از ديگرى دور گردد.

81- آن كس كه از هشدار بهراسد [زمان] دور بر او نزديك شود، و كسى كه به روزى [معيّن] اين سرا بسنده نكند ديگر هر چه فراهم آورد او را بس نباشد.

هر كس كه براى سراى دنيا كوشيد آن را از كف بداد، و هر كس كه رهايش

ساخت دنيا بسويش شتافت. جز اين نيست كه دنيا همچون سايه ايست گسترده تا سرآمدى معيّن، خدا رحمت كند آن بنده اى را كه چون سخن حكيمانه اى شنيد آن را فرا گرفت، و به سوى رستگارى خوانده شد و بدان رو آورد، و در پى راهنما افتاد و نجات يافت، اعمالى نيكو پيش فرستاد و كردارى شايسته و مورد پذيرش [براى آخرت] مهيّا ساخت، و از آنچه پرهيز بايد دورى گزيد، هوس و آرزو به دور داشت [و پاداشى] در عوض كالاى گرانبهاى آخرت را بدست آورد. با هوس

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 195

خويش جنگيد و آرزويش را سركوب كرد. صبر و پايدارى را مركب نجات خويش ساخت، و پرهيزگارى را زاد و توشه روز وفات. در طريق روشن گام نهاد و راه راست را مسير خويش گرفت. فرصت زندگى را غنيمت شمرد، و بر اجل پيشى گرفت (پيش از آنكه مرگ فرا رسد خويش را آماده كرد) و از كردار نيك توشه آخرت برگرفت.

82- امير مؤمنان عليه السّلام به مردى فرمود: در چه حال و وضعيد؟ پاسخ گفت:

در اميد بسر بريم و در هراس، فرمود: آن كس كه اميد چيزى برد آن را بجويد، و كسى كه از چيزى بهراسد از آن بگريزد. و نمى دانم آن هراس كه در پيشامدهاى شهوانى موجب اجتناب از گناه نگردد چگونه خوف و هراسى است؟ و آن اميد كه در وقوع حوادث؛ سبب صبر بر مصيبت نشود؛ چگونه اميد و رجائى است؟! 83- امير مؤمنان عليه السّلام در پاسخ عباية بن ربعى كه پرسيد: آن قدرتى كه با آن برپا مى ايستيم و مى نشينيم و كار انجام مى دهيم چيست؟! فرمود:

تو پرسشى از «قدرت» كردى، بگو آيا تنها خود مالك آن هستى يا تو و خدا؟ عبايه ساكت ماند، پس آن حضرت بدو گفت: اگر گفته بودى: من و خدا، تو را كشته بودم، و اگر مى گفتى: بدون خدا و بتنهائى، باز هم تو را كشته بودم، عبايه گفت: پس چه بگويم؟ فرمود: مى گوئى: تو مالك آنى به خواست و اجازه خداوندى كه تنها تو را مالك آن ساخته، پس چنانچه اختيارش را به تو بسپرد آن از بخشش او است، و اگر تو را از داشتن آن محروم دارد از آزمون او است. پس اوست مالك آنچه اختيار بخشيده، و تواناى بر آنچه توانمندت ساخته.

84- اصبغ بن نباته گفت: شنيدم امير مؤمنان عليه السّلام مى فرمود: سخنى را برايتان بازگو مى كنم كه رعايت بدان در خور هر مسلمانى است، سپس بما رو كرده فرمود: خداوند بنده مؤمنى را در اين سرا مجازات ننمايد مگر اينكه او كريمتر و بزرگوارتر از آن است كه روز قيامت آن كيفر را تكرار كند. و همچنين پرده عفو بر كرده هيچ بنده مؤمنى در اين سرا نكشيده و آن را نبخشيده جز آنكه بزرگوارتر و بخشنده تر و گرامى تر از آن است كه به روز جزا عفو و بخشش خود را از او دريغ دارد. سپس فرمود: و همچنين گاهى خداوند بنده را به رنج و بلائى در جسم و دارائى و خانواده او بيازمايد، و اين آيه را خواند: ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ، يعنى: «هر مصيبتى كه به شما رسد به سبب كارها و خطاها و گناهانى است كه مرتكب آن شده ايد،

و از بسيارى [گناهان] در

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 196

مى گذرد- شورا: 30».

85- ابتداى گسستن و از ياران بريدن خموشى و لب فرو بستن است. بر حال كسى كه زود رنج است افسوس مخور. زشت ترين نوع تلافى، مجازات كردن به بدى گفتن است. به بدى كردن است.

86- نخستين [ارمغان] خودپسندى تباه نمودن خرد است. هر كس كه بر زبان خويش غالب آيد از [شرّ] آن در امان بماند. كسى كه در پى اصلاح رفتارش نباشد سختى و بلايش بسيار گردد، هر آن كس كه بدخو باشد خانواده اش از او بستوه آيند.

گاهى سخن نابجائى نعمتى را بر باد دهد. سپاسگزارى مانع هر فتنه اى است.

آبرودارى رأس مردانگى است. وكيل و شفيع هر گناهكارى فروتنى است.

حقيقت هر دورانديشى درنگ نمودن و توقّف به هنگام بدگمانى و شكّ است.

گنجينه هاى روزى و قوت در گشاده روئى نهفته است.

87- گرفتاريها بطور برابر و يكسان در بين مردمان تقسيم شده است. در حالى كه باب توبه گشوده است هيچ نااميدى و يأسى از گناه خويش به دل راه مده! هدايت و ارشاد در ناسازگارى با شهوت نهفته است. سرانجام هر آرزوئى مرگ است. به آدم بخيل نگاه كردن و سرمشق قرار دادن او؛ بيرحمى و سنگدلى پديد آرد، و نگريستن به نادان ديده را تاريك مى سازد. سخاوت و بخشندگى نشانه زيركى است، و پستى و فرومايگى از بى خبرى.

88- تهيدستى مرگ بزرگتر است. و كمى [تعداد] خانواده يكى از دو راحتى است و نيمى از خوشى، و غم نيمى از پيرى. آن كس كه ميانه روى پيشه سازد بينوا نشود. كسى كه نظرخواهى كند به تباهى نيافتد. احسان و نيكوكارى جز براى افراد خانواده دار

و ديندار شايسته نيست، خوشبخت كسى است كه از ديگران عبرت گيرد [نه از خود]. زيان ديده و گول خورده نه در خور ستايش است و نه شايسته پاداش. هيچ كار نيكوئى از بين نرود، همچنان كه هيچ گناهى فراموش نگردد.

89- نيكوكارى كنيد تا ستوده شويد. سپاسگزارى را شعار خود سازيد تا [خردمندان] با شما معاشرت كنند. سخن بيهوده را كنار نهيد تا سبك مغزان از شما دور گردند. همنشين را گرامى داريد تا محفل شما آباد بماند. از همگنان حمايت كنيد تا همسايگى با شما اختيار شود. با مردم از جانب خود به عدالت و داد رفتار كنيد تا به شما اعتماد شود. و بر شما باد به رعايت اخلاق پسنديده كه آن بزرگى شأن و مقام

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 197

است. و بر حذر باشيد از اخلاق پست و نكوهيده كه آن، فرد محترم را خوار نمايد و عزّت و سرافرازى را تباه سازد 90- قناعت پيشه دار تا عزيز و نيرومند گردى.

91- صبر همچون سپرى در برابر نادارى است، و حرص نشانه تهيدستى. و عدم اظهار نادارى خوددارى از نيازمندى است. پند و اندرز پناهگاه كسى است كه بدان پناه برد.

92- هر كس كه لباس دانش او را در برگيرد مردمان عيب او نبينند.

93- فرد حسود خوشى ندارد، و فرد ملول دوستى. و دروغگو مردانگى (نه حسود خوشى دارد و نه ملول دوستى، و نه دروغگو مردانگى) 94- براى عزّت خود نماز تراويح را بصورت فرادى بخوانيد. «1» 95- هر عزيزى كه زير سلطه قدرتى قرار گيرد ذليل و خوار شود.

96- دو چيز مردمان را هلاك ساخته است: ترس از بينوائى،

و جستن فخر و سربلندى.

97- اى مردم، از دوستى دنيا برحذر باشيد، چرا كه آن سرآغاز هر گناهى است، و محلّ ورود هر گرفتارى، و ريسمان هر فتنه، و موجب هر بلا و آفتى است.

98- تمام خير در سه خصلت گرد آمده است: نگريستن، و لب فرو بستن، و سخن گفتن. پس هر نگاهى كه تهى از عبرت باشد بى توجّهى است و سكوتى كه خالى از انديشه باشد بى خبرى است، و هر سخن عارى از يادآورى (ذكر) ياوه و چرند است (پوچ و بى نتيجه است)، پس خوشا به حال كسى كه نگاهش مايه عبرت است و سكوتش انديشه، و سخن گفتنش يادآورى و ذكر است، و نيز بر گناهان [خود] بگريد، و مردم از شرّش در امان باشند.

99- بسيار از اين انسان در شگفتم! خرسند به دستيابى چيزى است كه از دستش نميرفت، و غمگين به جهت از دست دادن چيزى كه آن را بدست نمى آورد.

و اگر مى انديشيد تشخيص مى داد و مى فهميد كه آن تدارك شده است و روزى و قوت بر او تقدير گرديده است، بنا بر اين بر آنچه برايش ميسور بوده بسنده كرده، و در معرض ناملايمات هم قرار نمى گرفت.

______________________________

(1) مراد از تراويح، نمازهاى نافله اى است كه در ماه رمضان خوانده مى شود، و دستور اكيد پيامبر و اهل البيت عليه السّلام به فرادى خواندن آن است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 198

100- امير مؤمنان عليه السّلام هنگامى كه در بازار مى گشت و اهل سوق را پند و اندرز مى داد مى فرمود: اى بازاريان طلب خير [از خدا] را پيش داريد، در داد و ستد از سهل المعامله بودن بركت جوئيد، و مشتريان و

مراجعه كنندگان را از خود دانيد، و خود را با بردبارى بيارائيد، و از سوگند خوددارى و از دروغ پرهيز كنيد، و از ستم دورى نمائيد، و بر آنان كه [از طرف شما يا ديگرى] مورد ظلم واقع گشته اند انصاف داشته باشيد (و خود را بجاى آنان تصوّر نمائيد) و گرد معاملات ربوى مگرديد، و پيمانه و ترازو را تمام و درست انجام دهيد، و از قيمت كالاهاى مردم مكاهيد، و در زمين فساد راه مياندازيد.

101- از آن حضرت عليه السّلام سؤال شد: در ميان مخلوقات الهى كدام زيباتر است فرمود: زبان، پس سؤال شد: كدام زشت تر است؟ فرمود: زبان، آنگاه فرمود:

در پرتو زبان است كه رويها سپيد گردد، و رويها سياه.

102- نيكو سخن گوئيد تا به خوش زبانى مشهور شويد، و بدان عمل نمائيد تا از خوبان گرديد.

103- در روز گرفتارى مال را سپر جان خويش سازيد، و بهنگام سختى زمانه جان خود را سپر دينتان نمائيد، و اين را بدانيد كه فرد نابود و فانى آن كس است كه دينش بر باد رود، و غارت شده كسى است كه دين او بتاراج رفته باشد.

هان! هيچ تهيدستى و فقرى پس از بهشت نيست، و هيچ توانگرى پس از دوزخ.

104- هيچ بنده اى تا از دروغ- شوخى يا جدّى- دست برندارد طعم ايمان را نخواهد يافت.

105- شايسته هر فرد مسلمانى است كه از دوستى فرد دروغگو پرهيز نمايد، زيرا او دروغ گفتن را بدان جا رساند كه سخن راست او هم باور نشود.

106- بردن قسمتى از مال مسلمانان به ناروا از بزرگترين گناهان است.

107- كسى كه از كيفر بهراسد دست از ستم مردم بردارد.

108- هيچ ظالمى را

نديدم كه به فرد مظلوم از حسود شبيه تر باشد.

109- فرد ستمكار، و دستيار او، و راضى به كردار او، از شركاى سه گانه اند.

110- صبر دو گونه است: صبر به وقت مصيبت، نيكو [و زيبا] است، و نيكوتر و بهتر از آن، صبر و خوددارى از چيزى است كه خداوند بر تو حرام داشته.

و ذكر نيز بر دو گونه است: ذكر به وقت مصيبت، كه نيكو و زيبا است، و برتر از

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 199

اين، ياد خدا هنگام مواجهه با حرام الهى است تا اينكه مانع تو شود.

111- خداوندا! دست نياز مرا به سوى هيچ فرد تبهكار از خلقت دراز مساز، و آنچه از نياز و حاجت كه برايم مقدّر فرموده اى آن را بدست خوشروترين و بخشنده ترين و گرامى ترين ايشان در سخن و كم منّت ترينشان بر من بسپار.

112- خوشا به حال كسى كه بر اساس طاعت الهى با مردم انس گيرد و آنان با او دوستى كنند.

113- بتحقيق از حقيقت ايمان اين است كه بنده راستى را تا آنجا گرامى دارد كه از دروغى كه سود دنيايى دارد نيز پرهيز كند.

114- سپرده و امانت را به صاحبش هر چند از كشنده فرزندان پيامبران باشد باز پس دهيد.

115- پرهيزگارى اصل و پايه ايمان است.

116- هان! ذلّت در طاعت الهى از ارجمندى در معصيت او به عزّت نزديكتر است.

117- مال و فرزندان كشت و زرع اين سرايند، و كردار شايسته كشت و زرع آخرت است. و خداوند گروهى را از [محصول] آن دو برخوردار ساخته.

118- در كتاب تورات مطلبى در دو برگ نگاشته شده است، در يكى از آن دو آمده: كسى كه از دنيا غمين

باشد از قضاى الهى ناخشنود است، و فرد مؤمنى كه از مصيبتى كه بدو رسيده به مخالف دينش شكايت كند جز اين نيست كه از خداى خود به دشمن او شكايت برده، و كسى كه به طمع رسيدن به ثروت فرد توانگرى به او تواضع نمايد دو ثلث دين او به باد رفته. كسى كه قرآن بخواند و بمرد و بدوزخ شد از شمار كسانى بوده كه آيات خدا را به شوخى و ريشخند مى گرفته است.

سپس امير مؤمنان عليه السّلام فرمود: و در روى ديگر آن ورقه آمده: كسى كه مشورت نكند پشيمان شود. هر كس كه اموال را تنها به خود اختصاص دهد نابود گردد. و تنگدستى بزرگتر مرگ است.

119- بهترين قسمت [بدن] انسان زبان اوست، و خرد او دينش مى باشد، و جوانمرديش آنجا است كه نفس خود را قرار مى دهد، و قوت و روزى قسمت شده است، و روزگار دست بدست گردان، و مردمان تا آدم عليه السّلام همه با هم برابرند.

120- امير مؤمنان عليه السّلام به كميل بن زياد فرمود: آرام گير تا مشهور نگردى تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 200

و خود را پنهان ساز تا نامت برده نشود، يادگير و بياموز تا عالم گردى، و خاموشى گزين تا در امان بمانى. وقتى كه خدا تو را از دين خود آگاه ساخت چه باك كه نه تو مردم را شناسى و نه ايشان تو را شناسند.

121- كسى كه با فرد در خور مدارا كنار نيايد فرزانه نيست.

122- چهار چيز است كه هر چه در راه رسيدن بدان مركب سوارى را تيزتر برانيد باز كوتاه آمده ايد: 1- جز به پروردگار خود به

هيچ كس اميد مبندد، 2- جز از گناه خود مهراسد، 3- از گفتن: «نمى دانم» وقتى نمى داند شرم مكند، 4- و چون نداند از آموختن تكبّر نورزد.

123- و به عبد اللَّه بن عبّاس در نامه اى اين گونه فرمود: أمّا بعد، آنچه تو را بكار آيد برگير، و آنچه كه تو را بكار نيايد واگذار، در دورى از آنچه بكارت نيايد رسيدن به آنچه بكارت آيد نهفته است، و جز اين نيست كه تو بر آنچه پيش رو دارى قدم مى نهى نه بر آنچه پشت سر نهاده اى، و آنچه را كه فردا با آن موجه خواهى شد آنچنان بنا كن كه دوست دارى با آن روبرو شوى، بدرود.

124- بتحقيق بهترين چيزى كه مردم در پرتو آن دل دوستانشان را بدست مى آورند و كينه از دل دشمنانشان مى زدايند: گشاده روئى در برخوردها، احوالپرسى در پشت سر، و خوش حالى و خوشروئى در حضور ايشان است.

125- هيچ بنده اى بر طعم ايمان دست نيابد تا آنكه باور كند كه آنچه بدو رسيده امكان خطايش نبوده، و آنچه كه بدو نرسيده نبايد به او مى رسيده.

126- اى پروردگار من، چه سيه روز است و تيره بخت آن كس كه مشاهداتش به چشم و دل از ملك و قدرت تو تا چه رسد به آنچه نديده بزرگ نباشد! و سيه روزتر از او كسى است كه آنچه از پادشاهى و قدرت تو ديده و نديده نسبت به عظمت و جلالت اندك و كوچك نشمارد. خدائى جز تو نيست! پاك و منزّهى، و من از ستمكاران بودم.

127- جز اين نيست كه دنيا؛ سراى نيستى، رنج، دگرگونى، و عبرت است.

نشانه نيستى آن اينكه مى بينى روزگار كمان خود را

به زه كرده است، و بر آن تير نشانده. تيرهايش بخطا نرود، و زخمش درمان نپذيرد، تندرستان را هدف تير بيمارى قرار دهد، و زندگان را به تير مرگ از پا درآورد. نشان رنج دنيا اينكه آدمى به جمع آنچه نخواهد خورد، و به ساخت آنچه نخواهد نشست پردازد. (نه به خوردن آنچه فراهم نموده رسد و نه به اقامت در آنچه ساخته نائل آيد) و به سوى خدا

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 201

مى رود در حالى كه نه مالى را بهمراه مى برد و نه خانه اى! و نشان دگرگونى آن اينكه؛ كسى كه [ديروز] مورد غبطه و آرزوى مردم بود [امروز] مورد رحم واقع مى شود، و آن كس كه مورد رحم بود مى بينى كه بر او غبطه مى برند، در اين بين چيزى نيست جز نعمتى كه رخت بربسته و بلائى كه فرو آمده. و نشان عبرت دنيا اينكه آدمى در حالى كه نزديك است به آرزويش برسد مرگ او را مى ربايد، نه آرزوئى به دست آمده و نه آرزومندى باقى مانده (بحال خود رها شده)، سبحان اللَّه؛ شادى دنيا چه فريبنده، و سيرابيش چه تشنگى آور، و سايه اش چه زودگذر است! گويا آنچه بوده اصلا نبوده، و گويا آنچه بودنى است قبلا وجود داشته.

[و] بتحقيق تنها سراى آخرت جايگاه اقامت است و سراى باقى، و بهشت و دوزخ.

دوستان خدا در پرتو صبر و پايدارى به پاداش رسيدند، و با بجا آوردن اعمال به آرزوى خويش.

128- فرو بردن دو جرعه، و فرو ريختن دو قطره، و برداشتن دو گام، از محبوبترين راههاى [رسيدن] به خداست: 1- فرو بردن جرعه خشم با حلم و بردبارى، و جرعه

حزن و اندوه با صبر و پايدارى. 2- فرو ريختن قطره اشكى در دل شب، و قطره خونى در راه خدا. 3- گام برداشتن فرد مسلمان كه بدان صف رزمندگان راه خدا را محكم سازد، و ديگر قدمى در راه صله رحم، كه آن از گام نخست برتر و عالى تر است.

129- هيچ كس دوست و يار مهربان برادر خود نباشد تا در هنگام گرفتارى او را يارى كند، و پس از وفات، پشتيبان و نگهدار او باشد.

130- همانا دل افراد نادان را طمع از جا بركند و آرزوها در گروشان مى گذارد «1»، و نيرنگ و فريبها راه سخن را بر او ببندد.

131- هر كس يكى از صفات خوب در او استوار باشد از [فقدان] صفات ديگرش چشم پوشم، ولى هرگز از نداشتن عقل و دين نگذرم، زيرا جدائى از دين جدائى از امنيّت است و زندگى با هراس بى معنا است، و فقدان عقل فقدان زندگى است، و [بى خردان] فقط با مردگان مقايسه شوند و بس! 132- كسى كه خود را در معرض تهمت قرار دهد آن كس را كه بدو بدگمان

______________________________

(1) مراد از آن آرزوهاى شيطانى و بيجائى است كه تا آنها را فراهم نسازد رهايش نسازد، همچنان كه رهن و گرو تنها با پرداخت مال آزاد مى گردد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 202

گردد سرزنش مكند. و كسى كه راز خويش پنهان كند اختيارش هميشه در دست خود اوست.

133- بى شكّ خداوند شش گروه را به شش خوى و عادت عذاب كند:

«عرب» را به تعصّب، «ملّاكان» را به تكبّر، و «اميران» را به ستمكارى، و «فقيهان» و دانشمندان را به حسادت، و «بازرگانان» را به خيانت،

و «روستائيان» را به جهل و نادانى.

134- اى مردم، رعايت تقواى الهى را بنمائيد، زيرا بردبارى و پايدارى در امر پرهيزگارى آسانتر از تحمّل عذاب الهى است.

135- زهد در دنيا [عبارت است از] كوتاهى آرزو، سپاس هر نعمت، و خوددارى از حرام الهى است.

136- آنگاه كه همه چيز جفت گشت؛ تنبلى و درماندگى با هم جفت شدند، و «فقر» و محصول و ثمره آن دو گرديد. [يعنى: فقر زائيده تنبلى و درماندگى است] 137- هان! به يقين روزگار را سه حال است: روزى كه گذشت؛ اميدى بدان مبند، روز باقى، كه حتمى است، و روزى كه خواهد آمد، و تو از آن در امان نيستى، پس ديروز پند و اندرز بود، و امروز غنيمت است، و فردا حالش بر تو نامعلوم. ديروز گواه و شاهدى است پذيرفته و مقبول، و امروز امين و درستكارى پرداخت كننده و فردا كه بنزد تو زودگذر است، و غيبتش درازا، او نزد تو آمده نه تو بنزد او. اى مردم! بى شكّ بقا و ماندگارى پس از فنا و نيستى نزد تو آمده نه تو بنزد او. اى مردم! بى شكّ بقا و ماندگارى پس از فنا و نيستى است، و جز اين نبوده است كه ما از گذشتگان خود ارث بريم و آيندگان از ما، پس در پرتو آنچه كه از آن درگذرنده مى باشيد به اصلاح امور آخرت پردازيد. و راههاى خير را بپوئيد، و در آن از كمى اهلش مهراسيد، و از امتياز همدمى خداى خود در آن راه غافل مشويد و پيوسته او را بياد آريد. هان! يقينا عاريتها امروز است و بخشش و پاداش فردا. همانا ما شاخه هائى

هستيم از ريشه هاى درگذشته، پس ريشه ها كه رفتند شاخه ها نيز سپرى شوند (در اين صورت شاخه ها را پس از ريشه ها چه بقائى است؟!) اى مردم، اگر شما دنيا را بر آخرت ترجيح دهيد در مقابل كالائى پست با شتاب دعوت دنيا را پاسخ مثبت داده ايد، و مركب آرزوهايتان تا نقطه بى پايان بتازد، و آن [شما را] به آبشخورهائى كه سرانجامش ندامت و پشيمانى است بكشاند. و آنچه با گذشتگان و پيشينيان نموده- از دگرگونى حالات و عقوبت كردن و عبرت ديگران گردانيدن- به شما بچشاند (با

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 203

شما همان كند كه با گذشتگان نموده).

138- نماز موجب تقرّب هر پرهيزگار است، و حجّ جهاد هر ناتوان و ضعيف. براى هر چيز زكاتى است و زكات بدن روزه است. برترين كردار آدمى چشم براه بودن او به گشايش الهى است. دعوت كننده بى عمل همچون تيرانداز بى زه است. آن كس كه يقين به پاداش دارد در بخشش سخاوت بخرج دهد. روزى را با دادن صدقه فرود آريد. و اموالتان را با پرداخت زكات نگهداريد. آن كس كه ميانه روى پيشه سازد هرگز نيازمند نخواهد شد. حسابگرى و تدبير نيمى از زندگى است و مهرورزى نيمى از خرد و عقل، و اندوه خوردن؛ نيمى از ابطال است. كمى نانخور از زن و فرزند يكى از دو آسايش و وسعت زندگى است.

هر كس كه پدر و مادرش را غمگين سازد بديشان عصيان ورزيده. هر كس به وقت مصيبت و غم دست بر ران خود كوبد اجرش تباه گردد. احسان كردن جز به خانواده دار و يا فرد ديندار احسان نيست. خداوند مصيبت را در حدّ و اندازه صبر و

خود نگهدارى فرو فرستد. هر كس به حساب خرج كند خداوند روزيش دهد، و آن كس كه ولخرجى كند محرومش سازد. درستى روزى آورد و نادرستى فقر و تنگدستى. چنانچه خداوند خير مورچه را مى خواست بدو بال نمى داد (چون مورچه بالدار عمرش كوتاه است).

139- كالاى دنيا همچون نشخوار و گياهان خشكيده است، و ميراث آن چون مشتى گوسفند و شتر! قناعت در حدّ كفافش برتر از انباشتن و ذخيرت آن است، و دل كندن از آن مطمئن تر از اعتماد بر آن. [در دنيا] توانگر و دارا محكوم به درويشى و فقر است. راحتى آن در بى رغبتيش نهفته است. آن كس را كه ظاهر دلرباى دنيا به شگفتش آورد كوريش از پى درآيد. هر كس كه خود را شيفته دنيا سازد؛ دلش را پر از غم و اندوه كند و جنبشى بر سويداى دل او برپا كند مانند جنب و جوش كره [كه از حركت سريع مشك شير حاصل شود] اندوهى نگرانش سازد و غمى مشغول. تا آنگاه كه گلويش بگيرد و رگهاى قلبش قطع گردد، و پيكرى [براى دفن] به گوشه اى افتاده شده، سرآمدن عمرش بر خدا آسان است و مكان دفنش بر نيكان سهل و بى اهميّت. و جز اين نيست كه فرد مؤمن دنيا را به ديده عبرت بنگرد، و از آن در حدّ ضرورت بهره گيرد، و به گوش دشمنى و بغض [دنيا را] مى شنود.

140- حلم را فرا گيريد، كه آن يار و وزير مؤمن است، و دانش راهنماى او،

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 204

و مدارا برادرش، و خرد همراه و رفيقش، و صبر امير لشكرش.

141- و به مردى كه در امساك

و پرهيزگارى زياده روى كرده بود فرمود:

اى مرد، فرمايش الهى را نشنيده اى كه: وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ، يعنى: «و به نعمت پروردگارت شكر گوى- ضحى: 11»؟! بخدا سوگند كه ناشكرى نعمتهاى او به كردار نزد خداوند بهتر از ناشكرى اوست به زبان.

142- به فرزند خود امام حسن عليه السّلام فرمود: تو را سفارش مى كنم به:

رعايت تقواى الهى، و برپائى نماز به وقتش، و پرداخت زكات در موردش، و نيز به گذشت از خطا، و فرو خوردن خشم، و صله رحم، و بردبارى در مقابل نادان، و دقّت در فهم دين، و درنگ و پايدارى بر اوامر الهى، و نگهدارى و مواظبت قرآن، و همسايه دارى نيكو، و امر به معروف (سفارش بر كار نيك و پسنديده)، و نهى از منكر (بازداشتن از زشت و ناپسند)، و دورى و اجتناب از هر كار زشت، و از هر آنچه در آن خداوند نافرمانى و عصيان شود، سفارش مى كنم.

143- دنيا به چهار چيز برپا است: به دانشمندى كه دانش خويش را بكار گيرد، و به توانائى كه در احسان و نيكوكارى سخاوت ورزد، و به نادانى كه از آموختن تكبّر نورزد (سرباز نزند)، و به تهيدستى كه آخرت خود را به دنياى ديگران نفروشد. پس هر گاه دانشمند علم خويش را ناديده انگاشت، و توانگر از بخشش خويش خوددارى كرد، و نادان از آموختن تكبّر ورزيد، و تهيدست آخرت خويش به دنياى ديگران فروخت، پس [در يك چنين وضعى] عذاب و خسران بر آنان باد! 144- هر آن كس كه بتواند نفس خويش از چهار چيز باز دارد، در خور آن است كه هيچ وقت ناپسندى نبيند، گفته

شد: اى امير مؤمنان آنها كدامند؟ فرمود:

شتاب كردن، لجاجت، خودبينى، و تنبلى.

145- بندگان خدا بدانيد كه پرهيزگارى قلعه محكم و استوارى است، و تبهكارى قلعه اى سست و بى بنياد، كه نه ساكنان خود را [از آسيب] جلوگير شود، و نه پناهنده بدان را در امان دارد. آرى به تقوى و پرهيزگارى است كه نيش خطا قطع مى شود، در پرتو پايدارى و طاعت الهى است كه پاداش خدائى بدست مى آيد.

و توسّط يقين است كه ميتوان به برترين درجه مقصود رسيد. بندگان خدا بدانيد كه خداوند موجبات نجات را از دوستانش دريغ نداشته، چرا كه ايشان را بر آنها رهنمون گشته (و چنانچه توبه كنند به كيفر گناه از رحمت خود مأيوس و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 205

نااميدشان نساخته است) 146- خاموشى حكمت است، ترك سخن سلامت (نجات)، و رازدارى پاره اى از خوشبختى و سعادت.

147- تمام كارها در بند و رام تقدير قرار دارد تا آنجا كه آفت و بلا نيز در تقدير است.

148- مردانگى مرد به حدّ كمال نرسد تا [دانش دين را] دريابد و بفهمد، و در مخارج زندگى ميانه روى پيشه سازد، و بر حوادث پايدارى نمايد، و تلخى و تندى برادرانش را گوارا بشمارد.

149- از صفت مردانگى و جوانمردى سؤال شد، فرمود: عملى در نهان مكن كه در آشكار از آن شرم كنى.

150- آمرزش خواهى با بجاى آوردن معصيت؛ خود گناهانى جديد است.

151- شناخت معبود را در جان خود ثابت داريد تا حركت اعضا در عبادت خدا سودتان بخشد.

152- آن كس كه اعمال دينى را براى خوردن برگزيند [و بكار نبندد] نصيبش همان باشد.

153- ايمان: سخنى است پذيرفته و مقبول، و كردار و عملى

است انجام شده، و شناخت و عرفانى است قابل درك.

154- ايمان بر چهار پايه [استوار] است: 1- توكّل و اعتماد به خداوند، 2- واگذارى و تفويض كارها به او، 3- اطاعت محض در برابر فرمان او، 4- و راضى بودن به قضاى الهى است.

و پايه هاى كفر چهار چيز است: 1- رغبت (دلبستگى بدنيا)، 2- رهبت (ترس از دست رفتن دنيا)، 3- خشم، 4- و شهوت.

155- هر كس كه در دنيا زهد را پيشه خويش ساخت و از خواريش غمين نگشت، و نه براى كسب عزّتش رقابت نكرد، خداوند او را بدون راهنماى از مردمان هدايت كند، و بدون آموختن بياموزد، و حكمت را در سينه اش ثابت بدارد (تقويت نمايد) و بر زبانش براند.

156- به يقين خداوند را بندگانى است كه در نهان، بى ريا با او رفتار كردند، و در مقابل خداوند نيز بخوبى از ايشان قدردانى نمود، اينانند كه نامه اعمالشان به روز جزا [از هر گناهى] سفيد است و پاك، و چون در پيشگاه خدا ايستند، نامه

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 206

اعمالشان را از رفتار پنهانى كه با او داشتند پر سازد «1».

157- رفتار خود را در پرتو خوبيها در بند نمائيد، و به جانب نيكيها رهبرى كنيد، و نفس خود را به حلم و بردبارى عادت دهيد، و بر آنچه كه ديگران را بر شما و حقّتان برترى مى دهند پايدارى كنيد، و در رفتار با مردم وسواس بخرج مدهيد [زياد دقيق مشويد]، و شخصيت خود را در پرتو تغافل و بى توجّهى از امور پست گرامى بداريد. نگاه و چشمداشت افراد ناتوان را با اعتبار و آبروى خود دريابيد، و اگر از رسيدن

به آنچه بدان اميد بسته اند وامانديد؛ با كمك و امدادى به فريادشان برسيد. و از آنچه كه از شما پنهان است كاوشگر مباشيد كه در اين صورت امور پوشيده از شما و نهان افزون گردد. از دروغ و خلاف حقيقت پرهيز كنيد، زيرا كه آن از لحاظ پايه و مرتبه از پست ترين آداب و رفتار است، و آن، نوعى از تبهكارى و گونه اى از پستى و بى مايگى است. خويش را با عدم موشكافى و كنجكاوى در امور بى ارزش ارجمند بداريد.

158- معيّن بودن زمان مرگ (اجل) از هر تعويذ و حرزى كافى است. زيرا هيچ فردى از مردم نيست جز آنكه افرادى نگهبان از جانب خدا مراقب اويند تا نه در چاه افتد، و نه ديوارى بر او فرو ريزد، و نه حيوان درنده اى بدو حمله برد، و هنگامى كه زمان مرگ سر رسد از او كناره گيرند.

______________________________

(1) ادامه حديث در كتاب «ارشاد القلوب» اين گونه آمده است:

« [قال المفضّل بن صالح] قلت [لأبي عبد اللَّه الصّادق عليه السّلام]: و كيف ذاك يا مولاى؟! فقال: أجلّهم أن تطّلع الحفظة على ما بينه و بينهم»

، يعنى: «مفضّل گويد: به امام صادق عليه السّلام گفتم: اين چگونه است اى مولاى من؟! فرمود: خداوند ايشان را برتر از اين داند كه فرشتگان مراقب را بر آنچه بين او و ايشان است باخبر سازد».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 207

كه آن مجموعه پاسخ و پرسشى است در زمينه هاى گوناگون كه پدر بزرگوار آن حضرت عليهما السّلام يا فرد ديگرى از او بعمل آورده است.

از آن حضرت سؤال شد: زهد چيست؟ فرمود: دل دادن به پرهيزگارى و دست كشيدن از دنيا.-: حلم چيست؟ فرمود: فرو خوردن خشم و خويشتن دارى.

-: سداد چيست؟ فرمود: راندن بدى با خوبى.-: شرف چيست: فرمود:

نيكوكارى با فاميل و پذيرفتن جريمه ايشان.-: شجاعت و مردانگى چيست؟

فرمود: دفاع از پناهنده، و پايدارى در ميادين نبرد و جمله حوادث، و دليرى بهنگام پيش آمد ناگوار.-: سرافرازى چيست؟ فرمود: در غرامت ببخشى و از گناه درگذرى.- بزرگوارى چيست؟ فرمود: نگاهدارى دين و آئين، و خويشتن دارى، و نرمخوئى، و دقّت در عمل، و پرداخت حقوق، و مهرورزى با مردم.-: كرم چيست؟ فرمود: بخشش پيش از درخواست، و غذا دادن و سير كردن مردم در زمان قحطى.-: پستى چيست؟ فرمود: توجّه در ناچيز، و دريغ از ناقابل.-:

فرومايگى چيست؟ فرمود: كاستى در بخشش، و دشنام و ناهنجارى در گفتار.-: بلند نظرى چيست؟ فرمود: بخشش در خوشى و ناخوشى (رفاه و تنگدستى).-:

تنگ نظرى (بخل) چيست؟ فرمود: آنچه را از مال كه نزد توست شرف بندارى، و آنچه را كه بخشيده اى خسارت.-: برادرى چيست؟ فرمود: برادرى نمودن در سختى و راحتى.-: نامردى (بزدلى) چيست؟ فرمود: جسارت بر دوست، و ترس از دشمن.-: بى نيازى چيست؟ فرمود: قناعت نفس به روزى مقسوم هر چند اندك باشد.-: فقر چيست؟ فرمود: حرص بسيار به هر چيز.-: گشاده دستى و جود چيست؟ فرمود: بخشش در حدّ توان.-: كرم چيست؟ فرمود: خويشتن دارى در سختى و راحتى.:- بيباكى چيست؟ فرمود: روياروئى با حريفان.-: قدرت

چيست؟ فرمود: سختگيرى و نبرد با زورمندان.-: خوارى و ذلّت چيست؟ فرمود:

ترسيدن به وقت راستى و درستى.-: نادانى و نفهمى چيست؟ فرمود: ستيز نمودن با فرمانده ات و آن كسى كه بر آسيب تو قادر است.-: برترى و مزيّت چيست؟

فرمود: بجا آوردن خوبى و صرف نظر از بدى.-: دورانديشى چيست؟ فرمود:

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 208

صبر بسيار و مداراى با حاكمان و احتياط از تمام مردم.-: شرف چيست؟ فرمود:

همراهى با برادران و نگاهدارى از همسايگان.-: ناكامى و محروميت چيست؟

فرمود: واگذاشتن نصيب و بهره ات وقتى به تو روى آورده (پشت پا زدن به بخت و اقبال).-: بى عقلى (سفاهت) چيست؟ فرمود: پيروى فرومايگان و همراهى گمراهان.-: درماندگى در گفتار چيست؟ بازى با ريش و سرفه [به عمد] كردن هنگام صحبت و گفتار.-: شجاعت چيست؟ فرمود: سازگارى با ياران، و صبر و پايدارى به هنگام عيبجوئى.-: زحمت چيست؟ فرمود: سخن در آنچه كه به تو مربوط نيست.: نادانى و كم خردى چيست؟ فرمود: ندانستن نفع و ضرر مالى و بى اعتنائى به آبرو.-: پستى و فرومايگى چيست؟ فرمود: همه چيز را براى خود خواستن، و يارى ندادن همسر.

خداوند تقرّب جوئيد، كه او نزديك است و پاسخگو. خداوند تبارك و تعالى فرموده: وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَ لْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ، يعنى: «و چون بندگانم در باره من از تو پرسند، همانا من [به ايشان] نزديكم؛ خواندن خواننده را- آنگاه كه مرا بخواند- پاسخ مى دهم، پس بايد دعوت مرا بپذيرند و به من ايمان آورند، باشد كه ره يابند- بقره: 186». پس دعوت خدا را بپذيريد و بدان ايمان آوريد. زيرا آن كس كه عظمت خدا را شناخت شايسته نيست كه خود را بزرگ شمارد، و بى شكّ بزرگى قدر و مرتبه كسانى كه از عظمت خدا آگاهند در اين است كه برابر او فروتنى كنند، و عزّت افرادى كه از جلال و شكوه او باخبرند در اين است كه براى او افتادگى نمايند. و سلامت آنان كه از قدرت او باخبرند در اين است كه در بندگى و تسليم او باشند. و از پس اين شناخت خود را گم نكنند، و از پس هدايت گمراه نشوند. و بى شكّ و يقينا بدانيد كه شما هرگز به كنه تقوا و پرهيزگارى پى

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 209

نخواهيد برد تا اينكه از صفت هدايت خبردار شويد. و هرگز به پيمان قرآن وفادار نخواهيد ماند مگر اينكه روى گرداننده از قرآن را بشناسيد. و هرگز قرآن را آنچنان كه در خور آن است نخواهيد خواند مگر آن كس را كه جابجايش ساخته بشناسيد. پس آنگاه كه بدين مطلب پى برديد؛ از بدعتها و ظاهرسازيها باخبر شويد، و افتراى بر خدا و تحريف را مى بينيد، و نيز

درمى يابيد آن كس كه سقوط كرد چگونه سقوط كرد. مبادا افراد نادان شما را به وادى جهل و نادانى بكشند. پس [فهم] آن را از اهلش بخواهيد، زيرا تنها آنانند نورى كه از پرتوشان روشنائى جويند، و امامانى كه از آنان پيروى شود، و يقينا ايشانند حيات و زندگى دانش، و مرگ و نيستى جهل و نادانى. آنانند كه حلمشان از جهلشان خبر دهد، و گويائى سخنشان از سكوت آنان، و ظاهرشان از باطنشان حكايت كند، نه حقّ را مخالفند و نه در آن خلاف آرند (اختلاف كنند). و از جانب خدا براى ايشان سنّت و روشى مقرّر گرديده، و در باره ايشان فرمانى صادر شده، به تحقيق در اين سخن ياد كردى است براى يادآوران. پس هنگامى كه آن را شنيديد بينديشيد، انديشيدنى همراه با توجّه، نه آنكه فقط براى نقل و روايت، زيرا راويان كتاب بسيارند و رعايت كنندگانش اندك «1»، و خداست كه بايد از او يارى خواست.

بين من و اين امّت داورى كند! پيوند خانوادگى خود را با من گسستند، و مقام و منزلت والاى مرا كوچك شمردند، و خاطرات پرافتخار مرا ناديده انگاشتند.

[سپس فرمود:] حسن و حسن و محمّد [ابن حنفيّه] را نزد من فراخوانيد، پس آنان

______________________________

(1) رعايت قرآن به معنى فهميدن معنى و تفكّر و تدبّر در آن و عمل كردن به مقتضاى آنست.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 210

خوانده شدند، فرمود: اى برادر شامى اين دو (حسن و حسين)؛ ذريّه پيامبرند، و اين (محمّد) فرزند من است، پس از هر يك كه خواستى پرسش كن، مردك شامى گفت: از اين- يعنى امام حسن عليه السّلام- مى پرسم. سپس پرسيد:

فاصله بين حقّ و باطل؛ و بين زمين و آسمان؛ و بين مشرق و مغرب چقدر است؟ لكّه بى رنگ در ماه چيست؟ و قوس قزح، و كهكشان (راه مكّه) چيست؟

و نخستين چيزى كه بر روى زمين روان شد (پخش شد) كدام است؟ و اوّل چيزى كه بر روى آن به جنبش درآمد چه بود؟ و [نام] چشمه اى كه ارواح مؤمنين و مشركين بدان پناه گيرند چيست؟ و مؤنّث چيست؟ و آن ده چيز كه هر كدام از ديگرى سخت ترند چيست؟

امام حسن عليه السّلام فرمود: اى برادر شامى، فاصله ما بين حقّ و باطل به اندازه چهار انگشت مى باشد، آنچه با دو ديده ات مشاهده كردى همان حقّ است، و آنچه با دو گوش خود مى شنوى بسيارش باطل است. و فاصله ما بين آسمان و زمين به اندازه دعاى ستمديده و بلند نگريستن (طول نگاه و مدّ بصر) است. پس هر كس جز اين گفت او را تكذيب كن. و فاصله بين مشرق

و مغرب يك روز پيوسته از حركت خورشيد- از طلوع تا غروب- است، هر كس غير از آن گويد او را انكار كن. و امّا كهكشان (راه مكّه) همان شكافهاى آسمان است كه جايگاه سرازير شدن آب سيل سا در طوفان نوح عليه السّلام بوده اند. و امّا «قوس و قزح»، پس مگو: «قزح» كه آن [نام] شيطان است، ولى آن قوس خدا است، و موجب در امان بودن از غرق شدن است. و امّا آن لكّه بى رنگى كه در ماه است، بى شكّ نور ماه همانند نور خورشيد بود امّا خداوند آن را محو و تاريك ساخت. و در قرآن فرموده: فَمَحَوْنا آيَةَ اللَّيْلِ وَ جَعَلْنا آيَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً، يعنى: «پس نشانه شب را زدوديم [تاريكى آن را به تابش خورشيد محو كرديم] و نشانه روز را روشن گردانيديم- اسراء: 12».

و امّا نخستين چيزى كه بر سطح زمين روان شد آن وادى ظلمت بود. و امّا اوّل چيزى كه بر روى زمين به جنبش درآمد درخت خرما بود. و امّا آن چشمه اى كه ارواح مؤمنين در آن پناه گيرند، نامش «سلمى» است، و آن كه ارواح مشركين بدان پناه جويند «برهوت». و امّا «مؤنّث» انسانى است كه جنسيت او نامعلوم است [مرد است يا زن]، و تا هنگام بلوغ در انتظار بماند، پس اگر زن باشد سينه هايش نمايان شود، و چنانچه مرد باشد ريشش درآيد، و در غير

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 211

اين صورت بدو گفته شود كه به ديوار بول كند، پس اگر به ديوار اصابت كرد، او مرد است، و اگر به عقب ريخت- همچون بول كردن شتر- او زن است. و امّا آن

ده چيزى كه هر كدام از ديگرى سخت تر است: سخت ترين چيزى كه خداوند آفريد سنگ بود، و سخت تر از آن آهن، و سخت تر از آهن، آتش است، و سخت تر از آتش؛ آب، و از آن سخت تر، ابر؛ و سخت تر از ابر، باد؛ و از باد سخت تر، فرشته، و سخت تر از فرشته، فرشته مرگ، و از فرشته مرگ سخت تر خود مرگ، و سخت تر از مرگ فرمان خدا است.

فرد شامى [پس از شنيدن اين پاسخها] گفت: به يقين گواهى مى دهم كه تو فرزند رسول خدائى، و اينكه «على» وصى «محمّد» است. سپس اين جوابها را نوشت و براى معاويه برد، و معاويه نيز آن را براى پادشاه روم ارسال داشت. پس هنگامى كه آن نامه بدست پادشاه روم رسيد گفت: من فكر مى كنم كه اين جوابها از معاويه نباشد، و آن جز از معدن و سرچشمه نبوّت نيست.

«بنام خداوند بخشنده مهربان؛ نامه ات بدستم رسيد، و اگر بخاطر سرگردانى و حيرت- كه از آن ياد كردى- در تو و درگذشتگانت نبود تو را آگاه نمى كردم، امّا بعد؛ هر كس ايمان نياورد به «قدر» چه خوب و چه بدش كه خداوند آن را مى داند او كافر است. و كسى كه گناهان را به خدا باز گرداند فاجر و تبهكار است. خداوند نه به زور طاعت شود، و نه به قهر و چيرگى معصيت، و بندگان را از روى مسامحه و غفلت، بى فائده رها نساخته، بلكه اوست مالك آنچه به آنان داده، و تواناى بر آنچه ايشان را بر آن توانا ساخته، بلكه آنان را از روى اختيار و انتخاب فرمان داده، و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 212

با اخطار و انذار بازداشته است، اگر بندگان تصميم به اطاعت خدا گيرند هيچ مانعى نداشته و ندارند، و اگر به ارتكاب گناهى كشيده شوند، چنانچه خدا بخواهد بر آنان منّت نهد مى تواند مانع از بجا آوردن آن گناه شود، و چنانچه مانع نشود او نيست كه ايشان را بر انجام آن گناه كشانده، و بر خلاف ميل بدان وادار ساخته باشد، بلكه باز هم بر ايشان منّت نهاده كه آنان را بينا ساخته و آگاه نموده، و بر حذر داشته (اخطار داده)، و امر و نهى فرموده. نه خميره جانشان را- همچون فرشتگان- با اوامر خود سرشته است، و نه بر آنچه ايشان را نهى كرده، مجبورشان ساخته. و حجّت رسا از آن خدا است، پس اگر مى خواست همه شما را راه مى نمود، و درود بر آن كس كه راه راست را پيروى كند».

بدانيد! كه خداوند شما را بيهود و عبث نيافريده، و بحال خود رهايتان نساخته، سرآمد عمرتان را ثبت كرده، و قوت و روزى شما را در ميانتان پخش كرده، براى آنكه هر صاحب خردى جايگاه خود را بشناسد، و بداند كه آنچه در تقدير اوست به او خواهد رسيد؛ و آنچه از او دريغ داشته شده هرگز به او نمى رسد، شما را از روزى دنيا كفايت فرموده، و براى عبادت و پرستش خود خاطرتان را آسوده ساخته، و بر سپاسگزارى تشويق نموده، و يادآورى و ذكر خود را بر شما مقرّر داشته، و به پرهيزگارى- كه نهايت خشنودى اوست- سفارش كرده. تقوا راه ورود هر توبه و بازگشت؛ و در افق اعلاى هر خرد و دانائى، و مرتبه عالى هر كردارى است. پرهيزگاران در پرتو رعايت تقوا رستگار شدند.

خداوند تبارك و تعالى فرمايد: إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ مَفازاً، يعنى: «همانا رستگارى از آن افراد پرهيزگار است- نبأ: 31»، و نيز فرمايد: وَ يُنَجِّي اللَّهُ الَّذِينَ اتَّقَوْا بِمَفازَتِهِمْ لا يَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ، يعنى: «و خداوند كسانى را كه پرهيزگارى كردند با رستگارى و كاميابيشان برهاند، كه نه بدى بديشان رسد و نه اندوهگين شوند- زمر: 61». پس اى بندگان خدا، از خدا پروا كنيد، و بدانيد هر كس از خدا پروا كند [همو] راه بيرون شدن از هر گرفتارى را برايش پديد آرد، و در كارش وى را راهنمائى كند، و حجّت و برهانش را چيره سازد، و روسفيدش گرداند، و به آرزويش برساند. [آرى، اينان] با كسانى خواهند بود كه خدا نعمتشان داده: از پيامبران، و راستى پيشگان، و شهيدان و صالحان، و ايشانند

ياران خوب و همنشينان عالى.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 213

كه خداوند از ايشان پليدى را دور ساخت، و كاملا پاك و مطهّرشان نمود.

معاويه گفت: حسن! گمان مى كنم كه هواى خلافت در سر دارى؛ و نفست بر سر خلافت با تو در كشمكش و ستيز است؟!. فرمود: معاويه! واى بر تو، جز اين نيست كه جانشين و خليفه پيامبر كسى است كه به شيوه و روش او رفتار كند، و به طاعت خدا عمل نمايد، به جانم سوگند كه تنها مائيم نشانه هاى هدايت، و مشكات تقوا، امّا تو، معاويه! از شمار افرادى هستى كه سنّتها را تباه ساختند و بدعتها را زنده، و بندگان خدا را به بردگى كشاندند، و آئين خدا را به بازى گرفتند. آنچه در آنى بى نامى و پستى است و اندكى زيست نمائى، و وزر و وبالش بر تو بماند. معاويه! بخدا سوگند كه خداوند شهرهائى به نام «جابلقا» و «جابلسا» در مشرق و مغرب آفريده كه هيچ كس جز جدّم رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم را بدين شهرها مبعوث نداشت. معاويه گفت: أبا محمّد! ما را از شب قدر باخبر ساز [كه كدام شب

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 214

است]، فرمود: بسيار خوب، از اين گونه مطالب پرسش كن، بى ترديد خداوند آسمانها را هفت [طبقه] آفريد و زمينها را نيز هفت [لايه]، و جنّ را از هفت [گونه] و انس را از هفت، در نتيجه آن شب را [در هفته آخر ماه رمضان] از شب بيست و سوم تا شب بيست و هفتم بجو و طلب كن. اين بگفت و از جا برخاست عليه السّلام.

و شعور خويش راه يافته و رسيدند.

2- پستى و لئامت؛ عدم شكر نعمت است.

3- به يكى از فرزندانش فرمود: پسرك من! با هيچ كس دوستى و برادرى مكن؛ تا آمد و شد، و راه و روش، و منشأ و اصل او را دريابى، پس چون به تجربه يافتى و آن معاشرت را پسنديدى، با او بر اساس گذشت از لغزش و برادرى در مشكلات دوستى و رفاقت كن.

4- در طلب بكوش امّا نه پيروزمندانه و غالب، و به تقدير اعتماد كن، امّا نه چونان تسليم شده و عقب كشيده، زيرا ميل به مزيّت و برترى از سنّت است، و عدم افراط در طلب از عفّت. نه عفّت ردّكننده روزى است و نه حرص و آز، جلب كننده آن، چرا كه رزق و روزى تقسيم شده است و زياده جوئى گناه است.

5- نزديك و فاميل كسى است كه دوستى او را نزديك ساخته؛ هر چند نژادش دور باشد، و دور و غريب آن كس است كه دوستى؛ او را دور ساخته، هر چند خويشاونديش نزديك باشد. چيزى نزديكتر از دست به بدن نيست، و به يقين [گاه] همين دست خيانت كند، در نتيجه بريده شود و اثر آن محو مى گردد.

6- آن كس كه تسليم خواست خدا باشد هرگز آرزوئى غير از آن وضعى كه خدا برايش خواست نكند.

7- سرافكندگى از دوزخ راحت تر است. (تحمّل ننگ دنيائى از تحمّل عذاب دوزخ راحت تر است) 8- خيرى كه خالى از هر شرّى است: سپاسگزارى بر هر نعمت، و صبر كردن بر هر بلا و مصيبت است.

9- به مردى كه از بيمارى شفا يافته بود فرمود: خداوند تو را ياد كرد؛ ذكرش

گوى، و تو را بخشيد و معاف كرد؛ شكرش گوى.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 215

10- بهنگام صلح با معاويه فرمود: بخدا سوگند آنچه ما را از [جنگ] شاميان بازداشت نه شكّ بود و نه پشيمانى، و جز اين نبود كه ما جمعيّت؛ پيوسته با سلامت [فكر] و پايدارى با شاميان در نبرد بوديم، ولى [امروز] سلامت دلها به دشمنى تبديل شده و پايدارى به بى تابى و شما در حالى به مأموريت نبرد به صفّين بوديد كه دينتان را مقدّم بر دنياى خود مى دانستيد ولى امروز دنيا مقدّم بر دينتان شد.

11- هيچ كس را سراغ ندارم جز اينكه او در روابط ميان خود و پروردگارش [تا حدّى] نادان است.

12- به آن حضرت گفته شد: در شما بزرگى و عظمتى است، فرمود: آرى، در من عزّتى است، خداوند فرمايد: وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ، يعنى: «و بزرگى و ارجمندى (عزّت) از آن خدا، و پيامبر او، و مؤمنان است- منافقون: 8».

13- آن حضرت در تعريف يك برادر شايسته اى كه داشته اين گفتار را فرموده «1»:

«او از بزرگوارترين مردم در نظرم بود، و آنچه در رأس بزرگوارى او در ديدگانم بود كوچكى و حقير بودن دنيا در ديدگان او بود. جهل بر او سلطه اى نداشت، از اين رو هيچ دستى را جز بجانب فرد مطمئنّ براى سودى دراز نمى كرد، نه شكوه ميكرد و نه خشمگين و ناراضى بود و نه دلتنگ و ملول، بيشتر عمرش خاموش بود، و چون لب به سخن مى گشود گويندگان را از گفتار باز مى داشت، در ظاهر افتاده بود و در ديده ها ناتوان مى نمود! ولى بهنگام پايمردى و كار چون شير

ژيان؛ خروشان بود، هر گاه با اهل علم گرد مى آمد حرص او بر شنيدن بيش از سخن گفتن بود، اگر بر شنيدن مقهور و چيره ميشد، در سكوت و خموشى شكست ناپذير بود. (يعنى: در خموشى و سكوت كسى بر او چيره نمى شد) آنچه انجام نمى داد بر زبان نمى راند، و ناگفته؛ كار واجب را انجام مى داد، هر گاه دو كار برايش پيش مى آمد كه نمى دانست كدام به رضاى پروردگار نزديكتر است، هر كدام را كه به هواى نفس نزديكتر مى ديد با آن مخالفت مى كرد، هيچ كس را به كردارى كه جاى عذر دارد سرزنش نمى كرد.

______________________________

(1) در اينكه مراد از آن برادر چه كسى بوده اختلاف است، بعضى را عقيده بر اين است كه مراد پدر گرامى او بوده و بنا بر مصلحتى نام وى را ذكر نكرده، و بعضى گويند كه مراد أبو ذر غفارى يا عثمان بن مظعون بوده، و دسته اى ديگر گويند اصلا شخص معيّنى در نظر نبوده و بر حسب عادت عرب جنبه تمثيل داشته و بيانگر يك انسان ايده آل است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 216

14- هر كس پيوسته در وقت نماز به مسجد رود يكى از اين هشت چيز را بهره خواهد برد: نشانه محكمى [كه در راه حقّ او را استوار سازد]، يا برادرى كه مورد استفاده او باشد، يا دانش تازه اى [كه از زبده هاى علم باشد]، يا رحمتى [از طرف حقّ] كه در انتظار آن بوده، يا كلمه و سخنى كه او را براه خير و نجات راهنمائى كند، يا او را از بدى بازدارد، يا گناه را از روى حيا ترك گويد و يا از سر ترس

وانهد.

15- آن حضرت عليه السّلام داراى نوزادى پسر شد و قريش از در تبريك بر او وارد شده و گفتند: «اين جوان دلاور را به تو شادباش مى گوئيم»، فرمود: اين چه گفتارى است؟! شايد او پياده بود، جابر عرض كرد: چگونه گوئيم اى زاده رسول خدا؟ فرمود: وقتى براى يكى از شما نوزاد پسرى بدنيا آمد، براى عرض تبريك او بگوئيد: «سپاس خداوندى را كه او را به تو ارزانى داشت، و او بر تو مبارك باد، و اميد است خداوند او را به رشد خويش برساند، و تو را از خير او بهرمند سازد».

16- از او سؤال شد: «مردانگى» چيست؟ فرمود: حرص ورزيدن مرد بر دين خود، و اصلاح مال و ثروتش، و رعايت حقوق.

17- بى شكّ بيناترين چشمها آن است كه نافذ و بيناى در خير، و عقيده و مذهبش باشد، و شنواترين گوشها آن است كه پند و اندرز را بخاطر بسپرد و به سود خود بكار گيرد. و سالمترين دلها آن است كه از هر شبهه و ترديدى پاك باشد.

18- مردى از او خواست تا موعظه اش كند، فرمود: مبادا مرا مدح گوئى، كه من خود را بهتر از تو مى شناسم، يا مرا تكذيب كنى، زيرا كه تكذيب شده را قبول رأى و نظرى نيست، يا نزد من از كسى بدگوئى نمائى، آن مرد به امام گفت: اجازه فرمائيد تا بروم، فرمود: بسيار خوب، هر وقت خواستى برو.

19- هر كس كه طالب عبادت است خود را براى آن [از هر گناهى] پاكيزه سازد، اگر مستحبّات به واجبات زيان رساند، مستحبها را ترك گوئيد. باور و يقين پناهگاهى براى راستى و سلامت است. هر كس

كه دورى سفر را به ياد آورد مهيّاى آن شود، و فرد عاقل كسى را كه از او موعظه خواهد فريب نمى دهد. ميان شما و اندرز پرده بزرگ منشى است. دانش، عذر و بهانه را بر طالب علم بسته است.

تمام افرادى كه زمانشان بسر آمده خواهان مهلتند، و هر صاحب مهلتى تعلّل مى ورزد و كوتاهى.

20- اى بندگان خدا، از خدا پروا كنيد، و در جستجو و درخواست با تلاش

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 217

و كوشش بكار پردازيد، و از روبرو شدن با پيرى و كهنسالى بر حذر باشيد (پيش از روياروئى با دوران پيرى با جدّيت در طلب، تلاش و كوشش كنيد)، و پيش از نزول پاره هاى عذاب و درهم كوبنده لذّتها، در عمل شتاب كنيد، كه يقينا اين سرا نعمتهايش نپايد، و از آسيبش ايمنى نباشد، و از بديهايش جلوگيرى نيست [آرى] اين سرا فريبنده است و دل انگيز، امّا زود گذر و بى دوام، همچون ستونى است مشرف بر سقوط (تكيه گاهى است نااستوار) پس اى بندگان خدا از عبرتها درس گيريد، و متوجّه اثر پيشينيان باشيد، به جهت بهشت دست از گناه بكشيد و پند و اندرز را بكار بنديد، تنها خداوند شما را از هر پناه و يارى كردنى كافى است، و قرآن براى بازخواست و داورى، و بهشت از هر پاداشى كفايت مى كند، و دوزخ از هر كيفر و سرانجام بد كفايت مى كند.

21- بهنگام روبرو شدن با برادرتان جاى نور پيشانى محلّ سجده او را ببوسيد.

22- در عيد فطرى بر جماعتى كه سرگرم بازى و خنده بودند عبور كرد، پس بالاى سرشان ايستاده و فرمود: «يقينا خداوند ماه رمضان را

ميدان مسابقه اى براى خلق خود قرار داده است، كه به وسيله طاعت او به سوى خشنوديش بر يك ديگر سبقت جويند، پس گروهى از مردم پيشى جستند و پيروز شدند، و گروهى ديگر كوتاهى كردند و نوميد و ناكام گشتند. پس شگفتا و بسيار شگفتا! از آن كس كه به خنده و بازى مشغول باشد در چنين روزى كه نيكوكاران در آن پاداش مى يابند و باطل گرايان در آن زيان مى كنند، و قسم بخدا كه اگر پرده برداشته شود دريابند و بدانند كه نيكوكار سرگرم احسان و نيكوكارى خود است و بدكار مشغول و گرفتار زشتكارى خود!» سپس حضرت [از آن محل] عبور كرد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 218

و مسئوليّتشان در جامعه اسلامى از ديگران بيشتر است، و در انجام وظيفه كوتاهى مى كنند و لذا مورد ملامت واقع شده اند، و اين نمى شود مگر اينكه اينان همان جمعيّتى باشند كه امام عليه السّلام از ايشان دعوت كرد و در «منى» كه حرم امن است براى ايشان خطبه خواند، زيرا در شهر «مدينه» بعيد است كه حضرت بتواند رسما منبر برود، و مهاجر و انصارى كه باقى مانده اند و امروز از سران اسلامى محسوبند را گرد هم جمع نمايد و حاكم وقت جلوگيرى نكند، مضامين بعد مؤيّد گفتار ماست. و نيز قرائن ديگرى هم در كار است كه نمى توان گفت اين خطابه را بعدا در مكّه و بعد از فوت معاويه خوانده است. (استاد غفّارى)

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 219

مى دهند، و از كار زشت و ناپسند باز مى دارند- توبه: 71»، بنا بر اين خداوند به «امر به معروف» و «نهى از منكر» بعنوان فريضه اى از جانب خود سخن آغاز فرمود، چه او بر اين مطلب واقف بود كه اگر حقّ اين دو مطلب ادا شده و تحقّق پذيرد و برپا ماند، تمامى واجبات چه آسان و چه مشكلش پايدار و استوار مى گردد.

چرا كه آن دو فرا- خوان و دعوتى است به اسلام، همراه با دفع ستمگريها، و مخالفت با ستمگران، و تقسيم كردن بيت المال، و پخش غنائم، و دريافت زكات از جاى خود، و پرداخت آن به محلّ مصرفش. سپس شما اى مردمان پرنفوذ، جماعتى هستيد معروف به دانش و خوبى و خيرخواهى، و بواسطه خدا در دل ديگران مهابتى پيدا نموده ايد، شرافتمند از شما حساب مى برد، و ناتوان و ضعيف شما را

گرامى مى دارد، و آنان كه با شما هم درجه و همپايه اند و بر آنان حقّ نعمتى نداريد شما را بر خود مقدّم مى دارند. هر گاه نيازهاى مردم از ايشان دريغ شود شما به شفاعت برمى خيزيد چونان هيبت پادشاهان و ملوك، و عزّت بزرگان و سروران در كوى و برزن گذر مى كنيد، آيا جز اين است كه تمام اينها را تنها به جهت اميدى كه مردم به برپائى حقوق الهى بشما دارند نائل شده ايد؟! هر چند كه شما از اداى غالب حقوق خدائى در تقصير و كوتاهى بسر ميبرديد و حقّ امامان را ناچيز و بى اهميّت مى شمريد، امّا حقّ افراد ناتوان را پس پايمال ساختيد، ولى حقّ خود را- بنا بر ادّعايتان- طلب كرديد. نه مالى را بخشش نموديد، و نه جانى را براى آفريننده اش به مخاطره انداختيد، و نه با خويشاوندى براى رضاى خدا به ستيز پرداختيد، [و با اين حال] شما بر خدا آرزوى بهشت مى كشيد؛ و همجوارى با پيامبران؛ و امان از عذابش را خواهانيد!! من بر شما جماعت آرزومند از خداوند؛ بيمناكم و در هراس، كه مبادا گرفتار عذابى از عذابهاى الهى؛ و مشمول عقوبت خداوند گرديد، زيرا شما به يك مقامى از بزرگى رسيده ايد كه بدان بر ديگران برترى و ترجيح يافته ايد- در حالى كه افراد مشهور به خداپرستى احترام نشوند- و شما بخاطر خدا در ميان مردم ارجمند شده ايد، با چشم خود مى بينيد و ناظريد كه پيمانهاى الهى شكسته شده؛ و هراس نداريد!؟ با آنكه از شكستن پيمان پدرانتان در هراسيد! عهد و پيمان رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم خوار و بى مقدار گشته، و كورها و

لالها و زمين گيرها در همه شهرها بى سرپرست و بى پناه مانده اند، و بر آنان رحم نمى شود، با اين حال شما در حدّ مسئوليّت خود نيز كار نمى كنيد، و آن كس را كه در اين راه وظيفه اش را انجام مى دهد يارى نمى كنيد! به مسامحه و سازش با ستمگران خود را آسوده مى داريد، و تمام اينها از جهت آنست كه خداوند فرمان جلوگيرى از منكرات و بازداشتن مردم را از آنها داده، و شما از آن

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 220

غافليد و بدان بى توجّه! و شما از اين لحاظ گرفتارترين مردميد! و سهم بيشترى از اين مصيبت را دارائيد، زيرا شما در حفظ مقام رفيع علمى دانشمندان، مغلوب و دچار شكست شديد، و اى كاش مى دانستيد، يا كوشش و تلاشى داشتيد.

اين بدين خاطر است كه زمام امور بدست افرادى است، كه عالم به احكام خدا، و حلال و حرامند، و شمائيد كه داراى اين مقام بوديد و از دستتان گرفتند، و آن را تنها بدين سبب از شما بتاراج بردند كه از حقّ پراكنده شديد، و در سنّت [پيامبر]- با وجود دليل روشن- اختلاف كرديد، در حالى كه اگر بر آزار و گرفتاريها شكيبائى كرده بوديد، و در راه خدا مخارج را تحمّل مى نموديد، زمام امور الهى به شما برمى گشت، و از جانب شما به اجرا درمى آمد، و به شما ارجاع مى شد، امّا [افسوس!] كه در حفظ مقام خود پايه هاى ظلم و ستم را استوار ساختيد، و زمام امور خداوندى را بدست ايشان سپرديد، تا با شبهه و ترديد كار كنند، و در شهوت و دلخواه خود پيش رفته و در آن غوطه ور باشند، و آنچه موجب

سلطه اينان بر اين مقام شد؛ گريز و ترس شما از مرگ؛ و خشنوديتان بزندگى اين سرا بود، كه چند روزه و ناپايدار است. افراد ناتوان را زير دست ايشان ساختيد، تا برخى را برده و مقهور كنند، و برخى را براى لقمه نانى بيچاره! و مملكت اسلامى را با نظرات [فاسد] خود دستخوش تغيير و تحوّل قرار بدهند، و در جهت پيروى از اشرار؛ و دليرى و جرأت بر جبّار، رسوائى و هوسرانى را براى خود هموار و صاف سازند، در هر شهرى گوينده اى از ايشان بر فراز منبر داد سخن مى دهد، و همه جا در تصرّف و تحت نفوذ ايشان است، و دستشان در همه جا باز مى باشد، و مردمان بى هيچ دفاعى برده آنان و در اختيار ايشانند، و عاجز از هر گونه دفاع از خود در بين زورگوئى معاند، و فرمانروائى سختگير بر ناتوان- كه هيچ اعتقادى به خدا و معاد ندارد- گرفتارند، شگفتا! و چرا در شگفت نباشم، در حالى كه زمين در تصرّف خائنى است بيدادگر، و باجگيرى نابكار، و تحت نفوذ مردى است نامهربان و بى ترحّم بر مؤمنان. و خدا در آنچه ما در كشمكش آنيم حاكم باشد، و همو به حكم خود در بين ما داورى نمايد.

خداوندا! تو خود آگاهى كه آنچه از ما گفته شد نه به جهت چشم داشت در سلطه گرى بود، و نه به آرزوى مال دنيا، ليكن براى آن بود تا نشانه ها و آثار دينت را نمايان سازيم، و در شهرهايت اصلاح كنيم، باشد كه بندگان ستم ديده ات آسوده خاطر گردند، و در پرتو آن امنيّت به واجبات و آداب و دستورات عمل كنند،

پس چون شما ياريمان نكرديد و در باره ما انصاف نداشتيد بنا بر اين ستم

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 221

پيشگان بر شما قدرت يافتند، و در خاموش ساختن نور پيامبرتان كوشيدند، و خدا ما را كافى است، بر او توكّل كرده ايم، و به سوى او بازگشتيم، و بازگشت [همه] به سوى اوست.

را در پى رهائى از آن افزون سازد، پس چگونه؟ در حالى كه پس از اين در گرو كردار خويش است، و براى رسيدگى به حسابش بازداشت مى شود، نه او را وزيرى است كه مانع گرفتاريش شود، و نه يار و مددكارى كه از او حمايت كند، و در آن روز ديگر هيچ كس را كه پيش از آن ايمان نياورده، يا در حال ايمانش كار نيكى نكرده، ايمان آوردنش سود ندارد، بگو منتظر باشد كه ما نيز منتظريم و چشم براه. شما را سفارش به تقواى الهى مى كنم كه بى شكّ خداوند تعهّد نموده كه هر كس از او پروا كند حالش را از ناخوشى به آنچه خوش دارد تغيير دهد، و از جايى كه گمان ندارد روزى رساند. مبادا از شمار افرادى باشيد كه از گناهان مردم در خوف و هراسند، امّا از كيفر گناه خود آسوده خاطرند و ايمن، كه يقينا خداى تبارك و تعالى در مورد بهشت خود فريب نخواهد خورد، و دسترسى به آنچه كه نزد خداوند است تنها در پرتو طاعت او نهفته است، إن شاء اللَّه.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 222

با اينكه آنان نه رفتار عادلانه اى با شما داشتند، و نه شما چشم اميدى به خير ايشان داشتيد، نه بدعتى از جانب ما سر زده، و نه نظر و رأى سستى از ما بروز كرده است. نفرين بر شما! چرا آنگاه كه شمشير در نيام بود و دلها آرام، و تصميم نااستوار (پيش از بيعت با مسلم) ما را رها نساختيد!؟ چونان پرواز ملخ بسوى فتنه پريديد، و همچون پروانه در آتش آن افتاديد، پس هلاكت و لعنت بر ستمگران امّت؛ و پس مانده هاى احزاب؛ و رهاكنندگان قرآن، و تف شيطان، و تحريف كنندگان كلام (همانها كه راز معانى از كلمات برگرداندند)، و بر خاموش كنندگان سنّتها باد! بر آنان كه زنازاده را به نژاد متّصل مى سازند، و بر مسخره كنندگان، آنان كه قرآن را پاره پاره كردند، بخدا سوگند كه اين پيمان شكنى و بيوفائى عادت ديرينه شماست، كه خون شما با آن پيوسته و آميخته است، و ريشه اتان بر آن استوار.

شما براى صاحب خود بدترين ميوه گلوگير، و براى غاصب لقمه اى گوارا! هان؛ كه لعنت خدا بر عهدشكنان باد! آنان كه سوگندها و عهود را- پس از استوار كردن آنها- مى شكنند، در حالى كه خداى را بر خويشتن ضامن كرده اند.

هان؛ هم اكنون اين فرد ناپاك زاده (ابن زياد) پسر ناپاك زاده، در انتخاب دو چيز پافشارى مى كند: يا عقيده و ايمان، و يا پذيرش خوارى و مذلّت، در حالى كه هر گونه پستى از ما بدور است. خداوند و پيامبر و مؤمنان، و نيز پاكدامنان، و افراد با غيرت، و شخصيتهاى سربلند نمى پسندند كه طاعت فرومايگان را بر قتلگاه بزرگواران ترجيح دهيم، و من با همين

افراد اندك از خانواده ام، در برابر دشمن سر سخت و پرشمار مقاومت مى كنم، هر چند كه ياران تنهايم گذاشته اند. هان! بدانيد كه آنان جز باندازه سوار شدن بر اسب منتظر نمانند تا اينكه آسايى جنگ به

______________________________

(1) از كتاب لهوف سيّد ابن طاوس پيداست كه اين خطبه در روز عاشورا خوانده شده است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 223

چرخش افتد، و گردنها آويزان شود. اين عهدى است كه پدرم عليه السّلام به من سپرد، پس رأى خويش گرد آريد، سپس حيله و نيرنگتان را در باره من بكار بنديد، و مرا مهلت مدهيد، من بر خدا- كه پروردگار من و شما است- توكّل كردم، هيچ جنبنده اى نيست مگر آنكه او گيرنده موى پيشانى اوست بى شكّ پروردگار من بر راه راست است.

آن را به اندازه اى كه بخواهد فرو مى آرد، و به اندازه اى كه بخواهد فراخ مى گرداند.

سپس پرسيد: ارواح مؤمنان در كجا جمع مى شوند؟ فرمود: زير صخره بيت- المقدس در شب جمعه، و آن عرش نزديك خداوند است، كه از آنجا زمين را گسترده و پهناور فرموده، و بر آن در نور ديده شود، و از همان جا بر آسمان استوار گشته، و امّا ارواح كافران در دنيا به «حضرموت»- كه پشت شهر يمن است- گرد آيند و جمع شوند، سپس خداوند آتشى را از سمت مشرق و مغرب برمى انگيزد

______________________________

(1) اين خبر در باب مربوط به امام حسن مجتبى عليه السّلام بطور طولانى گذشت، و ظاهرا اسامى «حسن» به «حسين» و «معاويه» به «يزيد» بر ناسخ مشتبه شده، هر چند كه احتمال نقل آن از هر دو سبط گرامى رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم ممكن است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 224

كه دو باد در ميان آنهاست، پس مردم را به سوى اين صخره در بيت المقدس محشور مى نمايد، كه در جانب راست اين صخره محبوس شوند، و بهشت از براى پرهيزگاران خودنمائى كند، و دوزخ در سمت چپ صخره در عمق طبقات زمين مى باشد كه فلق و سجّين در آن است. و از نزد همان صخره است كه مردمان پراكنده شوند، بنا بر اين آن كس كه بهشتى است از نزد صخره بر آن درآيد، و آن كس كه اهل دوزخ است نيز از نزد صخره بر آن داخل شود.

است: دو نوع آن جهاد فرض است، و دو نوع آن جهاد سنّت است كه يكى از آن دو تنها با دستور خداوند تحقّق مى پذيرد، پس يكى از دو جهاد واجب الهى جهاد با نفس است كه انسان را از ارتكاب گناهان باز مى دارد، و آن از بزرگترين مبارزات است. و ديگر از جهاد فرض، نبرد و جنگ با دشمنان كافر كيشى است كه به شما نزديكند، و امّا آن جهادى كه سنّت است و تنها با دستور خداوند صورت مى پذيرد همان كارزار با دشمن بوده كه بر آحاد مختلف امّت اسلامى واجب است، و در صورت اجتناب از آن گرفتار عذاب مى شوند، و اين عذاب تنها بر امّت است، ولى آن جهاد بر امام، سنّت مى باشد، و حدّ آن اين است كه امام با يارى مردم در مقابل دشمن ايستادگى كرده و با ايشان نبرد مى كند. و امّا آن جهادى كه سنّت [مطلق] است شامل هر سنّت و رسم [نيكى] مى شود كه مرد مسلمان آن را برپا دارد و در برپائى و اجرا و احياى آن تمام سعى خود را مبذول بدارد، كه هر گونه كار و تلاش در آن راه از برترين اعمال بشمار مى رود، زيرا كه آن احياى سنّت است، و رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرموده: «هر كس كه دستور و مقرّرات نيكوئى را وضع كند پاداش آن كار و اجر عاملين بدان تا روز قيامت بدو خواهد رسيد، بى آنكه ذرّه اى از اجر عاملان بدان كاسته شود».

اينان گفتارشان شبيه به سخن افرادى از اهل كتاب است كه كافر شدند، بلكه او خداى يگانه است كه چيزى همانند او نيست، و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 225

اوست شنوا و بينا، چشمها او را در نيابد و او چشمها را دريابد، و اوست لطيف (ريزين و باريكدان) و آگاه [به ظاهر و باطن].

وحدانيّت و جبروت را مخصوص خود ساخته [هيچ كس جز او در آن دخالتى ندارد] و مشيّت و خواست و قدرت و علم بر هر آنچه شدنى است به اجرا درآورده، در حيطه قدرتش نه بدخواهى دارد كه ستيزه جوئى كند، و نه همتائى كه با او برابرى كند و نه مخالفى كه به كشمكش پردازد. نه هم نامى دارد كه شبيه او باشد، و نه مانندى كه به او ماند. نه دستخوش حوادث گردد، و نه بر او تغيير و تحوّل اثر گذارد، و نه هيچ پديده اى در وى راه يابد وصف كنندگان از درك صفات و حدّ و كنه عظمت او ناتوانند [هيچ شارحى توان آن ندارد كه به حقيقت عظمت صفات وى برسد] «1» و اندازه جبروت و بزرگى او بر هيچ دلى خطور نمى كند، زيرا او در هيچ صفت همتائى ندارد، نه دانشمندان در پرتو علم و دانش او را دريابند، و نه انديشمندان به يارى فكرشان وى را درك كنند. و لكن توسّط تصديق، آن هم از روى ايمان به غيب ميتوان به آنكه او هست پى برد. چون خدا به هيچ صفت مخلوقات وصف نمى شود، او يگانه است و بى نياز، آنچه در خيال و وهم از او تصوّر شود خلاف آن است، آنكه در زير وصف و

بيان و درك «2» گنجانده شود پروردگار نيست، و آن چيزى كه در هوا يا غير آن يافت شود معبود [و در خور پرستش] نيست. او در هر چيزى وجود دارد ولى نه در بند و حصار آن، و از هر چيزى جدا است ولى نه آن گونه كه از آن پنهان باشد، آن كس كه مخالفى با او مقايسه شود و همتائى با او برابرى كند؛ قادر و توانا نيست، قدمت او زمانى و گذشت روزگار نيست، و خدا در همه جا هست و توجّه به او سوى مخصوصى ندارد (به هر سو كه روى آريد خدا همان جا است).

از خرد و عقل نهان است، همچنان كه از ديدگان ناپيدا، و ناپيدائى او از آسمانيان مانند ناپيدائيش از اهل زمين است. نزديكى به خدا كرامت است، و دورى از او حقارت. نه «في» [كه ظرف زمان و مكان است] در او جاى دارد، و نه كلمه «إذ» (گاه) او را در زمان محصور و محدود مى سازد و نه «إن» (اگر) [كه نشانه

______________________________

(1) يعنى وصف خداوند تنها از مجرا و مسير خود او- تعالى ذكره- ممكن است.

(2) مرحوم علّامه مجلسى در معنى «بلاغ» و موارد تصحيف آن: «تلاع» و «نقاع» بياناتى دارند، پس هر كس در پى آن است براى اطّلاع به كتاب بحار الانوار ج 4 ص 301 و 302 مراجعه فرماييد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 226

ترديد در كلام است] او را ملزم [نه در بند مكان است و نه محدود به زمان، و نه در قيد ترديد و اگر]. رفعت مقام او بدون صعود و فراز، و حضور او بى هيچ جابجائى است.

نيست و نابود را بيافريند، و بود را از صحنه هستى بيرون برد. جز او را در يك زمان دو صفت نباشد. انديشه به همان ايمان به بودن او تواند رسيد، و اعتقاد به همان محض وجود اوست نه بصفتى جز در وجود او، او خود خالق صفات است نه آنكه با آنها تعريف شود، و باختيار او علوم شناخته مى شود نه آنكه او با آن ابزار شناخته شود، پس اين خداى بى همتا و بى مانندى مى باشد- پاك و منزّه است-، اوست شنوا و بينا.

و غيبت بردار، زيرا كه آن خوراك روزانه سگهاى دوزخ است.

______________________________

(1) طبرى از عقبة بن أبى العيزار نقل كرده است كه گفت: حسين عليه السّلام در «ذى حسم» برخاست و سپاس خداى بگفت و او را ستايش كرد آنگاه فرمود: «

امّا بعد، أنّه قد نزل من الأمر ما ترون و أنّ الدّنيا قد تنكّرت

- إلخ» يعنى: «كارى «پيش آمد كه مى بينيد و دنيا دگرگون گشته- تا آخر خطبه».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 227

3- مردى در نزد آن حضرت عليه السّلام گفت: احسان و نيكوكارى در غير اهلش هدر رود، فرمود: اين گونه نيست، بلكه احسان همچون بارش باران است كه به خوب و بد مى رسد.

4- خداوند در مقابل گرفتن توان افراد؛ بار طاعت خويش از دوششان بر گيرد، و قدرت هر فردى را كه برگيرد تكليف از او بردارد.

5- مردمى خدا را به چشمداشتى پرستيدند، اين پرستش تاجران است، و گروهى او را از روى ترس عبادت كردند، و اين عبادت بردگان است، و گروهى وى را براى سپاس و شكر پرستيدند و اين پرستش آزادگان است، كه از برترين نوع عبادت است.

6- مردى پيش از هر سخنى بدان حضرت گفت: حالت چطور است؛ خدا تو را سلامت بدارد، آن حضرت بدو گفت: سلام بر هر سخن مقدّم است، خداوند سلامتت دهد، سپس فرمود: به هيچ كس تا سلام نكند اجازه ورود مدهيد.

7- اگر خداى سبحان بخواهد تدريجا بنده اى را غافلگير كند، نعمت بسيارش دهد و توفيق شكرگزارى از او برگيرد.

8- آن حضرت عليه السّلام طى نامه اى به عبد اللَّه بن عبّاس- هنگامى كه عبد اللَّه بن زبير او را به يمين تبعيد كرد-

فرمود «1»: امّا بعد؛ شنيده ام كه ابن زبير تو را به طائف تبعيد ساخته، اميدوارم كه خداوند بدين سبب آوازه ات را بلند سازد و گناه تو بريزد، و جز اين نيست كه افراد صالح گرفتار شوند (گرفتارى از آن صالحان است) و اگر چنين بود كه تنها در آنچه دوست دارى اجر و پاداش مى بردى، پاداش تو كم و اندك مى گشت، اميدوارم كه خدا صبر و پايدارى در گرفتارى، و سپاسگزارى به هنگام آسايش و رفاه را براى ما و شما بخواهد، و هيچ دشمن حسودى را به جهت [مشكلات] ما و تو شاد نسازد (يعنى: اميدوارم ما و شما را

______________________________

(1) نسبت اين نامه به امام حسين عليه السّلام نادرست است، زيرا ماجراى تبعيد عبد اللَّه بن عبّاس به طائف پس از شهادت آن حضرت عليه السّلام بوقوع پيوست. و ظاهرا اين نامه از جانب حضرت سجّاد على بن الحسين عليه السّلام بوده، و ناسخ در نگارش «على بن الحسين» دچار سهو شده و با تقديم و تأخير نام «حسين بن على» را مكتوب داشته است. و ديگر آنكه ابن عبّاس توسّط ابن زبير به طائف تبعيد و در همان جا وفات يافت، نه «يمن»، و ظاهرا نسخه تصحيف شده است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 228

مبتلا به سركوفت دشمن حسود مگرداند)، و السّلام.

9- مردى بخدمت آن حضرت عليه السّلام رسيده و درخواستى كرد، فرمود: خواهش و درخواست جز در اين موارد جائز نيست: خسارتى سنگين، فقرى خواركننده، يا ضمانتى سخت و گران، مرد گفت: جز براى يكى از اين موارد به خدمت نرسيدم، حضرت دستور داد تا او را يك صد سكّه طلا بدهند.

10-

به فرزند گرامش حضرت سجّاد عليه السّلام فرمود: اى پسر جانم، مبادا آن كس كه هيچ ياورى جز خداى جليل و عزيز ندارد از تو ستم بيند! 11- مردى از آن حضرت عليه السّلام پرسيد، اين فرمايش الهى: وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ، يعنى: «و نعمت پروردگارت را بازگوى- ضحى: 11» يعنى چه؟

گفت: به فرستاده خود فرموده تا نعمتهائى كه در دين بدو داده بر زبان جارى سازد و بمردم بگويد.

12- مردى از انصار (اصحاب رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم از اهل مدينه) حضور آن حضرت رسيد و خواست تا خواهشى كند، امام فرمود: اى برادر انصار، شخصيّت خود را از درخواست حضورى حفظ كن، و نيازت را توسّط نامه ابراز كن، و من آن را به گونه اى انجام دهم كه بخواست خدا تو را شاد و خرسند سازد. او نيز نوشت:

اى ابا عبد اللَّه من به فلان كس پانصد سكّه طلا بدهكارم، و در مطالبه اش مرا به ستوه آورده، پس با او صحبتى فرما تا به هنگام فراخدستى و گشايش مرا مهلتى دهد. چون امام آن نوشته را خواند به منزل رفت و كيسه اى حاوى هزار سكّه طلا را با خود آورد، و او را گفت: پانصد سكّه اش را صرف پرداخت قرضت كن، و از پانصد سكّه الباقى در راه زندگيت مدد گير. و حاجت و نيازت را فقط بر اين گونه افراد ابراز كن: ديندار، جوانمرد، خانواده دار. امّا فرد متديّن و ديندار در حفظ دينش كوشد [و رويت را زمين نزند]، و امّا جوانمرد از مردانگيش حيا مى كند، و امّا فرد خانواده دار مى داند كه تو آبرويت را بخاطر نياز

به او زير پا نهاده اى، بنا بر اين آبرويت را حفظ مى كند؛ و تو را ناكام و محروم باز نمى گرداند.

13- برادران چهار دسته اند: 1- سودمند براى تو و خود، 2- و سودمند براى تو، 3- موجب زيان تو، 4- و برادرى كه نه براى تو سودى دارد و نه براى خودش زيانى. سؤال شد: اينها را بيان فرمائيد، فرمود: آن برادرى كه به تو و خودش سود مى رساند رفيقى است كه با اين كار بدنبال دوام رفاقت و برادرى است، نه قطع و نابودى آن، پس اين فرد هم براى تو سودمند است و هم براى خويش،

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 229

زيرا هنگامى كه برادرى به كمال رسد زندگى هر دوشان نكو گردد، و چون دو رنگى و دگرگونى در آن رسوخ كند همه اش باطل گردد. و آن برادرى كه فقط به سود توست رفيقى است كه طمع را از خود دور ساخته و تنها شيفته و آرزومند رفاقت و برادرى است، پس چون اين گونه است هيچ طمعى به دنيا ندارد، پس يك چنين رفيقى همه چيزش را به تو ببخشد. و آن برادرى كه موجب زيان توست رفيقى است كه انتظار گرفتارى تو را مى كشد، و اسرار درون پنهان مى سازد، و در بين فاميل بر تو دروغ مى بندد، و در تو همچون حسودان مى نگرد، بر چنين كسى لعنت خداى يگانه باد! و آن برادرى كه نه سودى براى تو خودش ندارد، آن رفيقى است كه خداوند او را انباشته از حماقت و نادانى كرده و از رحمت خود بسيار دور ساخته، اين رفيق را مى بينى كه خود را بر تو ترجيح مى دهد

و از سر از بدنبال مال تو مى باشد (چشم به مال تو دارد).

14- از نشانه هاى خوشبختى و سعادت همنشينى با خردمندان است، و از نشانه هاى نادانى مجادله و ستيز با غير مخالف، و از علائم فرد دانشمند، خرده گيرى و انتقاد از سخن خويش است، و آگاهى و اشراف او به حقائق نظريات مى باشد.

15- بى شكّ فرد با ايمان خداوند را پناه خود گيرد، و گفتار او را آينه تمام نماى خويش سازد؛ يك بار در تعريف مؤمنان بنگرد و دگر بار در وصف ستمگران، پس او بهمين صورت در نكات و لطائف بسر برد، و از جهت خود در شناخت، و از زيركيش در يقين و از پاكيش قوى و پرتوان است.

16- از هر كردارى كه موجب عذر خواهى است بپرهيز، كه يقينا فرد مؤمن نه بدى مى كند و نه عذر خواهى. و منافق پيوسته بدى مى كند و عذر خواهى.

17- سلام كردن هفتاد حسنه و ثواب دارد كه شصت و نه تاى آن از ان سلام كننده است و يك بخش آن براى جواب دهنده.

18- بخيل كسى است كه از سلام كردن دريغ مى كند.

19- هر كس كه توسّط نافرمانى خدا (گناه) مبادرت به كارى بكند، آنچه اميد دارد زودتر از دستش برود، و از آنچه مى گريزد زودتر بسرش آيد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 230

كه تحت نظر باشى و از تو هيچ غفلتى نيست. به يقين سرآمد عمرت (مرگ) با سرعت بسويت روان گشته و شتابان بتو روى آورده، تو را مى طلبد و چه نزديك است تو را دريابد، آنگاه كه عمرت بپايان رسد و فرشته مرگ جانت را ستاند، و به تنهائى روانه گورت شدى، آنگاه روحت را به تو بازگرداند، و دو فرشته «منكر» و «نكير» براى بازپرسى و آزمونى سخت بر تو روى آورند (سرزده بر تو درآيند). هان! همانا كه آن دو (نكير و منكر) ابتدا از پروردگارى كه او را مى پرستيدى سؤال كنند، و نيز از پيامبرى كه بسويت فرستاده شد، و از دين و كيشت كه بدان پايبند بودى، و كتابى كه تلاوت مى كردى، و از امامت كه طرفداريش مى نمودى، و از عمرت پرسند كه در چه سپرى ساختى، و از مالت كه از كجا آوردى و در چه راهى خرج كردى، پس (تا زنده اى) تمام هوش و حواست را جمع كن، و براى خود فكرى كن، و پيش از آزمون و بازپرسى و امتحان پاسخ را آماده كن، چنانچه تو فردى با ايمان، و آگاه به دينت بودى، و پيرو راستگويان، و طرفدار دوستان خدا، در اين صورت خداوند پاسخ صحيح را در فكر تو اندازد و زبانت را بحقّ گويا سازد، و بخوبى جواب گوئى، و حجّت و برهانت را در انديشه ات جارى خواهد نمود. و به بهشت و رضوان الهى بشارت يابى (خبر خوش يابى) و فرشتگان با روئى گشاده و عطرى دل انگيز با شما روبرو مى شوند. و اگر عارى از آن صفات بودى؛ زبانت به لكنت افتد، برهانت

باطل آيد، و از پاسخ صحيح درمانده شوى، و به دوزخ بشارت يابى، و فرشتگان عذاب براى پذيرائى تو با آبى جوشان، و داخل كردنت به آتش دوزخ، به استقبالت آيند.

آدميزاد! بدان كه در پس اين قضايا روز قيامتى است كه براى قلبها بزرگتر،

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 231

هولناكتر، و دردآورتر است، «آن، روزى است كه مردم را براى آن فراهم آرند و آن، روز حضور همگان است «1»، در آن روز خداوند اوّلين و آخرين را گرد مى آورد، روزى كه [براى زنده شدن مردگان] در صور دميده شود، و گورها زير و زبر گردند [تا اينكه زنده بيرون آيند]، آن، روزى نزديك است، آنگاه كه دلها به گلوها رسد، در حالى كه غمگين و پراندوه اند. آن روز از هيچ لغزشى نگذرند، و هيچ فديه و بازخريدى نستانند، و از هيچ كس پوزشى نپذيرند، و جاى توبه اى براى كسى نمانده، و هيچ چيز جز پاداش نيكوكارى و كيفر بدى در كار نباشد، پس هر كس كه از زمره مؤمنان باشد [چنانچه] قدر ذرّه اى نيكى نموده آن را بيابد، و هر كس كه از اهل ايمان باشد و بقدر ذرّه اى بدى كرده نتيجه آن را نيز بيابد.

اى مردم، از نافرمانيها و گناهانى كه خداى يگانه از آنها منعتان كرده، و در قرآن- كه كتاب صادق است و گفتار گويا- بر حذر داشته، پرهيز كنيد! و آن زمان كه شيطان ملعون شما را به شهوات و خوشيهاى نقد اين سرا مى خواند از مهلت دادن خداوند و عذاب او خاطر آسوده مداريد، كه خداوند مى فرمايد: إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ، يعنى:

«براستى آنان كه پرهيزگارى كردند چون وسوسه اى از شيطان به ايشان رسد يادآور شوند، و بناگاه بصيرت يابند- اعراف: 201»، و قلب و دلتان را آكنده از ترس خداوند كنيد، و بياد آريد كه به شما در بازگشتتان به سوى او همچنان كه نويد پاداش نيكويش را داده است، بيم مجازات سخت خود را نيز داده است. زيرا آن كس كه از چيزى بهراسد مراقبش باشد، و كسى كه از چيزى بر حذر باشد آن را ترك كند، مبادا از شمار افراد بى توجّه و آرزومند زيور دنيا باشيد، آنان كه بديها با نيرنگ كردند، و حال آنكه خداوند متعال مى فرمايد: أَ فَأَمِنَ الَّذِينَ مَكَرُوا السَّيِّئاتِ أَنْ يَخْسِفَ اللَّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ يَأْتِيَهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَيْثُ لا يَشْعُرُونَ* أَوْ يَأْخُذَهُمْ فِي تَقَلُّبِهِمْ فَما هُمْ بِمُعْجِزِينَ* أَوْ يَأْخُذَهُمْ عَلى تَخَوُّفٍ، يعنى: «پس آيا كسانى كه بديها به نيرنگ كردند ايمن شده اند از اينكه خداوند آنان را به زمين فرو ببرد؟ يا از جايى كه آگاهى ندارند عذاب بديشان آيد؟* يا جان آنان را در گرماگرم كارشان بگيرد، پس [خدا را با گريز خود] ناتوان كننده نيستند* يا آنان را بر حال ترس و

______________________________

(1) اشاره به آيه مباركه (104 از سوره هود): ذلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ مى باشد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 232

بيم [يا كاستن نعمتها] بگيرد- نحل: 45 إلى 47»، پس توجّه كنيد كه خداوند شما را از رفتارى كه در قرآن با ستمگران نموده برحذر داشته، و از نزول بعضى از انواع عذابى كه در قرآن جماعت ستمكار را تهديد نموده ايمن مباشيد، كه خداوند در كتاب خود با نقل سرانجام ديگران

شما را پند داده، و بى شكّ خوشبخت كسى است كه از غير خود پند و اندرز گيرد، و به تحقيق خداوند در كتابش [قرآن] آنچه پيش از شما با مردم ستمكار آباديها نموده بگوشتان خوانده، آنجا كه مى فرمايد:

«پس از آن قومى ديگر پديد آورديم»، و فرمود: «پس چون عذاب را احساس كردند مى گريختند [فرشتگان گويند:] «مگريزيد، و به كامرانى و خانه هاى خويش بازگرديد تا هنگامى كه از شما بپرسند»، پس چون عذاب بر ايشان نازل شد: «گفتند: واى بر ما كه [از عبوديّت خارج و] ستمكار بوديم»، پس اگر گوئيد: «اى مردم! منظور خدا از آن جمعيّت تنها مشركان است»، چگونه چنين چيزى ممكن است، در حالى كه او مى فرمايد: «و ترازوهاى عدل و داد را در روز رستاخيز برپا مى كنيم، كه هيچ ستمى به كسى نشود، و چنانچه هموزن دانه خردلى باشد همه را به حساب آريم، و ما حسابگرانى دقيق مى باشيم»؟! بندگان خدا! بدانيد كه براى مشركان نه ترازوئى برپا شود، و نه نامه اعمالى گشوده گردد، و جز اين نيست كه گروه گروه به دوزخ روند، و برپائى ميزانها و گشودن نامه اعمال تنها مخصوص مسلمانان است. پس بندگان خدا! از خدا پروا كنيد و بدانيد كه خداوند متعال آرايش دنيا را بر هيچ يك از دوستانش نپسنديده و آنان را نه در آن و نه در زرق و برق و جلاى دنيا تشويق نكرده است، و جز اين نيست كه اين سرا و ساكنانش را بيافريد تا ايشان را بيازمايد كه كدامشان براى آخرتش نيكوكارتر است. و بخدا سوگند كه در آن برايتان مثلهائى زده شد، و آياتى براى آنان كه

اهل فكر و انديشه اند آورده شد، پس اى مؤمنان از شمار جماعتى باشيد كه در فكرند و انديشه مى كنند، لا قوّة إلّا باللَّه.

و از آنچه خداوند شما را بر حذر داشته، كه نقد زندگى اين سرا است، چشم پوشيد، خداوند مى فرمايد- و گفتار او حقّ است-: إِنَّما مَثَلُ الْحَياةِ الدُّنْيا كَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ مِمَّا يَأْكُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعامُ حَتَّى إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّيَّنَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَيْها أَتاها أَمْرُنا لَيْلًا أَوْ نَهاراً

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 233

فَجَعَلْناها حَصِيداً كَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ، يعنى:

«تنها، مثل زندگى اين سرا به آبى ماند كه از آسمان فرو فرستاده ايم پس با گياه زمين از آنچه مردمان [از گندم و جو] و چارپايان [از علوفه] مى خورند با هم در آميخت تا چون زمين آرايش خود را فرا گرفت و آراسته شد و أهل آن پنداشتند كه خود بر آن توانائى دارند فرمان ما شبى يا روزى در رسد پس آن را چنان درو كرديم كه گوئى ديروز هيچ نبوده است، اين چنين آيات را براى افرادى كه مى انديشند به تفصيل بيان مى كنيم- يونس: 24»، و به دنيا مگرائيد و پشت گرم مشويد كه بى شكّ خداوند به محمّد صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرموده است: وَ لا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ، يعنى: «به كسانى كه ستم كردند مگرائيد كه آتش دوزخ به شما خواهد رسيد»، و به اين سرا و آنچه در آن است همچون اعتماد كسى كه آن را قرارگاه و منزلگاه خود گرفته است پشت گرمى نكرده و اعتماد مكنيد،

كه سراى كوچ است و ناپايدار، و منزل كفايت و بسندگى [به قوت لا يموت] و جاى عمل است. پس كردار شايسته را پيش از زوال روزهايش، و دستور خداوند بر ويرانيش، از آن توشه برگيريد. پس همان كس كه آن را نخستين بار آفريد و آبادش ساخت همو ويرانش سازد، و اوست وارث اين جهان. و در تهيّه توشه تقوا و زهد در دنيا براى خود و شما از خداوند يارى مى جوئيم. اميدوارم كه همو ما و شما را در نقد زندگى دنيا از زاهدان قرار دهد، و در پاداش آخرتش از راغبان، كه جز اين نيست كه ما از آن خدائيم و بدو منسوب و وابسته. و السّلام عليكم و رحمة اللَّه و بركاته.

و افراد شريف را كوچك مى سازد، و فردا روز گروههائى را به آتش درمى افكند. پس در اين امور مطالبى براى شخص آگاه و بيدار شايسته ملاحظه است، و همچنان آزمون و بازدارنده اى. و براستى پيشامدهائى كه در هر شبانه روز بر سر شما مى آيد، از فتنه هاى گمراه كننده و بدعتهاى تازه، و قوانين جائرانه، و ناگواريهاى زمان، و ترس از سلطان، و وسوسه شيطان؛ همه و همه دلها را از خواست درونش باز مى دارد، و از راه راست و شناخت حقّ پرستان غافل مى سازد، مگر آن عدّه اندكى كه خداوند عزيز و جليل [آنان را] حفظ نموده است. و گردش روزگار و دگرگونى حالات و سرانجام زيانبخش فتنه هاى دنيا را نمى شناسد جز آن كس كه خداوند او را نگاه دارد، و آنكه راه هدايت را پيمايد، و ميانه روى را پيشه خود سازد. سپس بر اين امور از زهد يارى جويد، و دائما انديشه كند، و از عبرتها درس گيرد و باز ايستد، پس در حسن ظاهر و جلوه هاى دنيا زهد پيشه سازد و از لذّات آن دست بردارد و آرزومند و خواهان نعمتهاى جاويد آخرت گردد، و تمام كوشش خود را براى آن بنمايد، و مراقب مرگ باشد، و زندگى با ستمگران را منفور بدارد، پس اينجاست كه با ديده اى تيزبين به آنچه در دنياست بنگرد، و [در نتيجه] فتنه هاى تازه و بدعتهاى گمراه كننده، و بيداد پادشاهان ستمگر را دريابد، بجان خودم سوگند شما چندان از امور گذشته، در روزگار سپرى شده مالامال از فتنه هاى متراكم و لجاجت و اصرار؛ پشت سر نهاده ايد كه ميتوانيد با بهره گيرى از تجربه آنها از گمراهان و بدعت گذاران و ستمگران و

جماعتى كه بناحقّ در زمين فساد مى كنند پرهيز كنيد.

پس از خداوند مدد و يارى طلبيد، و به طاعت خدا و كسى كه از ديگران به پيروى و فرمانبرى شايسته تر است بازگرديد.

پرهيز كنيد! بترسيد! پيش از پشيمانى و افسوس و مرگ، و ايستادن در برابر خدا، قسم به خدا كه نتيجه و ثمر گناه هيچ قومى جز عذاب الهى نيست، و هيچ گروهى دنيا را بر آخرت ترجيح ندادند جز آنكه دچار سرانجام و عاقبتى شوم شدند. شناخت خدا و انجام دستورات او دو يار مأنوسند، پس هر كس كه خدا را شناخت از او بترسد، زيرا اين ترس است كه او را بر انجام فرمان خداوند وادار مى سازد و برمى انگيزد، بى شك دانشمندان و پيروان آنان از شمار افرادى مى باشند كه خداوند را شناخته، و به فرامين او گردن نهاده و مشتاق اويند. و خداوند فرموده:

إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ، يعنى: «از ميان بندگان خدا تنها دانشمندان از او

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 235

مى ترسند- فاطر: 28» پس هيچ چيز اين دنيا را توسّط گناهى مخواهيد، و در دنيا سرگرم انجام دستورات خداوند باشيد و اوقات و روزهاى آن را غنيمت شماريد، و براى آنچه كه فرداى قيامت نجات شما در آن است تلاش كنيد، كه اين راه كم گناه تر، و به عذر و پوزش نزديكتر، و به نجات اميدش بيشتر است، پس انجام دستور و طاعت خدا را بر هر كارى مقدّم بداريد؛ و نيز طاعت آن كس كه خداوند انجام دستوراتش را واجب ساخته. و كارهاى ديگرى چون طاعت سركشان، و فريفتگى شكوه و جلوه دنيا را بر دستور و طاعت خدا و طاعت

صاحبان امرتان مقدّم مداريد. و بدانيد كه شما همگى بنده خدائيد و ما با شما مى باشيم، فرداى قيامت سرورى حاكم؛ بر ما و شما داورى خواهد كرد، و هموست كه شما را نگه داشته و مورد بازخواست قرار مى دهد، پس پاسخ را پيش از ايستادن و بازخواست و درآمدن بر پروردگار جهانيان آماده كنيد، آن روز «هيچ كس جز به اذن او سخن نمى گويند» و به يقين بدانيد كه خداوند نه فرد دروغگوئى را تأييد و تصديق مى كند و نه راستگوئى را تكذيب، نه عذر در خور و بجائى را ردّ مى كند، و نه عذر بيجائى را مى پذيرد، بلكه حجّت خداوند بر مردمان توسّط رسولان و اوصياى ايشان است.

پس، از خدا پروا كنيد و به اصلاح نفس خود و طاعت خدا و آنان كه ولايتشان را پذيرفته ايد بپردازيد، اميد است يكفرد از كوتاهى نمودن گذشته اش در راه خدا، و تضييع حقّ او پشيمان شود [پشيمانى همان توبه است]، پس از خداوند طلب آمرزش كنيد، و به سوى او بازگرديد، چرا كه او توبه پذيرد و از بديها در مى گذرد، و ميداند شما چه مى كنيد، پس از رفاقت و همنشينى با گناهكاران، و يارى ستمگران و همسايگى تبهكاران پرهيز كنيد! و از فتنه شان برحذر باشيد و از آستان ايشان دور شويد، و بدانيد كه هر كس با دوستان خدا مخالفت كند، و آئينى جز دين خدا برگزيند و نظرش را با خودسرى بر دستور ولى خدا ترجيح دهد (تنها نظر خودش را بپذيرد)، در آتشى درآيد كه زبانه مى كشد، و بدنهائى بى روح و عارى از هر سعادت را مى بلعد، ايشان مردگانند و حرارت آتش را نمى يابند،

پس اى دارندگان بينش عبرت گيريد! و خدا را بشكرانه اينكه شما را هدايت نمود سپاس گوئيد، و بدانيد شما هرگز از تحت قدرت خداوند به قدرت ديگرى خارج نمى شويد. آرى خداوند كردار شما را مى نگرد سپس بسوى او برانگيخته و فراهم مى شويد، پس اندرز را بكار بنديد، و رفتار افراد صالح را فرا گيريد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 236

پس از آن حقوق خويشاوندانت مى باشد، كه از اين حقوق نيز حقوقى ديگر منشعب مى شود.

حقوق رهبران سه قسم است كه واجبتر آنها بر تو رعايت حقّ كسى است كه با قدرت و توان در پى صلاح و حفظ تو است، سپس حقّ استادت كه با دانش و علم مصلحت تو را مى انديشد، و بعد از آن حقّ مولا و مالك تو است. و هر مدبّر و مصلحت انديشى رهبر و پيشوا است.

و حقوق زيردستانت سه گونه است كه از همه واجبتر رعايت حقوق كسى است كه در قدرت زير دست توست، سپس در علم- زيرا نادان زير دست دانا است

______________________________

(1) اين روايت را شيخ صدوق- اعلى اللَّه مقامه- با اندكى اختلاف در دو كتاب خود «فقيه» و «خصال» مسندا آورده است، و از متن آن چنين برمى آيد كه «رساله حقوق» در اصل نامه اى بوده كه از جانب آن امام به يكى از اصحابش نگاشته شده، و در نقل آن بعضا تلخيص گشته است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 237

- و بعد از آن افراد تحت اختيارت؛ چون همسران تو و بردگانت. و حقوق خويشانت بسيار است، كه بستگى به دور و نزديك بودن نسبت خانوادگى دارد، كه واجب ترين آنها بر تو حقّ مادرت، سپس پدرت، بعد فرزندت، و پس از آن برادرت، سپس بهمين ترتيب بر اساس نزديكى خويشان ادامه مى يابد سپس حقّ ولى نعمتت كه از قيد بردگى آزادت كرده، و حقّ آن كس كه نعمتت را با آزاد ساختنش از يوق بردگى بر او جارى ساخته اى، سپس حقّ كسى كه به تو احسان نموده، سپس حقّ اذان گوى نمازت، و بعد حقّ پيشنمازت،

بعد [بترتيب] حقّ همنشينت، بعد حقّ همسايه است، بعد حقّ رفيقت، بعد حقّ شريكت، بعد حقّ مالت بر تو، سپس حقّ بدهكارت، بعد حقّ طلبكارت، بعد حقّ طرف معاملاتت، آن طرفى كه بر تو ادّعا دارد، و حقّ آن كس كه تو بر عليه او ادّعا دارى، سپس حقّ كسى كه با تو مشورت مى كند، و بعد حقّ آن كس كه تو با او مشورت مى كنى، و بعد حقّ آن كس كه از تو طلب خيرخواهى مى كند، و بعد حقّ فرد بزرگتر، بعد حقّ فرد كوچكتر، بعد حقّ سائل و درخواست كننده، بعد حقّ كسى كه از او خواهش نمودى،، بعد حقّ آن كس كه با سخن يا عمل، عمدا يا سهوا بتو بدى كرده يا با آن دو به تو خوبى كرده، سپس حقّ همه همكيشانت، بعد حقّ كفّارى كه در پناه دين تواند، سپس حقوقى كه به مقتضاى احوال در زندگى پديدار مى آيد. پس خوشا بحال كسى كه خداوند بر اداى حقوقى كه بر او واجب ساخته ياريش نمايد، و موفّقش داشته و براه راست ارشادش فرمايد.

ورودى عبرت است.

6- و امّا حقّ پاهايت اين است كه با آن دو راه حرام مپوئى، و آن را مركب خود در راهى كه موجب خوارى پويندگانش مى گردد نساخته و قرار ندهى. زيرا آن دو تو را حمل كرده و براه دين ميكشانند. و [در پايان] جايزه از آن تو خواهد بود، و لا قوّة إلّا باللَّه.

7- و امّا حقّ دست تو اين است كه آن را به حرام دراز مكنى كه با اين كار مستوجب كيفر خداوند در آخرت و گرفتار ملامت و سركوفت مردم در دنيا مى گردى. و از امورى كه خداوند بر آن دو واجب فرموده كوتاهش مساز، بلكه آن را با پرهيز از مباحات و اصرار بر مستحبّات، عزيز و گرامى بدار. پس چون در دنيا پرهيز نمود و شريف شد مستوجب پاداش نيكوى آخرت گردد.

8- و امّا شكمت اين است كه آن را همچون ظرفى براى حرام- اندك يا بسيار- مسازى، و حتى در حلال آن نيز ميانه روى كنى، و آن را از حدّ تقويت به حدّ حقارت و ناجوانمردى مرسانى، و چون به گرسنگى و تشنگى بيقرارى نمود و آشفته شد بر آن مسلّط شوى. زيرا آن سيرى كه صاحبش را مبتلا به مرض سوء هضم سازد كاهلى آرد و سستى و واماندگى، و موجب دورى از هر احسان و مردانگى مى شود. و بى شكّ آن سيراب شدنى كه شكم صاحبش را انباشته از آب نمايد، كم عقلى آرد و نادانى، و مردانگى را نيز دور مى سازد.

9- و امّا حقّ دامنت، اين است كه آن را بر آنچه كه بر تو حرام است حفظ كرده و پاك نگه دارى، و

با كمك فرو بستن چشم- كه از بهترين ياوران است- و نيز با بسيار ياد مرگ بودن، و تهديد نمودن نفس به عذاب و ترساندنش بر آن مهمّ

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 239

كمك گيرى. [چرا كه] مصون ماندن از خطا، و حمايت و تأييد تنها با خداست، و لا حول و لا قوّة إلّا به.

بدر روى در امان نخواهى بود، و لا قوّة إلّا باللَّه.

12- و امّا حقّ صدقه (كمك به نيازمندان) اين است كه بدانى آن؛ اندوخته و پس انداز تو نزد پروردگارت مى باشد، و سپرده اى از آن توست كه نيازى به گواه گرفتن ندارى، پس چون بدين معنى پى بردى؛ تو بدان چه كه در پنهان به امانت سپرده اى مطمئن تر از چيزى هستى كه آن را آشكارا همى سپرده اى، و تو را سزد كه آنچه با خدا آشكارا داشته اى سرّى و پنهان نمائى، و در هر حال و وضعى آن مطلب بصورت راز بين تو و او باشد، و بر آنچه بدو سپرده اى هيچ كمكى بر گواهى گوشها و چشمها- كه گوئى بدانها خاطرجمع ترى- بر آن مخواه، البتّه نه بدين صورت كه تو نسبت به برگشت سپرده ات به خود اطمينان ندارى. سپس بر هيچ كس بخاطر صدقه؛ منّت مگذار، چرا كه آن براى تو است، پس چنانچه بدان باليدى و منّت نهادى از اينكه بروزگار همان كس كه بر او منّت نهادى گرفتار شوى خاطر آسوده مدار، زيرا اين گواه بر اين موضوع است كه آن را براى خودت

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 240

نخواسته اى، چون اگر براى خودت خواسته بودى هرگز بر كسى منّت نميگذاشتى، و لا قوّة إلّا باللَّه.

13- و امّا حقّ قربانى اين است كه همراه با نيّتى خالص براى خدايت بوده، و فقط بمنظور رحمت الهى و قبول او باشد، نه براى جلب نظر مردم، پس چون اين گونه گشتى، نه خودنمائى و نه ريا نموده اى، و تنها خدا را در نظر مى گيرى، و بدان كه خداوند را بدان چه راحت است و

ميسور بايد خواست، نه بدان چه سخت است و دشوار، همچنان كه براى مخلوقات خود تكليف را راحت نموده نه سخت و دشوار. و همچنين فروتنى براى تو بهتر از خان منشى است، براى آنكه سختى و پرخرجى در افراد خان منش است. و رفتار متواضعانه نه زحمت دارد و نه خرج، زيرا موزون با سرشت، و موجود در طبيعت است، و لا قوّة إلّا باللَّه.

بى نياز نخواهى بود، به اين است كه عقل و خردت را برايش فارغ سازى، و فهم و هوشت را براى او حاضر، و قلبت را پاك گردانى، و توسّط ترك خوشيها و كاهش شهوات بينش و ديده ات را برايش جلا دهى. و اينكه بايد همچون رسول و فرستاده ميان او و افراد نادان عمل نمائى، و پيام استاد را به وجهى نيكو بديشان برسانى، و چون از جانب او عهده دار ابلاغ پيام و مأمور قيام بدان گشتى در ادايش خيانت مكنى، و لا حول و لا قوّة إلّا باللَّه.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 241

16- و امّا حقّ مالكت (يعنى مولايت) همچون حقّ زمامدار و پيشواى حكومتت مى باشد، با اين تفاوت كه اختيارات مولا بيش از زمامدار است. و اجراى دستوراتش در هر كوچك و بزرگى بر تو لازمست، جز اينكه بخواهد تو را از حقوق واجب الهى خارج ساخته، و ميان تو و حقّ خدا و حقوق مردم جدائى افكند، پس چون حقّ خدا را بجا آوردى به اداى حقّ او بازگرد، و به آن مشغول باش و سرگرم، و لا قوّة إلّا باللَّه.

سرپيچى از تو نمى باشند، و هر جا كه از تو به ستوه آيند فريادرسى جز رحمت و حمايت خداوند، و صبر و پايدارى چيز ديگرى ندارند، و چقدر شايسته تو است كه از اين عزّت و نيروى خداداد- كه با آن پيروزشده اى- شكرگزار باشى.

و هر كس كه شكر خدا را بجاى آرد خداوند بر نعمتى كه او را بهره مند ساخته بيفزايد، و لا قوّة إلّا باللَّه.

18- امّا حقّ زيردستان علمى تو (يعنى شاگردانت) اين است كه بدانى خداوند در آن علم كه به تو بخشيده و گنجينه حكمتى كه بتو ارزانى داشته؛ تو را قيّم و سرپرست ايشان ساخته است، پس چنانچه در اين مأموريتى كه خداوند بتو داده بخوبى عمل نمودى؛ و در برپاداشتن آن وظيفه همانند خزانه دارى مهربان؛ و خير خواه- مانند مولا به بنده هايش-، و همچون مأمورى كه چون فرد نيازمندى را بيند از اموال تحت اختيارش به او ميدهد صابر و شكيبا باشى؛ در اين صورت تو سرپرستى بيدار و هوشيار بوده، و براى اين كار خادمى با ايمان هستى، و گر نه رفتار تو با خداوند خائنانه بوده؛ و با خلق او ستمكارانه باشد، و با اين رفتار خواهان سلب آن نعمت الهى و خواستار رفتار قاهرانه او شده اى.

19- و امّا حقّ همسرت- كه با پيوند زناشوئى زيردست تو شده- اين است كه بدانى خداى عزّ و جلّ او را مايه آرامش و راحتى، و همدم و نگهدار تو ساخته،

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 242

و نيز بايد هر كدامتان به شكرانه وجود همسرش خدا را شكر گويد، و بداند كه اين نعمتى از جانب خدا بر او است. و

واجب است كه با اين نعمت خدا (يعنى همسر) خوشرفتارى كند، و او را احترام دارد، و با او بسازد و ملايمت كند، هر چند كه حقّ تو بر آن زن سنگين تر، و طاعتت بر او لازم تر است- در هر چه بخواهى يا نخواهى- تا آنجا كه گناه نباشد، كه براستى با وى مهربانى كردن و تفريح نمودن حقّ او است. و در صورتى محلّ آرامش خواهد بود كه كامجوئى و لذّتى كه ناچار به انجام آن است رعايت شود، و اين حقّ بسيار بزرگى است، و لا قوّة إلّا باللَّه.

20- و امّا حقّ برده و غلام زيردست تو اين است كه بدانى او آفريده پروردگارت، و گوشت و خون تو است. و اينكه تو تنها مالك او ميباشى، نه اينكه تو سازنده او باشى نه خدا، تو گوش و چشمى برايش نساخته اى، و تو روزيش نداده اى، بلكه خدا است كه تو را از تمام اينها كفايت كرده، و او را مسخّر تو ساخته، و تو را امين خود بر او قرار داده، و او را برسم امانت بتو سپرده است، تا بخاطر خدا او را حفظ كنى، و با او رفتارى خداپسندانه داشته باشى، و از آنچه خود ميخورى بدو بدهى، و از لباسى كه مى پوشى بدو بپوشانى، نه اينكه او را بكارهاى سخت بگمارى، پس اگر او را نخواستى، از مسئوليّت الهى او خارج شو و با چيز ديگر يا فرد ديگر تعويضش كرده، و با اين كار آفريده خدا را آزار نداده اى، و لا قوّة إلّا باللَّه.

است كه هيچ كس فردى ديگر را در آنجا حمل نمى كند، و از ميوه دل خود چيزى بتو خورانده است كه هيچ كس بديگرى نميخوراند. و با گوش و چشم و دست و پا و مو و پوست [و خلاصه] تمام جوارحش تو را حفاظت نموده و از تو نگهدارى كرده، و از اين كارش هم خرّم و شاد بوده، و در عين حال مراقب بوده، و در ايّام باردارى هر ناگوارى و درد و سنگينى و غم و اندوهى را بجان خريده و تحمّل نمود، تا آن موقعى كه دست قدرت الهى تو را از او فارغ ساخت و بر پهنه زمين آورد، از آن ببعد خوش داشت كه تو سير باشى و او گرسنه، تو پوشيده باشى و او برهنه، تو سيراب باشى و او تشنه، و بر تو سايه بگستراند و خود در برابر آفتاب باشد، و با سختى خود تو را به رفاه اندازد، و با بيخوابى خود خواب را بر تو شيرين كند، مادر

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 243

اندرونش ظرف تو، و دامنش محلّ آرامش تو، و پستانش ظرف آب تو، و جانش پناه تو بوده است. و فقط بخاطر تو متحمّل گرم و سرد دنيا شده است، پس بهمان اندازه هم تو از او تشكّر كن، و آن را جز بيارى و توفيق خداوند نتوانى! 22- و امّا حقّ پدرت اين است كه بدانى او ريشه وجود تو مى باشد و تو شاخه اوئى، و بى شكّ اگر او نبود تو نبودى، پس هر وقت در وجود خود نعمتى را- كه خشنودت مى سازد- مشاهده كردى، بدان كه پدر تو ريشه

و اصل آن نعمت بر تو باشد (يعنى آن نعمت را از پدر دارى) و بهمان اندازه حمد و سپاس الهى را بجا آور [و لا قوّة إلّا باللَّه].

23- و امّا حقّ فرزندت؛ توجّه بدين امر است كه او از تو مى باشد (يعنى:

شاخه اى از شاخسار وجود تو است) و در چند روز اين دنيا خير و شرّش وابسته به تو است. و بدانى كه يقينا از جمله وظائفى كه بر عهده ات گذاشته شده؛ از قبيل:

تربيت نيكو، راهنمائى بسوى پروردگارش، يارى و مساعدتش در طاعت خدا- در باره خود و او- مسئول مى باشى، و در اين تكليف به ثواب ميرسى و يا مجازات مى گردى، پس در اين باره همچون افرادى كه توسّط حسن اثرشان بر فرزند؛ نامه عمل خود را در اين چند روز دنيا مى آرايند رفتار كن، و در تربيتش آن نوع بكوش كه نزد پروردگارش- از آنچه بين تو و او عمل شده و براى او از خدا مدد گرفته اى- معذور باشى، و لا قوّة إلّا باللَّه.

24- و امّا حقّ برادرت اين است كه بدانى او همچون دستت ياور تو مى باشد كه آن را مى گشائى، و مانند پشت و تكيه گاه كه بدان تكيه مى كنى، و چونان عزّت تو است كه بر آن اعتماد مى كنى، و نيروى تو است كه با آن حمله مى كنى، پس او را سلاح نافرمانى خدا مساز، و وسيله ستم به خلق خدا قرار مده، و ياريش را در باره خودش؛ و كمك نمودن به او در برابر دشمنش، و حائل شدن ميان او و شيطانهايش، و نصيحت و خيرخواهيش، و توجّه به او در راه خدا را هرگز وامگذار و

از آن كوتاهى مكن، و اين در صورتى است كه مطيع فرمان پروردگارش باشد و أوامر او را بخوبى پاسخ گويد، و گر نه بايد خدا نزد تو مقدّم و گرامى تر از او باشد.

25- امّا حقّ آن مولايت (1) كه تو را از يوغ بندگى آزاد كرده اين است كه بدانى او مال خود را در باره ات خرج كرده، و تو را از ذلّت و وحشت بندگى به

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 244

افتخار آزادى و آرامش آن خارج ساخته و بيرون برده، و از گرفتارى مملوك بودن آزادت نموده، و حلقه هاى [زنجير] بردگى را از دوش تو جدا كرده، و عطر دل انگيز عزّت آزادى را برايت آفريده، و تو را از زندان غم و اندوه خارج ساخته، و سختى را از تو دور نموده، و زبان عدل و داد را برايت گشوده، و مال دنيا را برايت مباح كرده، و تو را صاحب خودت نموده، و از اسارت رهايت ساخته، و براى عبادت پروردگارت آسوده خاطرت نموده است، و بدين جهت تن به كسرى مالش داده (يعنى تحمّل كم شدن مالش را نموده) پس بدان كه او در زمان حيات و مرگت؛ بعد از خويشاوندانت از نزديكترين مردمان به تو خواهد بود و از تمام خلق در يارى و كمك و مساعدت تو- در راه خدا- شايسته تر مى باشد. پس در امورى كه به تو نياز دارد خود را بر او مقدّم مدار.

26- و امّا حقّ آن مولائى «1» كه نعمت آزاديش را تو بر او جارى ساختى اين است كه بدانى بى شكّ خداوند تو را حامى، نگهبان، ياور و پناهگاه او ساخته، و

او را برايت همچون واسطه اى بين خود و تو قرار داده، و از اين رو در خور آن است كه تو را از آتش باز دارد، پس اين پاداش براى تو در آخرت است، [و پاداش دنيائى او اين است كه] اگر در دنيا خويشاوندى نداشته باشد به تلافى مخارجى كه براى [آزادى] او متحمّل شدى و وظائفى كه بدنبال آن انجام دادى تو را از ارث خود بهره مند ساخته، پس چنانچه رعايت حقوق او را نكنى بيم آن مى رود كه ميراث او برايت حلال و گوارا نباشد، و لا قوّة إلّا باللَّه.

27- امّا حقّ كسى كه به تو نيكى و احسانى نموده: تشكّر، يادآورى احسان او، نشر گفتار نيكو در باره او، و در امورى كه ميان تو و خداى سبحان مى باشد از سر اخلاص برايش دعا كنى، پس اگر چنين كنى، شكر او را در نهان و آشكار بجا آورده اى، پس در صورت امكان احسان او را تلافى كن، و گر نه بايد منتظر فرصت باشى، و خود را براى جبرانش آماده سازى.

28- امّا حقّ أذان گو، اين است كه بدانى كسى كه بانگ نماز سر مى دهد

______________________________

(1) رابطه «ولاء» ميان دو نفر از آنجا پديد مى آيد كه يكى از آن دو ديگرى را آزاد كند، و در اين حال هر دو را نسبت بيكديگر «مولى» مى خوانند، يكى مولاى آزادكننده، و ديگرى مولاى آزاد شده، و امام سجّاد عليه السّلام در اينجا حقّ هر يك از آن دو را طىّ فرازى جداگانه بيان فرموده است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 245

پروردگار را بياد تو مى آورد، و تو را به بهره و نصيبت فرا ميخواند،

و بهترين ياران تو بر انجام فريضه اى كه خداوند بر تو تكليف كرده است مى باشد، بنا بر اين از او همچون كسى كه به تو احسان نموده تشكّر و قدردانى كن، و چنانچه خود در خانه ات بدين امر اهتمام دارى [يا از وى غم و ناراحتى دارى]، نبايد به او در كارى كه براى خداست شك كنى، و يقينا بدانى كه او بر تو نعمتى است الهى، پس شكرانه اين نعمت الهى را در هر حال بجاى آر، و لا قوّة إلّا باللَّه.

29- و امّا حقّ پيش نمازت اين است كه بدانى او سفارت ميان تو و خدا، و نمايندگى تو را بدرگاه پروردگارت بعهده گرفته است، او از جانب تو سخن مى گويد نه تو از طرف او، او برايت دعا مى كند نه تو براى او، او در باره ات درخواست مى كند نه تو در باره او، و نگرانى و اندوه ايستادن در پيشگاه خداوند و درخواست نمودن از او را همو از تو كفايت كرده، پس چنانچه در قسمتى از اين امور كوتاهى يا تقصيرى صورت گيرد بر عهده اوست نه بر تو، اگر خطا كار باشد تو شريك او نيستى و او بر تو فضيلتى ندارد، پس جانش را سپر جان تو كرده، و نمازش را سپر نمازت، از اين رو بايد در مقابل آنچه كه بجا آورده است از او تشكّر و سپاسگزارى كنى، و لا قوّة إلّا باللَّه.

30- و امّا حقّ همنشين اين است كه با او نرمخو و خوش برخورد باشى، و در سخن گفتن با او انصاف بخرج دهى (يعنى: در سخن گفتن با او همان شيوه را پيش گيرى

كه ميخواهى با تو داشته باشد)، و ديده ات را يكباره از او برنگير، و هر گاه با او سخن مى گوئى قصد تو فهماندن وى باشد، و چنانچه تو همنشين او بودى هر چند در برخاستن از نزد او آزادى، و او نيز چنانچه همنشين تو بود هر چند در برخاستن از مجلست مختار است، ولى تو جز با اجازه او برنخيز، و لا قوّة إلّا باللَّه.

31- و امّا حقّ همسايه: در پشت سر و نبودش حفظ و نگهدارى او، و در حضورش گراميداشت و احترام او، و در حضور و غياب، يارى و كمك به او است. (در پشت سر او را حفظ كنى، و در حضور گراميش دارى، و در همه حال يارى و كمكت را از او دريغ مدارى)، نبايد از او عيبجوئى نمائى، و نيز نمى بايد از سر كنجكاوى به جستجوى بدى او پردازى تا آن را بفهمى. پس چنانچه از سر اتّفاق و بدون هيچ عملى بدان بدى پى بردى بايد براى حفظ و نگهدارى آنچه فهميده اى همچون دژى محكم و پرده اى ضخيم باشى، كه چنانچه نيزه ها سينه اى را

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 246

بشكافند- بخاطر دست يافتن بر آن- بدان راز پى نبرند. مخفيانه به سخنانش گوش مدهى (گفته ديگران را در باره اش مپذير)، در گرفتارى و سختى تنهايش مگذارى، در هيچ نعمتى بر او حسودى مكنى، و بايد از لغزشش درگذرى و خطايش را ناديده گيرى، و چون با تو نادانى كرد حلم و بردباريت را از او دريغ مدارى (يعنى با او بردبارى كن)، رفتارت با او پيوسته مسالمت آميز باشد تا زبان دشنام و ناسزا را از

او دور سازى، و حيله فرد ناصح ظاهرى را در او بى اثر كنى، و بزرگوارانه با او معاشرت نمائى، و لا قوّة إلّا باللَّه.

32- و امّا حقّ دوست و رفيق اين است كه تا آنجا كه ميتوانى به آئين فضل و احسان با او دوستى كنى، و اگر نشد در مصاحبت با او از حدّ انصاف خارج نشوى، و همان طور كه تو را گرامى ميدارد او را گرامى دارى، و چون از تو پشتيبانى كرد از او پشتيبانى كنى، مبادا در كار نيكى بر تو پيشى گيرد، پس اگر پيشدستى كرد آن را تلافى كن. و در امورى كه سزاوار دوستى است در حقّش كوتاهى مكن، خود را موظّف دار كه خيرخواه و نگهدار او باشى، و بر طاعت پروردگارش كمك و ياريش نمائى و در ترك گناه يار و مددكار او باشى. سپس بر او مايه رحمت باشى نه عذاب، و لا قوّة إلّا باللَّه.

33- و امّا حقّ شريك اين است كه در غياب او كارش را بر عهده گيرى، و در حضورش نيز همتاى او انجام وظيفه كنى، و همچنين به رأى و نظر خود پيش از مشورت با او تصميم مگيرى و بدان اقدام مكنى (يعنى خودرأى مباش) همچنان كه مالش را حفظ مى كنى در هر كم و بيشى تجاوز را از خود دور دار، زيرا در حديث است كه: «دست بركت خدا تا زمانى بر سر دو شريك است كه خيانت نكنند»، و لا قوّة إلّا باللَّه.

34- و امّا حقّ مال اين است كه آن را جز از راه حلال بدست نياورى، و جز در راه مشروع خرج نكنى، آن

را بيجا و در غير موارد مربوطه خرج مكنى، و از موارد بجا و مربوطه اش دريغ مدارى، و مال چون از آن خدا است آن را جز به راه او، و غير سبب و وسيله قرب به او قرار مدهى، و آن كس را كه محتمل است سپاست را نگويد [در بردن ثلث] بر خود ترجيح مده كه در غير اين صورت در خور آن است كه جانشين خوبى در اموالت نباشد، و در آن رعايت طاعت پروردگارت را نكند.

و تو با اين كار به بهره مندى او از مالت وى را كمك كرده اى، و چنانچه در مالت و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 247

آن ارث بجاى مانده به شيوه اى بسيار نيكو رفتار كند كه در اين صورت به طاعت پروردگارش عمل نموده و در نتيجه غنيمت را او ببرد، و بار گناه و افسوس و پشيمانى همراه با مجازات بر گرده تو بماند، و لا قوّة إلّا باللَّه.

35- و امّا حقّ طلبكارت اين است كه اگر مالى دارى طلبش را بپردازى و آسوده خاطر و بى نيازش سازى و او را ندوانى و امروز و فردا نكنى در پرداخت حقّش سهل انگارى نكنى كه بتحقيق رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: «سهل انگارى فرد دارا و توانگر (در پرداخت حقّ طلبكار) ستم است». و اگر تنگدست بودى او را با گفتارى نيكو خشنود سازى، و خيلى محترمانه از او تقاضاى مهلت نمائى، و به شيوه اى كه همراه با لطف و مدارا باشد او را از خود بازدارى، و نابودى مالش را با بد بودن اين معامله جمع نكنى (يعنى: با اين كار

او را از نسيه دادن و خير رساندن دلسرد مسازى)، كه بى شكّ اين پستى و فرومايگى است، و لا قوّة إلّا باللَّه.

36- و امّا حقّ همكار و طرف معامله ات اين است كه او را مفريبى، و دغلى نكنى، و تكذيب ننمائى، و غفلت زده اش مسازى، و گولش نزنى، و او را همچون دشمنى بيرحم و بى ملاحظه مكوبى، و چنانچه بتو اعتماد نمود تا آنجا كه ميتوانى برايش بكوشى، و بدان كه بى شكّ فريفتن و اغفال كسى كه بتو اعتماد نموده حرمتش همچون حرمت ربا است، و لا قوّة إلّا باللَّه.

37- و أمّا حقّ مدّعى (خصمى كه ادّعائى بر ضدّ تو طرح كرده) اين است كه اگر ادّعايش حقّ و درست بود دليلش را بر هم نزنى، و ادّعايش را باطل نسازى، تا به نفع او خصم خود شوى، و بر آن داورى كنى، و بدون حضور هيچ گواهى، گواه او باشى، كه بى شكّ اين [نوع رفتار] حقّ خدا بر تو مى باشد. و چنانچه ادّعايش ناحقّ و باطل بود با او ملايمت كنى و او را از آن عمل به وحشت اندازى، و به آئينش سوگند دهى، و با ياد و ذكر خدا شدّت و تنديش را بشكنى، و از ياوه سرائى و جنجال- كه نه تنها بدخواهى دشمنت را از تو دفع نكند، بلكه تو را گرفتار گناهش نيز بسازد- پرهيز كنى، كه بدين خاطر تيغ دشمنيش را بر تو تيز كند، كه بى شكّ سخن ناپسند و زشت شرانگيز است و سخن پسنديده و خوب شرّ برانداز است (يعنى: سخن زشت آتش فتنه را شعله ور مى سازد و سخن خوب آتش فتنه را خاموش)، و لا قوّة

إلّا باللَّه.

38- و أمّا حقّ خصمى كه تو بر ضدّ او ادّعائى دارى اين است كه اگر ادّعايت

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 248

حقّ بود در گفتگوى با طرف نيكو سخن گوئى، چرا كه ادّعا در گوش مدّعى عليه (يعنى آنكه بر عليه او ادّعا مى شود) بسيار سخت و ناراحت كننده و گوش خراش است، و براى گريز از دعوا بطور خلاصه و بنرمى و آرامش و روشنترين گفتار و لطف كامل با او بحث كنى، و با اين طرز رفتار دليل و برهانت را بر او عرضه دارى، و با كشمكش با او به قيل و قال از دليلت باز نمانى تا دليلت بر باد رود، و نتوانى آن را جبران كنى، و لا قوّة إلّا باللَّه.

39- و امّا حقّ كسى كه با تو مشورت مى كند اين است كه اگر فكر خوبى برايش دارى در خيرخواهى و نصيحت او بكوشى، و بر آن راهنمائى كنى؛ آنچنان كه اگر تو بجاى او بودى همان كار را مى كردى، و اين طرز رفتار بايد توأم با مهربانى و ملايمت باشد، زيرا ملايمت دلتنگى را بزدايد، و تندى و خشونت آرامش را به غم كشاند، و اگر برايش هيچ فكرى به ذهنت نرسيد ولى شخص ديگرى را مى شناسى كه به فكرش اعتماد دارى و براى خود مى پسندى بايد او را به وى راهنمائى و ارشاد كنى، در نتيجه تو با اين طرز رفتار نه در باره اش كوتاهى كرده اى و نه هيچ راهنمائى را از او دريغ داشته اى، و لا قوّة إلّا باللَّه.

40- و أمّا حقّ راهنمايت اين است كه چون تو را به نظرى كه موافق به نظر و

فكر تو نبود راهنمائى كرد او را متّهم نسازى، زيرا مردمان در نظريات گوناگون بوده و داراى اختلافند، پس چنانچه به نظريه اش مشكوك بودى آزادانه عمل كن، ولى تهمت زدن به او- در حالى كه شايسته مشورت است- بر تو ممنوع و غدقن است، و پيوسته بپاس اين رفتار- كه بتو نظر داده و بخوبى خيرخواهى و نصيحت كرده- از او تشكّر ميكنى، پس چنانچه مناسب و موافق با تو نظر داد خدا را سپاس ميگوئى و آن را از برادرت با تشكّر مى پذيرى، و در جبران آن- چنانچه زمانى به تو پناه آورد و توسّل جست- منتظر فرصت ميباشى (تا جبران آن اخلاصى كه با تو ورزيده در آن روز كه از تو راهنمائى خواست بنمائى)، و لا قوّة إلّا باللَّه.

41- و امّا حقّ كسى كه از تو نصيحت مى طلبد (نصيحت خواه) اين است كه شرط نصيحت را براه صواب تا آنجا برايش بجا آورى كه ميدانى قبول مى كند (يعنى به آن جامه عمل مى پوشاند) و همى كوش تا بگونه اى گوش نواز و در حدود عقلش با او سخن گوى، كه بى شكّ هر خرد و عقلى داراى سطح انديشه اى است كه آن سخن را مى شناسد و مى پذيرد، و بايد راه و روش تو با او توأم با مهر و محبّت

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 249

باشد.

42- و امّا حقّ نصيحت كننده (يعنى مشاور) اين است كه در برابرش نرمش و ملايمت نشان دهى، و دل بدو دهى، و به سخنان او گوش دهى تا نصيحت او را دريابى و بفهمى، پس در آن نصيحت انديشه كن، كه اگر درست بود خدا را سپاس گوئى و از

او بپذيرى و قدرشناسى كنى، و اگر [پس از انديشه دريافتى] سخنش موافق صواب نيست، ضمن اينكه با او مهربان ميباشى، متّهمش مسازى، و اين را بدانى كه در نصيحتت فروگذارى ننموده، جز اينكه اشتباه فهميده و به خطا افتاده است، مگر آنكه نزد تو سزاوار تهمت گشته باشد، كه بنا بر اين در هر حال به كار او هيچ اعتنائى مكن، و لا قوّة إلّا باللَّه.

43- و أمّا حقّ فرد كهنسال اين است كه او را بجهت [بالا بودن] سنّش محترم دارى و بخاطر اسلامش تجليل نمائى، اگر در اسلام داراى سوابق درخشانى بود او را [در همه حال] مقدّم دارى، و با او دعوا و كشمكش نكنى، نه در راه بر او پيشى گيرى و نه پيشاپيش او راه روى، و نه او را نادان شمارى، و چنانچه با تو جاهلانه رفتار كرد تحمّل كنى، و به حقّ اسلام و سنّش او را گرامى دارى، كه جز اين نيست كه حقّ سنّ به اندازه حقّ اسلام است، و لا قوّة إلّا باللَّه.

44- و أمّا حقّ فرد خردسال: مهربانى نمودن با او، پرورش او، آموزش او، گذشت و بخشيدن از او، پرده پوشى [بر عيوب] او، ملايمت با او و يارى كردن او، و پوشاندن خطاهاى كودكانه او- زيرا اين طرز رفتار موجب توبه و بازگشت است-، و مداراى با او، و عدم تحريكش [با عيبجوئى و خرده گيرى]، كه بى شكّ اين برخورد به هدايت و رشد او نزديكتر است.

45- و أمّا حقّ سائل: عطا كردن به او وقتى صدق گفتارش را باور كردى، و توانستى نيازش را برآورى، و برايش در آن گرفتارى دعا

كنى، و به خواسته اش جامه عمل پوشانى، و اگر در صدق گفتارش مشكوك بودى و او را متّهم مى دارى و قصد عطاى به او را ندارى، از اينكه آن از دامهاى شيطان باشد خاطر آسوده مدار، چه بسا ميخواهد تو را از بهره ات محروم سازد، و ميان تو و قرب به پروردگارت جدائى افكند، پس با پرده پوشى او را واگذار و با رفتارى خوش ردّ كن، و چنانچه در وضعى كه از او ميدانى بر نفس خود چيره و غالب آمدى و بدو چيزى دادى، همانا اين روش از استوارترين كارهاست.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 250

46- و أمّا حقّ كسى كه از او چيزى بخواهند اين است كه اگر عطا كرد همراه با تشكّر و قدردانى از او باشد، و در عدم عطايش او را معذور داشته، و گمانت را بدو نيكو دارى (خوش بين باشى) و بدانى كه اگر عطا نكرد مال خودش را نداده و هيچ ملامتى نسبت به مال خود ندارد، هر چند [بخود] ستمكار باشد، كه بى شكّ انسان بسى ستمگر و ناسپاس است.

47- و أمّا حقّ كسى كه خداوند توسّط عمل او تو را شاد ساخته اين است كه اگر قصد او بدان شاد نمودن تو بوده ابتداء خدا را حمد گوئى، سپس در مقام پاداش بهمان اندازه از او تشكّر كنى، و بنا بر فضيلت پيشدستى، در جبران و تلافى نمودنش منتظر فرصت باشى. و چنانچه [در اين واسطه] قصد او تو نبود، حمد الهى را بجاى آر و خدا را سپاس گوى و اين را بدان كه آن شادى از جانب اوست، و او مايه خرسندى تو

شده، و آن كس را كه واسطه نعمت الهى بر تو شده دوست بدارى و پس از اين براى او آرزوى خير كنى- چرا كه وسائل و واسطه هاى نعمت هر كجا كه باشد بركت است- هر چند كه قصدى نداشته باشد، و لا قوّة إلّا باللَّه.

48- و امّا حقّ كسى كه دست تقدير او را واسطه بدى به تو- در گفتار يا كردار- نموده، اين است كه اگر از روى عمد بوده؛ بخشش و گذشت از همه چيز بهتر و برتر است، كه هم كدورت را برايش ريشه كن كند، و هم رفتار نيكوئى است همراه با ديگر از مزاياى اخلاقى كه در پى دارد، كه براستى خداوند مى فرمايد:

وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِكَ ما عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ، يعنى: «و هر آينه هر كس كه كين ستاند پس از آنكه بر او ستم رفته باشد پس هيچ راهى [از تعرّض و سرزنش] بر آنان نيست- شورى: 41»، تا آنجا كه فرمايد: [وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ] إِنَّ ذلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ، يعنى: « [و هر كه شكيبائى ورزد و درگذرد] هر آينه آن از كارهاى ستوده و استوار است- شورى: 43»، و نيز فرمايد: وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ، يعنى: «و اگر سزا مى دهيد، بمانند آنچه با شما كرده اند سزا دهيد، و اگر شكيبائى كنيد آن براى شكيبايان بهتر است- نحل: 126»، اين شيوه رفتار در عمد و قصد است. پس چنانچه از روى سهو بود و قصدى در كار نبود با قصد انتقام بدو ستم مرسانى، كه در اين صورت بر كار خطا و سهو

او را مجازات نموده اى، و با او ملايمت كن، و تا آنجا كه مى توانى با او خوشرفتارى كنى، و لا قوّة إلّا باللَّه.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 251

49- و أمّا حقّ اهل دينت بطور عموم: حسن نيّت، مهربانى به همگان، و مدارا نمودن با بدرفتارشان، و انس و الفت با آنان، و كوشش در راه اصلاحشان، و تشكّر از اهل احسانشان- چه در حقّ خود و چه در باره تو-، كه بى شكّ نيكوكارى به خود- چنانچه آزارش را از تو بازدارد- در اصل احسان به تو مى باشد، زحمتش را از تو باز مى دارد، و خود را از [آزار] تو حفظ مى كند، پس تمام ايشان را مشمول دعاى خود كن، و به همه يارى و كمك نما، و مقام هر يك را در نظر دار و رعايت كن، كهنسال آنان را بجاى پدر، و خردسالشان را بجاى فرزند، و افراد ميان سالشان را بجاى برادر گير، پس چنانچه هر كدامشان بر تو وارد شدند با لطف و مهربانى از او دلجوئى و تفقّد نما، و حقوق برادرى را در باره اش رعايت كن.

50- و أمّا حقّ اهل ذمّه و در پناه اسلام: حكم آنان اين است كه آنچه را خدا از ايشان پذيرفته قبول كنى، و به ذمّه و عهدى كه خدا براى ايشان مقرّر داشته وفا نمايى، و در آنچه از ايشان خواسته شده و خود را بر آن مجبور نموده اند به همان [قوانين اسلام با اهل ذمّه] حكم كنى، و در رفتار با ايشان همان گونه كه خداوند بر تو تكليف نموده عمل كنى، و به احترام ذمّه خدا و وفاى بدان عهد از

ستم بديشان پرهيز كنى، و عهد رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم حائل از ستمكارى با آنان و لازم الوفاء است، زيرا در حديثى به ما رسيده است كه پيامبر فرمود: «هر كس كه به افراد در پناه اسلام (اهل ذمّه) ستم كند من خصم اويم»، بنا بر اين از خدا پروا كن، و لا قوّة إلّا باللَّه.

پس اين پنجاه حقّى بود كه تو را احاطه نموده و بر تو واجب شده، كه در هيچ حالى از آن حقوق خارج نشوى جز آنكه مشمول رعايت و اداى يكى از آنها خواهى شد، و بر اين مهمّ تنها يارى و مدد از خداى جلّ ثناؤه بايد خواست، و لا قوّة إلّا باللَّه و الحمد للَّه ربّ العالمين.

كدام از شما نفس خود را همانند فردى بداند كه [پس از مرگ] بدنيا بازگشته، و بر تقصير و كوتاهى بر كردار شايسته براى روز تهيدستى و فقر، نادم و پشيمانست.

اى بندگان خدا، بدانيد آن كس كه از شبيخون در هراس باشد از بستر خواب كناره مى گيرد و از خوابيدن مى گذرد، و از ترس سلطه دنيا پرستان تا حدّى از خوردن و نوشيدن خوددارى ميكند. واى بر تو اى فرزند آدم! پس چگونه اى از هراس شبيخون خداوند صاحب عزّت، با گرفتن و مؤاخذه دردناك و شبيخون او بر جماعت نافرمان و گناهكار، همراه با مرگهاى ناگهانى شب و روز؟!، پس اين همان شبيخونى است كه نه راه خلاص و نجاتى دارد، و نه پناهگاهى و نه گريزگاهى! پس اى مؤمنان همچون هراس [اهل يقين و] پرهيزگاران از بازخواست الهى بترسيد، كه براستى خداوند [در سوره ابراهيم ذيل آيه 14] مى فرمايد: ذلِكَ لِمَنْ خافَ مَقامِي وَ خافَ وَعِيدِ، يعنى: «اين براى آن كس است كه از ايستادن در برابر من [براى حسابرسى] بترسد و از بيم كردن من بهراسد». پس از خوشيهاى نقد دنيا و فريب و آسيبش بر حذر باشيد و هوشيار، و سرانجام زيانبار ميل به دنيا را بخاطر آوريد، كه بى شكّ زيور و پيرايه دنيا فتنه است و دل دادن بدان گناه.

و بدان- واى بر تو- اى فرزند آدم كه براستى شدّت پرخورى، سرشت آرزو داشتن، و مستى سيرى، و غفلت دارائى از جمله چيزهائى است كه از كار و تلاش باز ميدارد و حركت آن را كند مى سازد، و ذكر را به فراموشى مى سپارد و از توجّه به مرگ منحرف مينمايد، تا

اينكه گويا فرد گرفتار دوستى دنيا داراى يك گيجى و سرگشتگى همچون مستى شراب است. و يقينا كسى كه بخدا مى انديشد و از او در

______________________________

(1) در اينكه چرا فعل «ارجعون» بصورت جمع آمده در حالى كه خطاب با فرد است نه با جماعت، و بنا بر قواعد بايد «ارجعنى» باشد گويند: اين بدان خاطر است كه شخص معصيت كار و كافر در آن حال خود را باخته و بجاى اينكه يك بار بگويد: «ربّ ارجعني» مكرّر مى گويد: «ربّ ارجعني ربّ ارجعني ربّ ارجعني»، و فصحا و سخن پردازان در نقل چنين كلامى تنها يك جمله نقل مى كنند لكن بصورت جمع. (استاد غفّارى)

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 253

هراس است و براى او عمل مى كند؛ بايد نفس خود را تمرين داده، و به گرسنگى عادت دهد، تا هيچ ميل و شوقى به سيرى پيدا نكند، و از اين روست كه اسب براى پيش بردن در مسابقه لاغر مى شود.

اى بندگان خدا، تقواى خداوند را همچون كسى كه آرزومند پاداش او، و ترسان از مجازاتش ميباشد رعايت كنيد، خداوند را در نظر گيريد چرا كه هم فرصت داده و هم بيم نموده، هم تشويق كرده و هم به ترس انداخته، در حالى كه شما نه بدان پاداش ارزنده اى كه تشويقتان فرموده هيچ شور و شوقى داريد كه بكار پردازيد و بدستوراتش عمل كنيد، و نه از آن كيفر سخت و عذاب دردناكش كه شما را بدان ترسانده هيچ ترسى داريد كه [از گناه] خوددارى كنيد، در حالى كه خداوند در كتاب خود شما را خبردار ساخته كه: فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا كُفْرانَ لِسَعْيِهِ وَ

إِنَّا لَهُ كاتِبُونَ، يعنى: «پس هر كس عملى از كارهاى نيك و شايسته كند در صورتى كه مؤمن باشد تلاش و كوشش وى بى أجر و پاداش نباشد و ما براى او نويسنده گانيم- انبياء: 94»، سپس براى شما در كتابش مثلهائى زد، و آيه هاى گوناگونى آورد تا از خوش گذرانى چند روزه اين دنيا برحذر باشيد، و نيز فرمود: إِنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ، يعنى: «جز اين نيست كه مالها و فرزندانتان [براى شما] آزمونند، و مزد و پاداش بزرگ نزد خداوند است- تغابن: 15»، پس تا حدّ توان از خدا بترسيد و كوشش كنيد و فرمان بريد، و زانپس رعايت تقواى الهى را بنمائيد و از پند و اندرزش درس گيريد و در باره بسيارى از شما اين را مى دانم كه گناهان دامنگيرشان شده و با اين حال پرهيزى از آن ندارند، و به دينشان زيان رسانده ولى آن را بد نشمارند، آيا به نداى الهى گوش فرا نمى دهيد كه دنيا را به باد عيب و حقارت گرفته؟! آنجا كه مى فرمايد: اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكاثُرٌ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطاماً وَ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ* سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ يعنى:

«بدانيد كه زندگانى اين دنيا بازى و بيهودگى و آرايش و فخر كردن

با يك ديگر و نازيدن- يا افزون جوئى- در مالها و فرزندان است؛- مثل بارانى كه گياه رويانيدنيش كشاورزان را خوش آيد و شگفت آور است، ولى اين طور نماند، بلكه

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 254

پژمرده شود و آن را زرد بينى و آنگاه خشك و شكسته و خرد گردد؛- و در آن جهان عذابى سخت و نيز آمرزشى از سوى خدا و خشنودى اوست، و زندگانى اين جهان جز كالاى فريبندگى نيست* به سوى آمرزشى از پروردگارتان و بهشتى كه فراخى آن همچون پهناى آسمان و زمين است [و] براى كسانى كه به خداى و پيامبرانش ايمان آورده اند آماده شده، [از يك ديگر] پيشى گيريد، اين فزون بخشى خداست كه آن را به هر كس كه خواهد مى دهد، و خدا داراى فزون بخشى بزرگ است- حديد: 20 إلى 21». و نيز فرمايد: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ. وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ، يعنى: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از خدا پروا كنيد، و هر كسى بايد بنگرد كه براى فردا (يعنى روز رستاخيز) چه پيش فرستاده است، و از خدا پروا داشته باشيد كه خدا بدان چه مى كنيد آگاه است. و مانند كسانى نباشيد كه خداى را فراموش كردند و خدا خودشان (يعنى تدبير حال خويشتن) را فراموششان ساخت، اينانند بدكاران- حشر: 18 إلى 19».

پس از خدا پروا كنيد اى بندگان خدا و انديشه نمائيد و براى آنچه آفريده شده ايد كار كنيد، كه بى شكّ خداوند شما را بيهوده نيافريده و مهمل رها نساخته،

و خود را به شما شناسانده، و فرستاده اش را به سوى شما فرستاده، و كتاب خود كه شامل حلال و حرام و دلائل و مثلها است بر شما نازل فرموده، پس از خدا پروا كنيد، كه پروردگارتان اقامه دليل نموده و فرموده: أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ* وَ لِساناً وَ شَفَتَيْنِ* وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ، يعنى: «آيا براى او دو چشم نساخته ايم [كه بدان مى بيند]؟ و زبانى [كه بدان سخن مى گويد] و دو لب [كه دهان او را مى پوشاند و در سخن گفتن و خوردن و آشاميدن به او كمك مى كند]؟* و او را دو راه [خير و شرّ] ننموديم؟- بلد: 8 إلى 10»، پس همين آيات بر شما حجّت است، از اين رو تا آنجا كه توان داريد رعايت تقواى الهى را بنمائيد، چرا كه هيچ قدرت و توانى نيست جز بيارى خدا، و هيچ توكّلى نيست مگر بر او، و صلّى اللَّه على محمّد [نبيّه] و اله.

كه بدان بر تو اقامه نموده، وظيفه اى را مقرّر داشته است، و اينها تنها براى اين است كه شكر و سپاس تو را بيازمايد، و احسان و فضل خود را بر تو آشكار نمايد، آنجا كه فرموده: لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِي لَشَدِيدٌ، يعنى: «اگر شكرگزاريد همانا شما را [نعمت] بيفزايم، و اگر ناشكرى كنيد بى ترديد عذاب من سخت است- ابراهيم عليه السّلام 7».

پس خوب بيانديش فردا روز كه در حضور خدا بايستى و از نعمتهائى كه بر تو ارزانى داشته بپرسد كه چگونه رعايت كردى؟ و از حجّتهاى خود جويا شود كه به چه ترتيبى حقّشان را ادا نمودى، چگونه فردى خواهى بود؟ (يعنى: چه پاسخى براى اين سؤالات آماده ساخته اى؟) مبادا فكر كنى كه خدا عذر تو را بپذيرد، و به كوتاهى و تقصير تو راضى شود!! هرگز هرگز، اين گونه نيست! در كتاب خود [قرآن] از دانشمندان پيمان گرفته، آنگاه كه فرموده: لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَكْتُمُونَهُ يعنى: «بايد آن [حقائق كتاب] را براى مردم روشن بيان كنيد و پنهانش مكنيد- آل عمران: 187»، و تو بدين نكته توجّه كن كه بى شكّ كمترين چيزى كه پنهان داشته اى و سبكترين بارى كه بر دوش كشيده اى اين است كه همدم تنهايى ستمگر گشته اى، و با نزديك شدن به او و اجابت خواسته اش جادّه گمراهى و ضلالت را برايش هموار ساخته اى، چقدر مى ترسم كه فردا روز همراه با خيانتكاران گرفتار گناه خود باشى و از درآمدى كه بجهت همكارى با ستمگران گرد آورده اى بازخواست و مؤاخذه شوى، زيرا تو مالى را كه حقّ تو نبوده دريافت داشته اى، و به فردى نزديك شده اى

كه حقّ هيچ كس را ملاحظه ننموده، و تو نيز حرام و باطلى را مى بينى ردّ نميكنى، و آن كس را كه به جنگ خدا برخاسته اجابت كرده اى، آيا جز اين است كه وقتى تو را فراخواندند با اين كار خواستند كه تو را محورى سازند تا آسياى ستمشان بر آن محور بچرخد؟! و تو را پلى سازند تا در خلافكاريشان بر آن عبور كنند؟! و نردبان گمراهى خود قرارت داده اند تا مبلّغ گمراهى و پوينده راهشان باشى؟ و مى خواهند توسّط تو شخصيت علما را در نظر مردم مشكوك نمايند، و با كمك تو دل افراد نادان را به سمت خود جذب كنند و مطيع خود سازند، و تو آن گونه بر فساد آن جماعت سرپوش نهادى؛ و آنچنان رفت و آمد

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 256

عام و خاصّ مردم را بدرگاهشان معمول داشتى كه از عهده برجسته ترين وزيرانشان و قوى ترين يارانشان هم بر نمى آمد. وه كه چه ناچيز است عطايشان به تو در مقابل آنچه از تو گرفتند! و چه كم براى شخصيّت تو عمل كردند! تا چه رسد به ميزان خرابيشان بر تو! بحال خود انديشه و فكر كن، زيرا هيچ كس جز خودت بدان نمى انديشد، و همچون يك فرد مسئول به حساب شخصت رسيدگى كن.

و بيانديش كه شكرانه آن كس را كه در طول زندگى- خردسالى تا پيرى- تو را تغذيه كرده چگونه پاس داشته اى؟ چقدر از اين موضوع در هر اسم كه در شمار جماعتى باشى كه خداوند [در سوره اعراف ذيل آيه 169] در كتابش فرموده:

فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْكِتابَ يَأْخُذُونَ عَرَضَ هذَا الْأَدْنى وَ يَقُولُونَ سَيُغْفَرُ لَنا،

يعنى: «پس، از پى ايشان [كه نيكان و دادگران بودند] آيندگانى [بدكار] جانشين شدند كه كتاب را به ميراث بردند، كالاى ناپايدار دنيا را مى ستانند و گويند بزودى ما را بيامرزند»، تو در سراى جاودان و هميشگى نيستى، بلكه در جهانى بسر مى برى كه در آن نداى كوچ سر داده شده، مگر زنده ماندن آدمى پس از مرگ رفيقانش چقدر است؟! خوشا به حال كسى كه در اين سرا هراسان است و بيمناك! و بدا بحال آن كس كه بميرد و پس از او گناهانش بماند! بهوش باش كه آگاه و بيدار شدى، و بشتاب كه هنوز فرصت دارى، تو با كسى معامله ميكنى كه عارى از جهل است و بى شكّ آن كسى كه مواظب تو است غفلت ندارد، مهيّا شو كه سفرى دور و دراز در پيش دارى كه زمانش نزديك شده، و به درمان گناهت پرداز كه براستى مرض سختى بدو راه يافته.

مبادا فكر كنى كه من [با اين سخنان] قصد دارم تو را سركوفت زده و يا سرزنش نمايم و يا نكوهش كنم، [نه اين طور نيست] بلكه ميخواهم كه خداوند انديشه و فكر تباه شده ات را دوباره جان دهد، و دين فراموش شده ات را بتو باز گرداند، و در اين بين فرمايش خداوند متعال را در كتابش بياد آوردم كه مى فرمايد:

وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ، يعنى: «و يادآورى كن و پند ده، كه يادآورى و پند مؤمنان را سود مى رساند- ذاريات: 55».

تو پند و اندرز كهنسالان و نزديكان درگذشته ات را رها ساختى (يعنى: در فهم و رعايت آن سهل انگارى كردى)، و از پس ايشان همچون گوسفندى شاخ شكسته [تنها] بجا ماندى.

ببين آيا ايشان نيز همچون تو گرفتار شدند؟ يا مانند تو

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 257

در اين پرتگاه افتادند؟ يا آيا كار خيرى را بخاطر دارى كه در آن سهل انگارى كرده باشند؟ يا به مطلبى پى بردى كه از آن بى خبر بوده اند؟ بلكه تنها تفاوتى كه تو با ايشان دارى توجّه و دل دادن مردم است كه تن به رأى تو مى دهند و به دستوراتت جامه عمل مى پوشانند، اگر حلال دانى جايز شمرند و چنانچه حرام شمارى نامشروع و حرام دانند، در حالى كه اين حقّ تو نيست، امّا آنچه موجب پيروزى و غلبه ايشان بر تو شده [عبارت است از:] چشم داشت و آرزويشان بدنيايت، سپرى شدن اهل علمشان، و غالب شدن نادانى بر تو و ايشان، و دوست داشتن رياست، و دنياپرستى از جانب تو و ايشان. آيا تو از جهل و غفلتى كه در آنى خبر دارى؟ و بلا و گرفتارى مردم را مى بينى؟ كه تو به آنان بلا رساندى و ايشان را گرفتار ساختى، زيرا مقام و جايگاه تو را ديدند و [به آرزوى اينكه همچو تو شوند] دست از كار كشيدند و مرغ جانشان به شوق رسيدن به مقام علميت؛ و بدست آوردن آنچه تو بدست آوردى پر كشيد، و از جانب تو به دريائى افتادند بسيار عميق و بى ته، و گرفتار بلائى شدند بى حدّ و اندازه، كه اميدوارم خدا به داد ما و تو برسد! امّا بعد، پس اكنون از هر آنچه در آنى پرهيز كن، تا به افراد صالح ملحق شوى، آنان كه در لباسهاى كهنه و پوسيده شان دفن شدند در حالى كه [از فرط گرسنگى]

شكمشان به پشت چسبيده بود، نه ميان آنان و خدا پرده اى بود، و نه سراى دنيا توانست آنان را بفريبد، و نه ايشان فريفته اش شدند، مشتاق شدند و طلبيدند، و ديرى نپائيد كه پيوستند و رسيدند، پس چنانچه سراى دنيا تا اين حدّ ميرسد كه فردا روز مانند توئى را- با اينكه سنّ تو بالا، و دانشت استوار است و عمرت بسر آمده- پايبندت نمايد و خود را در دلت جا كند، پس ديگر آن نوجوانى كه علمش دچار نادانى و انديشه اش دستخوش سستى است، و عقلش تهى از پختگى است چه كند [و ديگر از او چه انتظارى بايد داشت] إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ! ديگر به چه كسى بايد اعتماد كرد؟ و گله و شكايت را نزد چه كسى بايد برد؟ ما شكايت درد و اندوهمان و آنچه در تو مى بينيم را بخدا مى بريم، و آن مصيبتى كه از جانب تو بما رسيده بحساب خدا مى گذاريم.

و بينديش شكرانه كسى را كه در طول زندگى- خردسالى تا پيرى- تو را تغذيه كرده چگونه پاس داشته اى؟ و به خدائى كه در پرتو دين خود تو را آبرومند ساخته چگونه احترام مى كنى؟ و جامه آن كس را كه با آن در بين مردم آبرومندت

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 258

ساخته چگونه حفظ مى كنى؟ و نزديكى و دوريت با كسى كه تو را فرمان داده با حالى توأم با فروتنى بدو نزديك شوى چگونه مى باشد؟ تو را چه شده كه از اين چرت بيدار نمى شوى؟ و از لغزشت باز نمى گردى؟ با اينكه اظهار دارى كه بخدا سوگند من هيچ گاه براى احياى دين خدا، يا در

تباه ساختن باطلى قيام نكردم، پس اين است شكر و قدردانيت از كسى كه حاجاتت را برآورده؟ ميترسم و در هراسم كه مبادا مشمول اين فرمايش خداوند در قرآن [سوره مريم آيه 59] گردى كه:

أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا، يعنى: «نماز را فرو گذاشتند (يعنى در آن سهل انگارى كردند) و كامها و آرزوهاى دل را پيروى نمودند، پس زودا كه [سزاى] گمراهى خود را ببينند»، خداوند مسئوليت كتاب خود [قرآن] را بر عهده تو نهاده، و علم آن را بتو سپرده، و تو هر دو را تباه ساختى، پس آن خدائى را حمد گوئيم كه ما را از آنچه تو را گرفتارش ساخته محفوظ داشت. و السّلام

بزرگ در شوخى يا جدّى- خوددارى كنيد،

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 259

كه بى شكّ آدمى چون دروغى كوچك گويد بر گفتن دروغ بزرگ دلير شود.

8- يارى خدا تا همين قدر بر تو بس كه دشمنت در باره تو به معصيت خداوند افتاده است.

9- تمامى خوبيها در خويشتندارى انسان نهفته است.

10- به يكى از فرزندانش فرمود: پسر جانم! خداوند مرا براى تو پسنديد نه تو را براى من، و سفارش مرا به تو كرد نه سفارش تو را به من، بر تو باد به احسان و نيكى هر چند به هديه اى اندك باشد.

11- فردى از آن حضرت عليه السّلام پرسيد: زهد چيست؟ فرمود: زهد داراى ده بخش است، كه بالاترين درجه زهد همان پائين ترين درجه پرهيزگارى است، و رفيع ترين درجه پرهيزگارى و تقوا فروترين درجه يقين است، و بالاترين درجه يقين نازلترين درجه رضا و خشنودى است. و براستى كه [معنى] زهد در آيه اى از كتاب خدا [سوره حديد آيه 23] بيان شده است: لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ، يعنى: «تا بر آنچه از دست شما رفت اندوه مخوريد، و بدان چه شما را داد شادمان مشويد».

12- عرض حاجات به مردمان بردن و خواهش از ايشان، زندگى را خوار مى سازد و حيا و شرم را تباه مى كند، و حرمت و وقار را همى كاهد، و خلاصه فقر حاضر است. در حالى كه كمى درخواست و عرض حال به مردم بى نيازى و توانگرى حاضر مى باشد «1» 13- براستى محبوبترين شما نزد خداوند كسى است كه عملش خوبتر باشد، و پركارترين شما نزد خداوند كسى است كه اشتياقش به آنچه نزد خداست عظيم تر

باشد، و نجات يافته ترين شما از عذاب الهى كسى است كه بيم و هراسش از خدا بيشتر باشد، و نزديكترين شما به خدا فردى مى باشد كه گنجايش اخلاقيش افزون باشد، و پسنديده ترين شما نزد خدا كسى است كه معاش عيالش را وسعت بيشترى بخشد، و گراميترين شما آن كس مى باشد كه بيش از ديگران رعايت تقواى خداوند را مى نمايد.

14- آن حضرت عليه السّلام به يكى از فرزندانش فرمود: اى فرزند، در نظر داشته

______________________________

(1) يعنى: كسى كه دست نيازش دائما بسوى مردم دراز باشد هميشه فقير است و محتاج، و بالعكس آن كس كه بسيار كم، و جز در موارد حسّاس و ناچارى از ديگران كمك نمى گيرد هميشه توانگر است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 260

باش كه با پنج گروه همنشين نشوى، و به هيچ راهى گفتگو و رفاقت نكنى، فرزند پرسيد: پدر جان آنان چه كسانند؟ فرمود: مبادا با دروغگو همنشين شوى، زيرا او همچون سرابى است كه دور را در نظرت نزديك و نزديك را برايت دور جلوه مى دهد. از همنشينى فاسق و گنهكار بپرهيز چرا كه او به يك لقمه يا كمتر از آن تو را بفروشد. و زنهار! مبادا با شخص بخيل همنشين شوى، چرا كه او مال خود را در سخت ترين نيازمنديهايت از تو دريغ مى دارد. زنهار! بپرهيز از همنشين شدن با أحمق، زيرا كه او در عين اينكه قصد سود رساندت را دارد [بواسطه حماقتش] بتو زيان ميزند. و مبادا با آن كس كه از خويشانش بريده رفاقت كنى، كه من او را در قرآن ملعون يافتم.

15- شناخت و حدّ كامل آئين و دين فرد مسلمان اين است كه ياوه سرائى

و سخنان بيهوده را ترك گويد، كمتر جدل كند، و بردبار باشد و پايدارى نمايد، و خوش اخلاق باشد.

16- اى آدميزاده، تو تا زمانى رو به خوبى دارى كه در باطن خود اندرزگوئى داشته باشى، و حسابگرى انديشه ات و ترس و هراس وضع ظاهرت، و بر حذر بودن از نادرستى لباس زيرين (فكر و انديشه) تو باشد. آدميزاده! بى شكّ تو مى ميرى و زان پس برانگيخته خواهى شد و در پيشگاه خداى با عزّت و جلال مورد سؤال قرار خواهى گرفت، پس پاسخ و جوابى براى او آماده كن.

17- براى هيچ فرد قرشى و يا عربى افتخارى جز بتواضع و فروتنى نيست، و بزرگوارى شخص جز به پرهيزگارى او نيست، و عملى جز با نيّت، و عبادت عارى از فهم آن و دانستن احكام آن مورد قبول نخواهد بود. هان! منفورترين مردم نزد خدا كسى است كه دستورات امام يا رهبر را بپذيرد ولى به كردار او اعتنائى نكند.

18- و نتيجه دعاى مؤمن يكى از اين سه چيز است: يا براى [روز مباداى] او اندوخته و ذخيره مى شود، يا در همين سرا برايش مستجاب مى شود، و يا [بواسطه آن دعا] بلائى از او دور مى شود.

19- بتحقيق فرد منافق [كسى است كه] ديگران را از بدى نهى مى كند ولى خود باز نمى ايستد، امر مى كند و خود عمل نمى كند. هنگامى كه به نمازى مى ايستد به هر سو نظر مى كند، و چون به ركوع رود [بى آنكه سر از ركوع بردارد] زانويش را بزمين زند بسجده رود و چون سجده كند [همچون كلاغ] نوك به زمين ميزند، روز را به شب رساند و با اينكه روزه هم نيست نظرى جز

خوردن شام ندارد، و چون بامداد كند با اينكه شب را بيدار نبوده اندوهى جز خوابيدن ندارد، در حالى كه

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 261

فرد مؤمن كردارش را به پايدارى و حلم خود آميخته، مى نشيند تا آگاه شود و بداند، و گوش فرا ميدهد (يعنى سكوت مى كند) تا در امان بماند، نه اسرار را بر دوستان فاش سازد، و نه گواهى و شهادت افراد غريبه را كتمان مى نمايد، نه عمل درستى را آلوده به ريا سازد و نه از روى حيا و شرم آن را ترك گويد. اگر تعريف شود از گفتار ديگران در هراس افتد و از آنچه آنان خبر ندارند [از خداوند] طلب آمرزش كند، و جهل و ندانستن كسى كه او را نمى شناسد هيچ زيانى به او نمى رساند.

20- آن حضرت عليه السّلام پس از مشاهده فرد بيمارى كه لباس عافيت پوشيده بود بدو فرمود: پاك كننده از گناهان بر تو گوارا باد! بى ترديد خداوند تو را فراموش ننموده؛ پس تو ياد او باش، و از [گناه] تو گذشته پس او را سپاس و شكر گوى.

21- پنج چيز است كه اگر براى يافتن آنها سفر كنيد [و در اين راه] مركبهاى سوارى را لاغر و نزار سازيد همانندشان نخواهيد يافت: 1- هيچ بنده اى جز از گناهش در هراس نباشد، 2- و جز به پروردگارش چشم اميد ندوزد، 3- فرد جاهل چون از مطلبى سؤال شد كه نميدانست از آموختن شرم نكند، 4- رابطه صبر باايمان همچون سر است براى بدن، 4- و آن كس كه عارى از صبر است ايمان ندارد.

22- خداوند مى فرمايد: آدميزاده! بدان چه بتو دادم راضى و خشنود باش تا

سرآمد افراد زاهد باشى. آدميزاده! بدان چه بر تو واجب ساختم عمل كن تا از شمار عابدترين افراد باشى. آدميزاده! از آنچه بر تو ممنوع و حرام ساختم كناره گير تا سرآمد پارسايان باشى.

23- چه بسيار افرادى كه چون به خوبى تعريف شدند عقل و هوش از كف دادند، و چه بسيار افرادى كه از پرده پوشى [خداوند] بخود مغرور شدند، و چه بسيار افرادى كه بوسيله احسان او غافلگير شدند.

24- اى واى بر كسى كه يكى هايش برده هايش چيره و غالب شود- منظور آن حضرت عليه السّلام اين است كه بدى يكى محسوب شود و خوبى ده تا. (يعنى: واى بر كسى كه بديهايش كه يكى است بر خوبيهايش كه هر كدام ده برابر مى گردد غالب شود) 25- بتحقيق اين دنيا پشت به ما روانه شده، و آخرت روى به ما مى آيد. و هر يك از آن دو را فرزندانى است پس از فرزندان آخرت باشيد نه دنيا، و از جماعت بى رغبت و زاهد بدنيا باشيد و مشتاق به آخرت، كه بى شكّ جماعت بى رغبت بدنيا زمين خدا را فرش خود، و خاك را بستر، و كلوخش را بالش، و آب را بوى خوش خود ساختند، و گذران زندگى خود را از دنيا بريدند. بدانيد هر كس

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 262

كه مشتاق بهشت گشت به خوبيها شتاب نمايد و لذّتها را به باد فراموشى مى سپرد، و كسى كه از دوزخ بهراسد در بازگشت و توبه از گناهان بسوى خدا شتاب ميورزد. و از امور نامشروع رو گرداند و هر كس كه در دنيا رفتارش زاهدانه باشد گرفتاريها بر او آسان شود و آن را ناخوش ندارد،

و همانا خداوند بندگانى دارد كه به سوى آخرت و پاداش آن دلبستگى و تعلّق خاطر دارند، و ايشان همچون افرادى مى باشند كه گوئى بهشتيان را در بهشت جاودان و برخوردار از نعمت مى بينند، و دوزخيان را در حال عذاب در آتش مينگرند. از اين رو شرّ و ناگوارى خود را از مردمان بدور داشته اند، چون دلهاشان به سبب خوف الهى از مردم فارغ است، و ديدهاشان از حرام پوشيده، و نيازشان به مردم سبك است. معاش اندك را از خدا پذيرفته اند كه همان قوت يا غذاى روزانه است، دوره اى كوتاه را صبر كردند تا مگر از حسرت دراز روز رستاخيز برهند.

26- مردى به آن حضرت عليه السّلام گفت: من براى خدا شما را بسيار دوست مى دارم، حضرت عليه السّلام سر بزير انداخته سپس فرمود: بار إلها! بتو پناه مى برم كه براى تو محبوب شوم و تو از من بيزار باشى! سپس رو بدان مرد كرده و فرمود: منهم تو را براى همان خدائى دوست مى دارم كه تو بدان خاطر مرا دوست دارى.

27- براستى كه خداوند از شخص بخيل، گداى سمج نفرت دارد.

28- چه بسا فرد مغرور گول خورده اى كه صبح را سرگرم و خندان آغاز مى نمايد، مى خورد و مى آشامد، و از اين مطلب غافل است كه شايد خداوند بر او غضب نموده، كه همان او را به آتش مى كشاند.

29- رفتار مؤمن اين گونه است كه در ايّام تنگدستى باندازه درآمد خرج مى كند، و در روزگار رفاه و آسايش بقدر گشايش. از طرف خود به مردم حقّ مى دهد، و پيش از آنان سلام مى كند.

30- سه چيز موجب نجات مؤمن است: بازداشت زبان از مردم و

عدم بدگوئى ايشان، پرداختن به كارهائى كه سود آخرت و دنيا در بردارد، و گريه طولانى بر گناهش.

31- نگاه مؤمن در روى برادر مؤمنش براى اظهار دوستى و محبّت او عبادت است.

32- سه خوى و رفتار است كه اگر در فرد باايمان باشد در پناه و حمايت خدا قرار مى گيرد، و پروردگار در روز قيامت او را در سايه عرش خود جاى دهد، و از

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 263

هراس بزرگ آن روز آسوده و ايمنش بدارد [آن سه چيز عبارت است از]: 1- آنكه به مردم همان دهد كه از ايشان براى خود توقّع دارد، 2- و ديگر اينكه قدم از قدم برندارد تا دريابد كه آيا آن طاعت خدا است يا نافرمانى او، 3- و اينكه هيچ عيبى را تا از خود برطرف نساخته برادر همكيشش را بدان سرزنش نكند. و براى آدمى همين بس كه سرگرم شدن به عيوب شخصى او را از عيبجوئى مردم وادارد.

33- هيچ چيز نزد خداوند پس از شناخت او محبوبتر از پارسائى در خوردن و پاكدامنى نيست. و هيچ چيز در نزد خدا محبوبتر از اين نيست كه مورد درخواست و روا شدن حاجت قرار گيرد.

34- آن حضرت به فرزند خود امام باقر عليه السّلام فرمود: هر كس كه از تو درخواست خيرى كرد حاجتش را روا كن، اگر اهل آن بود بجا انجام داده اى، و اگر اهل آن خير نبود تو خود كه اهل آنى، و اگر فردى از سمت راستت تو را دشنام گفت؛ بعد بسمت چپت رفته و از تو عذرخواهى كرد عذرش را بپذير.

35- انجمن و محفل افراد صالح دعوت به نيكى

و صلاح كند، و آداب دانشمندان موجب افزايش عقل است. و فرمانبرى و طاعت صاحبان امر (يعنى امامان معصوم عليهم السّلام) كمال عزّت مى باشد. و طلب رشد ثروت كمال مردانگى است.

و راهنمائى مشورت كننده اداى حقّ نعمت است. و خوددارى از آزار ديگران كمال عقل و مايه راحت جسم در دنيا و آخرت است.

36- آن حضرت هنگام تلاوت اين آيه: وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها، يعنى: «و اگر [بخواهيد] نعمت خدا را بشمريد، آن را شمار نتوانيد كرد- ابراهيم:

34» مى گفت: پاك و منزّه است خدائى كه در هيچ كس شناخت نعمت خود را مقرّر نفرمود جز آنكه او بفهمد توان معرفت نعمتهاى او را ندارد، همچنان كه در هيچ كس از شناخت دركش را بيش از اين نداده كه بداند قادر به درك او نيست.

پس خداى عزّ و جلّ شناخت عارفان را در پرتو كوتاهى از شناخت خود قدردانى فرموده، و اين اقرار به عجز را شكر و سپاس آن شناخته، همان گونه كه علم دانشمندان را به اين مطلب كه آنان او را درك نمى كنند ايمان قرار داد، چه او به گنجايش فكر و حدّ فهم مردم واقف است كه آن از اين اندازه تجاوز نمى كند.

37- پاك و منزّه است خدائى كه اقرار به نعمت خود را حمد و سپاس شناخته. منزّه و پاك است آن خدائى كه اقرار به درماندگى از شكر را بجاى سپاسگزارى پذيرفته است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 264

مرد خوبى هستى» تو را خوشحال نكند، ولى نفس خود را بر كتاب خدا عرضه دار پس اگر پوينده راه قرآن، و در آنچه بى رغبتى خواسته زاهد بودى؛ و در آنچه به طمع انداخته آرزومند بودى؛ و از تهديدش ترسان؛ در اين صورت پابرجا باش و تو را مژده باد! كه بى شكّ آن سخنان كه در باره ات گفتند هيچ زيانى به تو نخواهند رساند. و چنانچه جداى از قرآن هستى پس ديگر بخود باليدنت براى چيست؟ براستى كه فرد مؤمن توجّهى خاصّ به مبارزه با هواى نفس دارد تا بر تمايلاتش چيره شود، [و در اين مبارزه] گاهى كجى نفس را

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 265

راست نموده و در راه دلبستگى بخدا هواى نفس را مخالفت مى كند، و پاره اى از اوقات، نفس [سركش] او را بر زمين زده و در نتيجه دل به خواسته هايش مى دهد.

ولى خداوند به او جانى دوباره دهد و او نيز جان گيرد، و از لغزش و خطايش درگذرد تا بخود آيد و به توبه و ترس پناه برد و بگرايد، در نتيجه بينش و شناختش افزون گردد، زيرا كه ترسش افزون گشته، و اين بدان خاطر است كه خداوند [در سوره اعراف، آيه 201] ميفرمايد: إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ، يعنى: «كسانى كه پرهيزگارى كردند چون وسوسه اى از شيطان به آنان رسد [خدا را] ياد كنند، پس آنگاه داراى بينش باشند».

اى جابر، قوت و روزى اندك خداوند را براى خود بسيار شمار تا از عهده شكرش برآئى، و بجهت نكوهش نفس و طلب عفو و گذشت، بسيارى طاعت نفس را براى خدا كم

گير، تا هم نفس را زبون سازى و هم متعرّض عفو و گذشت باشى، و با دانشى كه دارى گزند و آسيب موجود را از جان خود دور ساز، و دانش موجود را در پرتو عمل بى ريا و خالص بكار بند، و به يارى سختى شب زنده دارى عمل عبادى بى ريا را از غفلت بزرگ مواظبت كن، و طاقت سختى شب زنده دارى را در پرتو هراس و ترسى راستين كسب كن، و از خرسندى به آراستگى و زينت تنها زندگى موجود اين سرا برحذر باش، و در پرتو راهنمائى عقل از جسارت و تندى هوى و هوس بهوش باش و مواظب، و هنگام چيرگى هوس توسّط راهنمائى فكر و انديشه باز ايست، و كردار بى ريا و خالص را براى روز پاداش حفظ كن، و با پرهيز از حرص؛ اهل قناعت شو، و با فداكارى قناعت آزمندى و حرص بسيار را از خود دور كن، و شيرينى زهد را در پرتو كوتاه كردن آرزو بدست آر، و با سردى نوميدى رشته هاى آزمندى را قطع كن، و راه تكبّر را توسّط خودشناسى سدّ كن، و آسايش خود را با واگذارى صحيح امور به خدا فراهم ساز، و راحتى جسم را در پرتو خاطر جمعى طلب كن، و خاطر جمعى را با كاستن خطا بدست آر، و توسّط ياد خدا در خلوت نرمى دل را بخواه، و با اندوه پيوسته روشنائى دل را كسب كن، و با ترسى راستين از شيطان برحذر باش، مبادا اميد دروغين بندى، كه آن تو را به وادى هراس واقعى اندازد. توسّط كردار درست، خود را براى خداى عزّ و جلّ بياراى، و حبّ الهى را

در پرتو شتاب در جابجائى (مرگ) بدست آر، زنهار از تأخير! كه هلاك شدگان در اين دريا غرقه شدند،

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 266

مبادا غفلت كنى كه سنگدلى آرد، مبادا جايى كه عذرى ندارى تنبلى كنى، كه جماعت پشيمان بدان سنگر (يعنى تنبلى) پناه مى برند، و گناهان گذشته را با تلخى پشيمانى و تندى ندامت و استغفار بسيار بياد آر، و توسّط بازگشتى نيكو در معرض نسيم رحمت و عفو الهى قرار گير، و بر اين مهمّ از دعاى خالص و مناجات در شبهاى تار كمك گير، و شكر بسيار و عظيم را توسّط بسيار شمردن روزى اندك، و كم شمردن بسيارى طاعت بدست آور، و نعمت فراوان را با شكر بسيار كسب كن، و با هراس از زوال نعمت يا براى نجات از زوال نعمت به شكر بسيار پناه بر، و با از بين بردن طمع پايدارى عزّت را طلب كن، و خوارى طمع را با سختى نااميدى [از مردم] دور ساز، و سختى نااميدى [از مردم] را در پرتو همّت والا بدست آر، و با كوتاه كردن آرزو، از اين سرا توشه برگير، بمحض امكان فرصت براى رسيدن به هدف شتاب كن، و هيچ فرصتى همچون روزهاى فراغت همراه با تندرستى نيست، بپرهيز از اعتماد به فرد غير مطمئنّ! زيرا بدى را اعتيادى است همچون عادت انسان به خوردن غذا.

و اين را بدان كه هيچ دانشى همچون طلب سلامت [سلامت خواهى] نيست، و نه هيچ سلامتى مانند سالم بودن دل، و نه انديشه و خردى همچون مخالفت با هوس، و نه هيچ ترسى مانند ترس بازدارنده [از گناه]، و نه هيچ اميدى همچون

اميد يارى دهنده (يعنى مشوّق در كار)، و نه هيچ تهيدستى چون فقر دل، و نه هيچ توانگرى و بى نيازى چون توانگرى و بى نيازى نفس، و نه قدرتى همچون غلبه بر هوى، و نه هيچ نورى چون نور يقين، و هيچ يقينى بپاى بى اعتنائى تو بدنيا نميرسد و هيچ شناختى همچون خودشناسى نيست، و نه هيچ نعمتى همچون تندرستى، و هيچ تندرستى همچون يارى و كمك توفيق نيست، و نه مقام و شرفى همچون بلند همّتى، و نه زهدى همچون كوتاه كردن آرزو، و هيچ حرصى بپاى رقابت بر سر مقام نميرسد و هيچ عدالتى همچون انصاف و دادگرى نيست، و نه تجاوزى همچون بيدادگرى، و نه بيدادى همچون موافقت هوى، و هيچ طاعتى بپاى اداى واجبات نميرسد، و هيچ ترسى همچون اندوه نيست، و نه مصيبتى چون بى عقلى، و هيچ بى عقلى بپاى كم يقينى نميرسد، و هيچ كمبود يقينى همچون نبود ترس نيست و نه فقدان ترسى همچون كمى اندوه بر كمبود ترس، و هيچ مصيبتى مانند كوچك شمردن گناهت و خشنودى به وضع موجودت نيست، و هيچ فضيلتى بپاى جهاد نميرسد، و هيچ جهادى همچون مبارزه با هوى و هوس نيست، و نه قدرتى همچون

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 267

دور ساختن خشم، و هيچ معصيتى بپاى دلبستگى به جاودانگى نميرسد، و هيچ خوارى و ذلّتى همچون خوارى آزمندى نيست، زنهار! مبادا كوتاهى كرده و فرصت را از دست دهى چرا كه آن ميدانى است كه براى اهلش زيان و خسارت ببار مى آورد.

و دل نگران به صبح رساندم، پرسيدم: فدايت گردم! غم و دل نگرانيتان براى چيست؟ براى دنيا؟! فرمود: نه جابر بلكه غم و اندوهم نگرانى از آخرت است، جابر! هر كس آن پاكى حقيقت ايمان بر دلش وارد شود ديگر كمتر توجّهى به هيچ زيور دنيائى نكند، براستى خوشى بزيور دنيا فقط و فقط بازى است و سرگرمى، و بى شكّ سراى آخرت، زندگانى [راستين] است.

جابر! در خور و شايسته فرد مؤمن نيست كه به خوشى زندگى اين سرا تكيه و اعتماد كند، و اين را بدان كه دنياپرستان همان جماعت غافل و فريبكار و نادانند، و دل دادگان به آخرت همان مؤمنان و عمل كنندگان (تلاشگران) و زاهدانند كه اهل دانش و فهم، و نيز اهل انديشه و اندرز و آزمونند، كه بهيچ وجه از ياد خدا بودن خسته و ملول نمى شوند.

جابر! اين را بدان كه بدون هيچ شكّى پرهيزگاران همان توانگرانند، كه اندك از دنيا بى نيازشان ساخته، و هزينه و خرجشان ناچيز است، اگر كار خيرى را فراموش كنى بيادت آورند، و چون آن را انجام دهى ياريت كند، خواست دل و لذّتشان را پشت سر انداختند، و طاعت پروردگارشان را پيش رويشان مقدّم داشتند، و به راه خير و ولايت دوستان خدا نگريستند، پس در نتيجه به آنان دل بستند و بديشان گرويدند و از آنان پيروى كردند.

[جابر!] در اين دنيا چنين منزل گزين كه آن را همچون باراندازى در نظر گيرى كه در آن بار انداخته و ساعتى بعد كوچ خواهى كرد، يا همچون ثروتى دان كه در خواب بينى كه بدان بهره مند شده و بدان خاطر خوشحال و مسرور گردى، سپس از خواب

بيدار شوى در حالى كه هيچ چيزى در دست ندارى، و من تنها بدين جهت برايت مثالى زدم تا در صورت توفيق الهى در آن انديشه كنى و آن را بكار بندى.

پس اى جابر، آنچه از آئين و حكمت الهى كه بتو سپردم آن را نگهدار، و از در خيرخواهى وارد شو و ببين كه خداوند در زندگيت و بطور كلّى در نزد تو داراى

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 268

چه مقامى است، پس همان براى تو نزد خدا- چون بسوى او باز گردى- پيمان و ضمانتى خواهد بود. ببين كه اگر اين سرا در نظرت [غير از] آن چيزى بود كه برايت تعريف كردم، در اين صورت همين امروز [بدون از دست دادن فرصت] از آنجا به سراى خشنودى (يعنى آخرت) كه گله پذير است نقل مكان كن «1»، پس چه بسا شخصى كه براى رسيدن به هدف دنيائى حرص مى زند، چون بدان رسد وبال آن گريبانش را بگيرد و بدان سبب بدبخت شود، و چه بسا فردى كه امرى از امور آخرت را ناخوش دارد ولى چون بدان رسيده همان مايه سعادتش شده است (يعنى همان كار را كه ناخوش مى داشت موجب خوشبختى و سعادتش گرديد).

پس چون خورشيد از مغربش سر برآرد در آن روز همه مردم از امنيّتى عمومى بهره مند شوند، پس آن روز است كه [بنا بر اشاره خدا در سوره انعام آيه 158]: لا يَنْفَعُ نَفْساً إِيمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمانِها خَيْراً، يعنى: «ديگر هيچ كس را كه پيش از آن ايمان نياورده يا در حال ايمانش كار نيكى نكرده ايمان آوردنش سود ندارد»، و [چهارم] شمشيرى كه بازداشته است و ممنوع، و [پنجم] شمشيرى است در نيام، كه آن را ديگران بيرون كشند ولى حكم و فرمانش بدست ما مى باشد.

______________________________

(1) مرحوم فيض كاشانى (ره) در شرح اين فراز از اندرز امام عليه السّلام گويد: يعنى اگر دنيا در نزد تو غير از آن چيزى بود كه برايت شرح دادم و بدان دل بسته اى، بايد از آنجا به سرائى نقل مكان كنى كه در آن پروردگارت را خشنود سازى، يعنى در دنيا با جسم خود ميباشى و در آخرت با روحت، و تا رسيدن مرگ در راه نجات از آتش و كسب رضاى خداوند كوشش نمائى.

(2) شايد مراد از طلوع خورشيد از مغربش نمودار شدن علائم قيامت و روز رستاخيز باشد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 269

امّا آن سه شمشير كشيده شده و برهنه: يكى بر سر دشمنان از مشركان عرب است، خداى عزّ و جلّ [در سوره توبه، آيه 5] فرمايد: فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ، يعنى: «دشمنان مشرك را هر جا كه يابيد بكشيد و بگيريدشان و در تنگنا قرارشان دهيد (بازداشتشان كنيد) و در هر گذرگاهى به كمينشان بنشينيد»، [و در

همان سوره آيه 11 فرمايد:] فَإِنْ تابُوا (أى آمنوا) وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ فَإِخْوانُكُمْ فِي الدِّينِ، يعنى: «پس اگر توبه كنند (يعنى ايمان آورند) «1» و نماز برپا دارند و زكات بدهند، برادران دينى شمايند». از اين گروه هيچ چيز جز كشته شدن يا مسلمان شدن پذيرفته نمى شود، و دارائى و ثروتشان غنيمت مسلمانان است، و فرزندانشان اسير مى باشند، همان گونه كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم در باره اشان عمل كرد، چرا كه آن حضرت صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم هم اسير نمود و هم درگذشت و بخشيد، و هم فديه پذيرفت.

و شمشير دوم بر اهل ذمّه (يعنى: يهوديها و ترسايان) كشيده شده، خداوند سبحان [در سوره بقره، آيه 83] فرمايد: قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً، يعنى: «به مردم سخن خوش و نيك بگوئيد»، اين آيه در باره أهل ذمّه نازل شد، [تا آنكه] فرمايش خداوند [در سوره توبه آيه 29]: قاتِلُوا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ لا يُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ، يعنى: «با كسانى از كتاب داده شدگان (يعنى جهودان و ترسايان) كه به خدا و روز واپسين ايمان نمى آورند و آنچه را كه خدا و پيامبر او حرام كرده اند حرام نمى شمارند و دين حقّ را نمى پذيرند كارزار كنيد تا آنگاه كه به دست خود با خوارى جزيه دهند»، آن آيه پيش را نسخ نمود، پس هر كدام از آن جماعت كه در كشور اسلامى باشد بغير از پرداخت جزيه يا كشته شدن هرگز چيز ديگرى از

آنان پذيرفته نخواهد شد و تمام اموال و دارائيشان از غنائم مسلمين بحساب آيد و اولادشان اسيرند، پس چون پرداخت جزيه را بر خود پذيرفتند، در نتيجه اسارتشان بر ما حرام، و اموالشان محترم، و ازدواج با ايشان حلال است. و هر كدام از آنان در كشورى كه با ما در جنگ است بسر برد در

______________________________

(1) جناب استاد غفّارى- حفظه اللَّه- جمله ما بين پرانتز را از اضافات نسخه پردازان دانسته و قول صحيح را:

«فإن تابوا من قتال المسلمين»

مى دانند. براى توضيحات بيشتر به كتاب تهذيب الأحكام ج 4 ص 146 چاپ نشر صدوق مراجعه كنيد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 270

اين صورت اسير نمودن و تاراج اموالشان براى ما حلال خواهد بود و ازدواج با آنان حرام است و از آنان جز مسلمان شدن يا پرداخت جزيه يا كشته شدن، هرگز چيز ديگرى پذيرفته نخواهد شد.

و شمشير سوم بروى مشركان غير عرب، همچون ترك و ديلم و خزر، كشيده شده، خداوند عزّ و جلّ در سوره اى كه با آيه: الَّذِينَ كَفَرُوا آغاز مى گردد (يعنى سوره محمّد صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم) پس از نقل حكايت آنان [ذيل آيه 4] فرمايد: [فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا] فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها، يعنى: « [پس چون با كافران- در كارزار- روبرو شديد] گردنها را بزنيد تا آنگاه كه بر آنان چيره شويد، پس [اسير گيريد و] بند را محكم و استوار كنيد- تا نگريزند- آنگاه يا منّت نهيد [و آزادشان كنيد] و يا [آنان را] باز فروشيد- به مال يا معاوضه با اسيران- تا

جنگ پايان پذيرد» و امّا اينكه مى فرمايد: فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ: «آنگاه يا منّت نهيد [و آزادشان كنيد» يعنى:

پس از اسارتشان، و: «وَ إِمَّا فِداءً»: «و يا باز فروشيد»، يعنى به مال يا معاوضه با اسيران، پس؛ از اينان نيز جز كشته شدن يا مسلمان شدن هرگز چيز ديگرى پذيرفته نخواهد شد، و در ضمن تا هنگامى كه آنان در كشور بيگانه اند ازدواج با ايشان حلال نيست.

و امّا شمشير [چهارم] محفوظ و بازداشته، شمشيرى است كه بروى جماعت ستمگر و شورشى و [مشهور به] اهل تأويل كشيده شود، خداوند [در سوره حجرات، آيه 9] فرموده: وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما (صلحا) فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِي ءَ إِلى أَمْرِ اللَّهِ يعنى:

«و اگر دو گروه از مؤمنان با هم كارزار كنند، ميانشان آشتى دهيد، پس اگر يكى از آن دو بر ديگرى ستم و تجاوز كند، با آن كس كه ستم و تجاوز مى كند بجنگيد تا به فرمان خداى باز گردد»، هنگامى كه اين آيه نازل شد رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود:

«بى شكّ برخى از شما مى باشند كه پس از من به حكم تأويل [و باطن قرآن] نبرد و جنگ مى كند همان گونه كه من به ظاهر و صريح [قرآن] جنگيدم»، از پيامبر سؤال شد كه آن شخص كيست؟ فرمود: آنكه كفش خويش پينه و وصله مى زند- يعنى علي أمير مؤمنان عليه السّلام-. و عمّار بن ياسر [خطاب به افرادى كه در جنگ با معاويه شكّ داشتند] گفت: من همراه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم زير همين پرچم سه بار جنگيده ام، و

اين چهارمين بار است، بخدا سوگند كه اگر [دشمنان] آنقدر ما را [با

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 271

شمشير] بزنند تا به نخلستانهاى هجر (كه از شهرهاى بحرين يا يمن است) عقب برانند كاملا آگاه يقين داريم كه ما بر حقّيم و آنان بر باطل.

و سيره و روش امير مؤمنان عليه السّلام با دشمنان خود همان راه و رسمى بود كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم با مردم مكّه در روز فتح داشت، كه هيچ از اولادشان اسير نگرفت، و همچنين دستور داد: «هر كس كه درب خانه اش را ببندد [و در سراى خود بماند] و سلاح جنگيش را كنار گذارد در امان است». و همچنين امير مؤمنان عليه السّلام در روز نبرد بصره (يعنى جنگ جمل) اين گونه فرمان داد كه: «هيچ فرزندى از ايشان را اسير نكنيد! و مجروحشان را به قتل مرسانيد! و شخص فرارى را تعقيب مكنيد! و هر كس كه درب خانه خود ببست و سلاح جنگيش را كنار نهاد در امان است».

و شمشير [پنجم] كه در نيام است، شمشيرى است كه با آن حكم قصاص اجرا مى شود، خداى عزّ و جلّ [در سوره مائده، آيه 45] فرمايد: النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ، يعنى: «تن را به تن [قصاص است]، و چشم را به چشم»، و [اختيار] كشيدن آن شمشير بدست خونخواهان و اولياى مقتول است، و صدور حكم و داوريش بدست ما است.

اين بود شمشيرهائى كه خداوند [رسول خود] محمّد صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم را با آنها مبعوث داشت، پس هر كس تمام آن شمشيرها يا يكى از آنها، يا قسمتى از

روش و احكام آنها را انكار كند، همانا به آنچه خداوند تبارك و تعالى بر محمّد صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم پيامبر خود فرو فرستاده كافر شده است.

بخشنده اى بزرگوار اجر و پاداش برى، او است كه تو را خوراك دهد و آب بنوشاند تو را بپوشاند و سلامتى و تندرستى عطا كند، و پاداشت دهد، آن خدائى كه تو را در شبانه روز حفظ، و هنگام گرفتاريت به دادت رسيده، و در آزمايش و آزمونت رشد و صلاح تو را اراده فرمايد، گويا تو شبهاى گرسنگى و هراس خود را از خاطر برده اى؟! كه او را خواندى و تو را اجابت كرد؟! و به سبب احسانى كه بر تو روا داشت مستوجب سپاس و شكر گرديد، [و در مقابل] تو در بين جماعتى كه بيادت بود او را فراموش كردى، و دستورش را نافرمانى نمودى. واى بر تو! جز اين نيست كه تو همچون دزدى از دزدان گناهانى! هر زمان كه شهوتى بر تو عرضه شود و زمينه گناههاى مهيّا گردد [بى درنگ] بسويش بشتابى، و از روى جهل بدان اقدام نمائى، آنچنان به آن گناه بپردازى كه گويا تو در نظر خدا نيستى و از ديد او پنهانى! يا اينكه كه خداوند در كمين و مراغب تو نيست؟! اى خواستار بهشت چقدر خوابت طولانى و مركبت كند و همّتت سست است! پس خدا را- تو از خواستار و خواسته- متوجّه باش، و اى گريزان از دوزخ! چقدر مركبت بسوى آن شتابان و سريع است! و اسباب فرو شدن در آن را چه با تلاش بسيار فراهم كردى، بدين گورها بنگريد كه چگونه در پس ديوار منازل نقش بسته اند، رسمهاشان بهم نزديك؛ و مزارشان كنار هم، ولى ديدارشان بسيار از هم دور! ساختند و ويران كردند، انس گرفتند (آرامش يافتند) و پراكنده شدند،

و منزل گزيدند و رانده شدند و ساكن شدند و كوچ نمودند، جماعتى با صفاتى چنين عجيب چه كسى شنيده؟! كه نزديكى دور باشد، دورى نزديك، هم آباد و هم ويرانه، هم آرام و هم در هراس، هم ساكن و هم آواره، هم در وطن و هم در غربت! جز اهل قبور؟! اى زاده سه روز، روزى كه در آن تولّد يافتى، و روزى كه در آن به گور روى، و روزى كه از آن به سوى پروردگارت خارج شوى، اى واى كه چه روز

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 273

بزرگى است؟!! اى دارندگان هيكل زيبا، و اى شتران در گرد آب زانو زده، چه شده كه من جسمتان را آباد بينم و دلهاتان را ويران؟! بخدا سوگند اگر آنچه را كه با آن مواجه خواهيد شد، و آنچه سرانجام كارتان است بنگريد [با اشاره به آيه 27 سوره انعام] خواهيد گفت: يا لَيْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُكَذِّبَ بِآياتِ رَبِّنا وَ نَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ، يعنى: «اى كاش [بدنيا] بازگردانده شويم و آيات پروردگارمان را دروغ نشماريم و از مؤمنان باشيم»، خداوند جليل [در همان سوره آيه 28] فرمايد: بَلْ بَدا لَهُمْ ما كانُوا يُخْفُونَ [مِنْ قَبْلُ] وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ، يعنى: « [چنين نيست] بلكه آنچه [پيش از اين] پوشيده و نهان مى داشتند بر آنها پديدار شده و اگر [بدنيا] بازگردانده شوند بى گمان بدان چه از آن نهى شده اند باز گردند، و براستى آنان دروغ مى گويند».

با او بخوبى مجالست كن.

2- هيچ چيز نيكوتر از آميختگى حلم و بردبارى با علم و دانش نيست.

3- كمال واقعى: فهم و دريافت دين است، و صبر و پايدارى در برابر بلا و گرفتارى، و ارزيابى مخارج زندگى.

4- بخدا سوگند كه فرد متكبّر با رداى خدا كشمكش دارد (يعنى: متكبّر پيوسته با كبر و بزرگمنشى كه رداى و روپوش خدا است دعوا دارد).

5- روزى آن حضرت عليه السّلام از اطرافيانش پرسيد: مروّت (جوانمردى) چيست؟

در جواب حرفهائى زدند و سخنها گفتند، پس خود امام عليه السّلام فرمود: مروّت يعنى:

طمع مبندى كه خوار شوى، و اظهار نادارى نكنى كه تهيدست شوى، و بخل مورزى كه ناسزايت گويند، و نادانى نكنى كه بدخواه و دشمنت گردند، از آن حضرت عليه السّلام پرسيدند: چه كسى قادر بر انجام اين مهمّ است؟ فرمود: آن كس كه ميل دارد همچون باصره ديده عزيز، و بسان مشك؛ سرآمد عطرها، و در پايه و مرتبه خليفه روزگار شما باشد.

6- روزى شخصى در حضور آن حضرت عليه السّلام گفت: «خداوندا! ما را از تمام خلقت بى نياز فرما»، امام باقر عليه السّلام خطاب بدو فرمود: اين گونه مگو، بلكه بگو:

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 274

«خداوندا ما را از بدان و اشرار خلقت بى نياز فرما»، كه بى شكّ فرد مؤمن از برادر خود بى نياز نخواهد بود.

7- بحقّ قيام كن، و از امور بى فائده كناره گير، و از دشمنت دورى كن، و از دوست خود- از هر گروه و جمعيّتى كه باشد- بر حذر باش و بهوش، جز از دوست امينى كه از خدا بترسد. و با تبهكار همنشين مشو، و او را بر راز خود آگاه

مساز، و در كارهايت از افراد خدا ترس نظرخواهى كن.

8- رفاقت بيست ساله خويشى و قرابت است.

9- اگر توان آن دارى كه با هيچ كس معاشرت نكنى جز آنكه او را مورد احسان و محبّتت قرار دهى همان كن.

10- سه چيز از خوبيهاى سراى دنيا و آخرت است: 1- گذشت از آن كس كه بتو ستم كرده، 2- پيوند با كسى كه با تو قطع رابطه نموده است، 3- و ملايمت و بردبارى هنگامى كه مورد جهل واقع شدى.

11- ستم بر سه گونه است: 1- ستمى كه آمرزيدنى نيست، 2- و ستمى كه خدا از آن مى گذرد، 3- ستمى كه آن را رها نسازد. امّا آن ستمى كه آمرزيدنى نيست؛ شرك به خدا است، و امّا ستم آمرزيدنى ستم بنده است بر خود در آنچه ميان او و خدا است. و امّا آن ستمى كه خداوند صرف نظر نكند حقوقى است كه مردم بيكديگر دارند.

12- هيچ بنده اى نيست كه از يارى و كمك به برادر مسلمان خود و تلاش در راه نيازش- چه برآورده شود و چه نشود- خوددارى كند و امتناع ورزد، جز آنكه گرفتار تلاش [بر آوردن] حاجت كسى شود كه بر عليه او مرتكب گناه گردد و اجرى هم نخواهد داشت. و هيچ بنده اى نيست كه از صرف هزينه و خرجى در راه خدا بخل ورزد جز آنكه گرفتار صرف مخارج چند برابر آن- در آنچه خداى را بخشم آرد- گردد.

13- در هر تقدير الهى براى فرد مؤمن خيرى نهفته است.

14- خداوند از اينكه برخى از مردم در تقاضاى چيزى به هم اصرار كنند كراهت دارد. ولى اين اصرار و سماجت را

به درگاه خود دوست دارد. براستى كه خداوند جليل دوست دارد كه حاجتى از او خواهند و آنچه را نزد او است طلب كنند.

15- هر آن كس را كه خداوند در باطن او اندرزگوئى مقرّر نساخت، اندرز

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 275

مردمان هرگز در او اثرى نخواهد داشت.

16- كسى كه وضع ظاهرش بهتر از حال باطنش باشد ترازوى اعمالش سبك است.

17- چه بسا مردى كه هنگام ديدار همتايش به او گويد: اميدوارم خدا دشمنت را سرنگون كند! در حالى كه آن فرد جز خدا دشمن ديگرى ندارد.

18- به سه شخص سلام نكنند: 1- كسى كه به نماز جمعه ميرود، 2- و آن كس كه بدنبال جنازه [در تشييع آن] است، 3- و در گرمابه «1».

19- دانشمندى كه از پرتو دانشش ديگران بهره و سود برند [درجه قرب او] از هفتاد هزار عابد بالاتر است.

20- هيچ بنده اى به مقام دانشمندى نميرسد تا اينكه نه به ما فوق خود حسادت ورزد، و نه زيردست را خوار كند.

21- آن كس كه معصيت و نافرمانى خداى را مى كند؛ خداى را نشناخته، و اين دو بيت را خواند:

تعصى الإله و أنت تظهر حبّه* هذا لعمرك في الفعال بديع لو كان حبّك صادقا لأطعته* إنّ المحبّ لمن أحبّ مطيع

خدا را معصيت كنى و اظهار محبّت او نمائى؟! بجانت قسم كه اين در ميان كارها بسى عجيب است! اگر دوستيت صادقانه مى بود اطاعتش مى كردى! كه بى شكّ فرد محبّ مطيع و فرمانبردار محبوب است.

22- اظهار نياز به نوكيسه، در مثال به سكّه نقره اى مى ماند كه در دهان افعى است كه تو؛ هم بدان محتاجى و هم از آن در خطر.

23- سه خوى

و خصلت است كه صاحبان آنها تا وبال و گرفتاريش را در اين دنيا نبينند نخواهند مرد: 1- ستم، 2- قطع ارتباط خويشاوندى (قطع رحم)، 3- و سوگند دروغ كه آن نبرد با خداوند است! و براستى آن طاعتى كه سريعتر از ديگر طاعات پاداشش ميرسد صله رحم است. و گروهى با آنكه فاجر و معصيت كارند ولى در پرتو صله رحم و مهرورزى به يك ديگر ثروتشان بركت يافته

______________________________

(1) فيض كاشانى- رحمه اللَّه- گويد: زيرا كه اين اشخاص خاطرشان مشغول بوده و بخود سرگرمند، پس اگر سلام نكند هيچ باكى بر آنان نيست.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 276

و افزون گردد، و بى شكّ سوگند دروغ خوردن و قطع رحم (رفت و آمد با خويشان) شهرها را ويران و خالى از سكنه مى سازد. (يعنى: سوگند دروغ خوردن و قطع رفت و آمد با خويشان موجب نابودى شهرها و متروك ماندن آنها مى شود).

24- هيچ عملى جز در پرتو شناخت حقّ پذيرفته نشود، و هيچ شناختى جز در پرتو عمل نباشد. هر كس كه آگاه شد همان بر عمل رهنمونش گردد. و فرد بى معرفت عارى از عمل است.

25- براستى كه خداوند مردمى را براى احسان و نيكوكارى مقرّر فرموده، احسان و كارهاى خير را محبوب دلشان ساخته، و طالبان نيازمندان را بسويشان روان فرموده، و بر آوردن حاجت و نيازشان را بر نيكوكاران سهل و راحت نموده، [و در مثال] همان طور كه براى باران زنده ساختن زمين خشك و جان دادن اهلش را سهل و راحت ساخته است. و براستى كه خداوند براى احسان و نيكى دشمنانى از خلق خود قرار داده، كه احسان و انجام آن

را منفورشان ساخته، [بهمين خاطر] خداوند رو نمودن حاجتمندان را بديشان ممنوع ساخته و از نيكوكارى به آنان جلوگيرى نموده، همچنان كه بارش باران را از زمين خشك و بى حاصل قدغن مى نمايد تا زمين را تباه، و اهلش را بميراند. و با اين حال آنچه را كه خدا از آن مى گذرد بسيار است! 26- محبّت قلبى برادرت را [با خود] توسّط محبّت قلبيت با او بفهم و درياب.

(يعنى: حقيقت محبّت خود در برادرت را در قلب خود جستجو كن) 27- ايمان: دوستى و دشمنى [در راه خدا] است.

28- از شيعيان ما نيست جز كسى كه از خدا پروا كند و از وى فرمان برد. و آنان جز با اين اوصاف شناخته نشوند: فروتنى، خشوع، پس دادن سپرده و امانت، بسيارى ذكر خدا، روزه، نماز، نيكى با پدر و مادر، و رسيدگى به همسايگان فقير و مستمندان و بدهكاران، راستگوئى، تلاوت قرآن، فروبستن زبان از مردم جز در گفتار نيك، و آن گروه (يعنى: شيعيان) در بين قوم و خويش خود در هر چيز قابل اعتماد و امينند.

29- چهار چيز از گنجهاى نيكوكارى است: پنهان كردن حاجت، و نهان داشتن صدقه، و پنهان نمودن درد، و مخفى داشتن گرفتارى.

30- راستگوئى به پاكى عمل انجامد. و خوش نيّتى بر مقدار روزى بيفزايد،

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 277

و نيكوكارى به خانواده عمر را طولانى كند.

31- زنهار! بپرهيز از تنبلى و بى حوصلگى، چرا كه آن دو كليد هر بدى و شرّ مى باشند (يعنى موجب و سبب هر بدى و شرّند). فرد تنبل هيچ حقّى را ادا نمى كند، و آدم بى حوصله پاى هيچ حقّى نمى ايستد (يعنى: بر هيچ حقّى

پايدارى نمى ورزد) 32- هر كس كه برادرى را در راه خدا بدست آورد، و بر اساس ايمان به خدا و وفادارى به آئين برادرى با او رفاقت كند، و اين عمل را تنها براى رضاى خدا انجام دهد [در اين صورت] پرتوى از نور الهى، و امان از عذابش را سود برد، و حجّت و عذرى نجات بخش در روز قيامت و عزّتى پايدار و نامى بلند نصيبش گردد.

زيرا فرد مؤمن نه به خدا موصول است و نه از او مفصول، پرسيدند: اين جمله چه مفهومى دارد؟! فرمود: وصل و پيوسته بخدا نيست؛ كه او باشد، و جداى از او هم نيست كه از او نباشد.

33- بر دغلى و كجى آدمى همان بس كه بيناى عيب ديگران باشد و كور و نابيناى عيب خود، يا اينكه ديگران را بر چيزى عيب گيرد كه خود توان ترك آن را ندارد و يا همنشين خود را با مطالبى ياوه و بيهوده آزار رساند.

34- فروتنى [يعنى:] 1- خشنود باشى به نشستن در جايى كه از مقامت پست تر است، 2- با هر فردى كه برخورد نمودى سلام كنى، 3- و بحث و جدل را- هر چند كه بر حقّ باشى- ترك گوئى.

35- مؤمن برادر مؤمن است، از اين رو نه او را دشنام گويد، و نه محرومش سازد، و نه بدو گمان بد برد.

36- امام باقر عليه السّلام به فرزندش فرمود: نفس خود را به شكيبائى و پايدارى بر حقّ وادار كن، زيرا اگر كسى چيزى را در انجام حقّ دريغ كند؛ چند برابر آن را در باطل بپردازد.

37- كسى كه سهمش تندخوئى شد؛ ايمان از او در حجاب

گشت.

38- خداوند از فرد ناسزاگوى بد زبان بيزار است.

39- خداوند را مجازاتهائى روحى و جسمى است، همچون تنگى در اسباب زندگى، و سستى در عبادت، و هيچ بنده اى به چيزى بدتر از سنگدلى (قساوت قلب) عقوبت نشده است.

40- در روز قيامت گوينده اى فرياد برآرد: كجايند صابران!؟ در اين حال گروهى از مردمان برخيزند، دوباره فرياد زند: كجايند صابران با مشقّت (جماعتى

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 278

كه با سختى خود را وادار به صبر كرده اند)!؟ پس گروهى از مردم برخيزند. راوى گويد از امام عليه السّلام پرسيدم: فدايت گردم، صابران و متصبّران چه كسانند؟ فرمود:

صابران همان كسانند كه بر انجام واجبات پايدارى كردند، و متصبّران گروهى مى باشند كه بر ترك محرّمات با سختى پافشارى نمودند.

41- خداوند فرمايد: اى آدميزاده، از آنچه بر تو ممنوع ساختم دورى كن تا از پرهيزگارترين مردم گردى.

42- برترين عبادت پارسائى در خوردن و پاكدامنى در شهوت است.

43- خوش برخوردى و گشاده روئى محبّت آور است و وسيله تقرّب به خداوند. و ترشروئى و گرفتگى دشمنى آرد و موجب دورى از [رحمت] خدا است.

44- هيچ فردى با وسيله اى از من تقاضائى نكرده و متوسّل به من نشده كه آن برايش نزديكتر به خواسته اش باشد از اينكه دست خير گذشته ام را براى او با خيرى ديگر دنبال كنم، تا خير آخر خير اوّل را بخوبى حفظ و بارور سازد، زيرا دريغ داشتن عطاهاى آخر؛ زبان شكر عطاهاى اوّل را قطع مى كند، ولى طبعم اجازه ردّ حاجات نخستين را بمن نمى دهد «1» 45- حيا و ايمان پيوسته و متّصل در يك ريسمانند، هر كدام برود آن ديگر بدنبالش خواهد رفت.

46- براستى هر فرد خوب

و بدى اين دنيا را بچنگ آرد، امّا خداوند اين دين و آئين را فقط به جماعت خاصّ خود عطا كند.

47- ايمان؛ اقرار است و عمل، و اسلام؛ اقرار بى عمل مى باشد. ايمان آن چيزى است كه در دل باشد (يعنى امرى است باطنى) و اسلام [اعمالى ظاهرى همچون] ازدواج، ميراث، و حفظ جان است، ايمان اسلام را شريك سازد امّا اسلام باايمان شريك نيست (يعنى: هر فرد مؤمنى مسلمان است ولى هر مسلمانى ممكن است مؤمن نباشد) 48- هر كس كه باب هدايتى را ترويج دهد برابر تمام عمل كنندگان به آن اجر برد، بدون اينكه از پاداش ايشان كم شود. و هر كس كه باب گمراهى و ضلالتى را گشايد گناهش به اندازه تمام كسانى خواهد بود كه مرتكب آن مى شوند

______________________________

(1) يعنى: وسيله اى براى جلب خيرات؛ بهتر از اين نيست كه انسان با رفتار شايسته خود موجب استمرار و دوام احسان فرد نيكوكار گردد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 279

بى آنكه اندكى از بار گناه آنان كم شود.

49- فرد مؤمن نه چابلوسى كند و نه حسد برد، جز در راه تحصيل علم و دانش.

50- شايسته دانشمند است كه چون از او چيزى پرسند كه نداند، بگويد:

خدا داناتر است. و سزاوار هيچ غير دانشمندى نيست كه چنين گويد.- و در روايتى ديگر آمده است كه گويد: «نمى دانم، تا مبادا پرسنده را به شكّ و ترديد اندازد»- 51- نخستين كسى كه زبان به عربى گشود اسماعيل فرزند ابراهيم عليهما السّلام بود (يعنى: مخترع زبان عربى همو بود) در حالى كه سيزده سال داشت. و پيش از اين بر زبان پدر و برادرش سخن مى گفت، و او اوّل كسى

است كه به عربى سخن گفت و همو كسى است كه پدرش در خواب ديد او را ذبح مى كند.

52- آيا [ميخواهيد] شما را بچيزى آگاه كنم كه با انجام آن سلطان و شيطان از شما دور شوند؟! أبو حمزه [ثابت بن دينار] گفت: آرى، بفرمائيد تا انجامش دهيم، فرمود: روز را با صدقه دادن آغاز كنيد، كه آن (يعنى: صدقه بامدادى) روى ابليس را سياه مى نمايد و شرّ آن روز سلطان ستمگر را بر شما بى اثر مى كند. و بر شما باد به دوستى و محبّت در راه خدا و همكارى بر اعمال شايسته و خوب، كه آن ريشه سلطان و شيطان را قطع مى كند. و ديگر اينكه: در آمرزش خواهى (استغفار) سماجت كنيد و اصرار ورزيد، چرا كه آن موجب محو گناهان است.

53- براستى كه اين زبان كليد هر خير و شرّى است، پس سزاوار فرد مؤمن است؛ همچنان كه بر طلا و نقره اش قفل مى زند زبان خود را فرو بندد، زيرا پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: «خداوند رحمت كند آن مؤمنى را كه زبان خود از هر شرّى حفظ مى كند كه اين كار [همچون] صدقه اى است كه بر خود ميدهد»، سپس [امام باقر عليه السّلام] فرمود: هيچ كس تا زبانش را حفظ نكند از ارتكاب گناه مصون نخواهد ماند.

54- از موارد غيبت آن است كه در باره برادرت چيزى را بازگوئى (فاش كنى) كه خداوند آن را بر او پوشيده داشته، امّا امور ظاهرى او از قبيل: تندى، و شتاب كردن هيچ عيبى به بازگوئى آنها نيست. و بهتان آن است كه در باره برادرت آن گوئى كه در او

نيست.

55- بى شكّ پرحسرت ترين افراد در روز قيامت آن بنده اى است كه عدالتى را بستايد و بر خلاف آن عملى ديگر نمايد (يعنى: راه راستى را به مردم نشان دهد و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 280

خود راهى ديگر رود).

56- بر شما باد به پارسائى و تلاش و كوشش [در حدّ توان]، و راستگوئى، و پس دادن سپرده به آن كس كه شما را امين شمرده؛ چه آن فرد خوب باشد و چه بد.

چنانچه قاتل على بن أبى طالب امانتى به من بسپرد حتما آن را بدو پس مى دهم.

57- رفت و آمد با خويشان موجب پاكى اعمال و بركت دارائى، و راندن بلا، و آسانى حساب، و طولانى شدن عمر مى گردد.

58- اى مردم، براستى كه شما در اين سرا بمانند هدفى مى باشيد كه تيرهاى مرگ همواره بسويتان نشانه مى رود. و هيچ كدامتان جز با گذشت روزى از عمرش بروز جديد و تازه اى از آن نميرسد، پس كدام لقمه غذائى است كه گلوگير نباشد؟ يا جرعه آبى است كه راه نفس نبندد؟! از اين سراى در كوچ به ساختن سراى پيش رو بدان مى رويد پردازيد، كه بى شكّ امروز غنيمت است و فردا را چه دانى كه از آن كيست؟! اهل دنيا مسافرانى هستند كه بار خود در سرائى ديگر گشايند، ما شاخه هائى از آن ريشه هاى از بين رفته ايم، پس ديگر شاخه را پس از ريشه چه بقائى است؟! كجايند آن كسان كه عمرشان از شما طولانى تر و آرزويشان درازتر بود؟! آدميزاده! آنچه كه قدرت برگرداندن آن را ندارى (مرگ) به سر وقتت آمده، چيزى را از تو مى برد (عمر) كه برنخواهد گشت، پس خوشى گذران را (هرگز)

خوشگذرانى مشمار، تو را از آن جز لذّتى كه به مرگت نزديك سازد نصيبى نيست! زود است كه تو دوستى از دست رفته؛ و پيكرى بى جان گردى، پس بر تو باد كه مراقب خود باشى، و غير آن را رها سازى، و از خدا يارى طلب كن تا ياريت نمايد.

59- كسى كه همان كار نيكو كند كه با او شده [فقط] تلافى كرده است. و هر كس دو برابر جبران كند سپاسگزارى نموده، و هر كس كه شكر گويد جوانمرد است، و آن كس كه دريابد و بفهمد آنچه كرده به خود كرده هرگز در انتظار تشكّر مردم نمى ماند، و توقّع دوستى بسيار ايشان را نكند، پس از ديگران مخواه كه براى آنچه براى خود كرده اى و آبرويت را بدان حفظ نموده اى؛ از تو تشكّر كنند، و اين نكته را در نظر دار كه فرد حاجتمند با درخواست از تو آبرويش را زير پا نهاده، از اين رو [شايسته است] تو با برآوردن نيازش آبرويت را حفظ كنى.

60- بى شكّ خداوند بنده مؤمنش را با گرفتارى و بلا مورد لطف خود قرار مى دهد، همچون فرد غائبى كه براى خانواده اش هديه مى فرستد، و نيز بنده اش را از

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 281

دنيا پرهيز مى دهد همچنان كه طبيب بيمارش را پرهيز دهد.

61- براستى كه خداوند دنيا را به همه- چه دوست و چه دشمن- ارزانى داشته، ولى دين خود را تنها به دوست خود عطا مى فرمايد.

62- جز اين نيست كه پيروان و شيعيان امير مؤمنان على عليه السّلام آن افرادند كه در راه ولايت ما بيكديگر بذل و بخشش مى كنند و به سبب دوستى ما به هم

مهر مى ورزند، و بخاطر زنده نگهداشتن امر ما بديدار هم مى شتابند، آنان كه چون بخشم آيند ستم روا مدارند، و بهنگام خشنودى زياده روى نكنند، موجب بركت همسايگان و آرامش همنشين خودند.

63- سستى و تنبلى موجب خسارت به دين و دنيا است.

64- اگر درخواست كننده، يا فرد سائل به ماهيّت درخواست يا گدائى پى ميبرد هرگز كسى از كسى درخواست نميكرد، [و از آن طرف] اگر درخواست شده و مسئول ميدانست كه در ردّ درخواست چه چيزى نهفته است هيچ كس ديگرى را ردّ نميكرد «1» 65- براستى كه خداوند بندگانى دارد كه به خوبى و مباركى زندگى مى كنند، و مردم نيز در جوار ايشان بخوبى زيست دارند، و آنان در ميان بندگان او همچون باران مى باشند، و همچنين خداوند بندگانى دارد كه ملعون و نكبت بارند، نه خود زيست كنند و نه مردم در كنارشان بهره اى از زندگى دارند. و آنان در ميان بندگان او همچون ملخها مى باشند كه بر هيچ چيز نيفتند جز آنكه نيست و نابودش سازند.

66- با مردم به نيكوترين شيوه اى كه ميخواهيد با شما گويند سخن گوئيد.

چرا كه خداوند از فردى كه مؤمنان را لعن مى كند و بديشان ناسزا مى گويد و طعنه مى زند بيزار است، و از ناسزاگوى بى آبرو؛ و گداى سمج نفرت دارد. و فرد با حيا و بردبار، و پاكدامن و پارسا را دوست ميدارد.

67- براستى كه خداوند افشاى سلام را دوست مى دارد.

______________________________

(1) يعنى: اگر كسى به حقيقت رو انداختن پى مى برد هرگز كسى به ديگرى رو نمى انداخت، و چنانچه درخواست شده يا مسئول بدين نكته توجّه مى داشت كه در ردّ درخواست چه چيزى نهفته است هيچ كس روى ديگرى

را زمين نمى انداخت.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 282

خود و كوشش در حدّ توانشان مردم را بسوى ما دعوت مى كردند، ايشان مانند فاش كنندگان اسرار ما نيستند.

پسر جندب! مؤمنان فقط آنانند كه از خدا مى ترسند، و بيم آن دارند كه نعمت هدايت را از دست بدهند، هنگام ياد خدا و نعمتهايش بر خود بلرزند و نگران شوند، و چون آيات الهى بر آنان خوانده شود بدان چه نفوذ قدرت او ظاهر ساخته بر ايمانشان بيفزايد، و بر پروردگارشان توكّل كنند.

______________________________

(1) او از اهل كوفه بوده، و از اصحاب خاصّ امام صادق و كاظم و رضا عليهم السّلام بشمار مى آيد، و نزد اهل حديث مورد وثوق و داراى شخصيتى والا است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 283

پسر جندب! دير زمانى است كه بناى جهل و نادانى آبادى گرفته، و پايه هايش محكم گشته، و اين بدان خاطر است كه دين خدا را بازيچه گرفتند، تا آنجا كه عابد تقرّب جوينده بخدا قصدى جز خدا دارد، اينانند ستمكاران.

پسر جندب! اگر شيعيان ما پايدارى كنند؛ فرشتگان با آنان دست دهند، و ابر بر سرشان سايه افكند، و همچون [روشنائى] روز بدرخشند، و از آسمان و زمين قوت و روزيشان برسد، و هيچ چيزى از خدا نخواهند جز آنكه عطايشان فرمايد.

پسر جندب! در باره گنهكاران از همكيشانتان جز سخن خير چيز ديگرى مگو، و از خداوند براى آنان طلب توفيق و درخواست بخشش كنيد، و هر آن كس كه ما را بخواهد و دوست بدارد و دشمنانمان را به دوستى نگيرد، و آنچه [را از دين] مى داند بگويد، و از آنچه آگاهى ندارد يا برايش مشكل است خموشى گزيند [با داشتن اين خصوصيّات] او از اهل بهشت است.

پسر جندب!

آن كس كه تنها بر عمل خود تكيه كند هلاك مى شود، و كسى كه با پشت گرمى به رحمت الهى، گستاخانه و بى پروا گناه كند نجات نيابد، پرسيدم پس چه كسانى اهل نجاتند؟! فرمود: آنان كه ميان بيم و اميد بسر برند، گوئى از سر شوق ثواب؛ و هراس از عذاب گوئى دلهاشان در چنگال پرنده اى [شكارى] است.

پسر جندب! هر كس اين موضوع كه خدا حوران بهشتى را بهمسريش درمى آورد؛ و تاج نور بر سرش مى نهد خوشحال مى كند، بايد برادر مؤمنش را دلشاد سازد.

پسر جندب! از خواب شب و گفتار روز بكاه، كه هيچ عضوى در بدن كم سپاستر از چشم و زبان نيست، آرى مادر سليمان عليه السّلام خطاب به فرزندش گفت:

اى پسر جانم، از خواب [زياد در شب] پرهيز كن، كه پرخوابى در آن روز كه مردمان محتاج كردارشان هستند- تو را تهيدست و فقير مى سازد.

پسر جندب! براستى كه شيطان دامهائى دارد كه با آنها شكار مى كند، پس، از تورها و دامهايش برحذر باشيد، پرسيدم: اى زاده پيامبر آنها چيستند؟ فرمود:

امّا دامهاى شيطان؛ ممانعت از نيكى با برادران است، و امّا تورهاى شيطان؛ خواب ماندن از انجام نمازهاى واجب است. بدانيد كه هيچ عبادتى همچون گام برداشتن براى نيكى كردن به برادران (يعنى: همكيشان) و ديدار آنان نيست. واى

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 284

بحال آنان كه از نماز غفلت نمايند، و در گوشه هائى خلوت بخسبند، واى بحال آنان كه در روزگار سستى و ضعف دين؛ خدا و آياتش را مسخره كنند [و بنا بفرمايش إلهي در سوره آل عمران، آيه 77]: أُولئِكَ (الّذين) لا خَلاقَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ وَ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ [وَ

لا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ] يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ، يعنى:

«آنان [كسانى هستند كه] در آخرت بهره اى ندارند، و خداوند در روز رستاخيز نه با آنان سخن گويد [و نه بديشان با نظر رحمت نگاه كند]، و نه آنان را از آلودگى پاك سازد، و ايشان را عذابى است دردناك».

پسر جندب! هر كس كه شب را بروز رساند و غصّه اش جز رهائى از آتش دوزخ باشد؛ امرى بزرگ را كوچك و خوار شمرده، و [با اين كار] در برابر سودى ناچيز از پروردگارش دورى نموده است، و هر كس كه برادرش را بفريبد و تحقير نمايد و با او درافتد خداوند دوزخ را جايگاهش سازد. و هر كس بر مؤمنى حسادت كند، [نور] ايمان در دلش همچون نمك در آب ذوب شود.

پسر جندب! هر كس كه شب را بروز رساند و نگران چيزى جز رهائى از آتش دوزخ باشد؛ امرى بزرگ را كوچك و خوار شمرده و [با اين كار] در برابر سودى ناچيز از پروردگارش دورى نموده است. و هر كس كه برادرش را بفريبد و تحقير نمايد و با او درافتد [در اين صورت] خداوند دوزخ را جايگاه او مى سازد. و هر كس بر مؤمنى حسادت ورزد [نور] ايمان در دلش همچون نمك در آب ذوب شود.

پسر جندب! آن كس كه در راه برآمدن حاجت برادرش گام بردارد عملش همچون سعى بين صفا و مروه است. و [درجه] آن كس كه نياز حاجتمندى را برآورده همچون شهيد راه خدا در جنگ بدر و احد باشد، و خداوند هيچ امّتى را جز بجهت بى اعتنائى به حقوق برادران فقيرشان عذاب نكند.

پسر جندب! به

شيعيان ما ابلاغ نما و بگو: مبادا تحت تأثير عقايد گوناگون قرار گيريد! كه بخدا سوگند [اسباب] رسيدن به دوستى و ولايت ما جز در پرتو پارسائى و تلاش در دنيا و مساوات با برادران در راه خدا ميسور نخواهد بود و بدان نتوان رسيد. و كسى كه به مردمان ستم مى كند از شيعيان ما نيست.

پسر جندب! جز اين نيست كه شيعيان ما به چند ويژگى و خصلت شناخته مى شوند: سخاوت، بخشش به برادران، خواندن پنجاه ركعت نمازهاى شبانه روز (يعنى: 17 ركعت نمازهاى واجب، و 33 ركعت نوافل)، شيعيان ما همچون

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 285

زوزه سگ جيغ نكشند، و همچون كلاغ طمع نورزند، و با دشمنان ما همسايگى نكنند، هرگز دست نياز بسوى آنان- هر چند كه از گرسنگى بميرند- دراز نكنند، شيعيان ما «مارماهى» نخورند، و بر روى كفش مسح نكشند، و بر اداى نماز ظهر مواظبت كنند، و نوشيدنى مست كننده ننوشند، پرسيدم: فدايت گردم آنان را [با اين خصوصيّات] در كجا جويم؟! فرمود: بر سر كوهها و اطراف شهرها، چون به شهرى وارد شدى سراغ كسانى را بگير كه هيچ آميزشى بين آنان و مردم نباشد، پس اين همان مؤمن است، همچنان كه خداوند [در سوره ياسين، آيه 20] فرموده:

وَ جاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ يَسْعى، يعنى: «و مردى از كرانه آن شهر شتابان بيامد». بخدا سوگند [آن مرد] فقط حبيب النّجّار بود و بس.

پسر جندب! بر همه گناهان- جز ستم به همكيشانت- اميد آمرزش است. و هر احسانى- جز آنكه به ريا باشد- پذيرفته خواهد بود.

پسر جندب! در راه [خشنودى] خدا دوستى كن، و به دستاويز استوار چنگ بزن،

و پناهنده هدايت شو تا كردارت پذيرفته شود، زيرا از فرمايش خداوند در قرآن اين گونه برمى آيد كه [نمى آمرزم كسى را] بغير از «آن كس كه ايمان آورد و كار نيك و شايسته كند، سپس در راه راست باشد»، بنا بر اين جز ايمان چيز ديگرى پذيرفته نشود، و ايمان جز با عمل نيست، و عمل جز با يقين نباشد، و يقين جز با خشوع [ممكن] نيست، و ريشه و اصل همه هدايت است، بدين خاطر هر كس كه هدايت يابد كردارش نيز پذيرفته مى شود، و فرد پذيرفته و مقبول به عالم ملكوت عروج خواهد كرد، [و بنا به فرمايش خداوند در سوره بقره، آيه 213] وَ اللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ، يعنى: «و خدا هر كس را كه خواهد به راه راست هدايت مى كند».

پسر جندب! اگر ميخواهى مجاور خداوند جليل در سراى [رحمت] او باشى، و همجوار او در بهشت مسكن گزينى، بايد دنيا برايت آسان و سهل باشد، و مرگ را [پيوسته] پيش چشم خود قرار دهى، و هيچ چيزى را براى فردا ذخيره مكنى، و اين را بدان كه آنچه پيش فرستادى بسود تو باشد؛ و آنچه را بر جاى نهادى بزيان تو خواهد بود.

پسر جندب! هر كس كه درآمدش را از خود دريغ نمايد [با اين كار] تنها براى ديگران جمع مى كند، و هر كس كه از هوى و هوس اطاعت نمايد پيروى دشمن نموده، و هر كس كه بخدا اعتماد كند همو تمام مشكلات دنيا و آخرتش را حلّ مى نمايد

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 286

(يعنى: اعتماد به خدا حل كننده تمام گرفتاريهاى دنيايى و آخرتى است) و در

غيابش همه چيزش را نگه داشته و حفظ مى كند، و كسى كه براى هر بلا بردبارى و صبرى، و براى هر نعمت شكرى؛ و براى هر سختى گشايشى آماده نكرده از پاى درآيد.

هنگام هر فاجعه- در فرزند يا در مال يا فقدان كسان و خويشان- خود را وادار به صبر كن، چرا كه [خدا] امانتش را برگيرد، و بخشش خود را پس گيرد، كه به [فقدان] اين دو، فقط [ميزان] صبر و شكرت را بيازمايد. به خدا آنچنان اميد ببند كه تو را بر معصيت او گستاخ و بى پروا نسازد، و از وى آنچنان بترس كه از رحمت او نااميدت نسازد، و فريب گفتار و ستايش فرد نادان را مخور (به سخن و ستايش فرد نادان مغرور مشو) كه در اين صورت تكبّر و گردن فرازى نمائى و به كردارت خودپسند شوى. زيرا برترين عمل؛ عبادت و فروتنى است، از اين رو ثروت و دارائى خود را تباه مساز، و به اصلاح مال ديگران- كه پشت سر مى نهى (يعنى: آن مالى كه پس از خود باقى گذارى)- مپرداز، و بدان چه خداوند قسمتت فرموده بساز و قناعت كن، و فقط بدان چه نزد تو است بنگر، و آرزوى چيزهاى دست نيافتنى مكن، زيرا هر كس قناعت بورزد سير شود، و هر كس قانع نباشد سيرى پذير نيست، و بهره ات را از آخرت خويش برگير، نه در توانگرى سرمست شو و نه در تهيدستى بى تاب. نه آنچنان درشتخوى و سخت دل باش كه مردم از نزديك شدن به تو ناراحت شوند، و نه آن گونه سست باش كه آشنايان زبون و خوارت سازند. نه با ما

فوق ستيزه جوئى كن، و نه زير دست را مسخره نما، و با هيچ صاحب امرى در نيفت، و گوش بحرف احمقان مسپار، و زيردست هر كسى خود را خوار مساز. و مبادا بار خود بر دوش ديگران بگذارى. هنگام واقع شدن كارى پيش از درآمدن در آن و پشيمان شدن؛ توقّف كن تا بخوبى راه ورود و خروج آن را دريابى، و دل خود را همچون فاميل و نزديكان دان، كه گوئى با آن شريكى، و آگاهى و دانائى خود را همچون پدرى كه از او پيروى ميكنى، و تمايلات نفسانى [خواسته هاى دل] را همچون دشمنى دان كه با آن در نبردى، و آن را سپرده اى بدان كه بايد آن را باز پس دهى، زيرا تو طبيب نفس خود گشته، و از علائم سلامتيش آگاه شده اى، درد بر تو آشكار شده، و بر دارو و درمان رهنمون گشته اى، بنا بر اين ببين با نفس خود چه ميكنى، و اگر به كسى احسان نموده اى مبادا آن نيكوكارى را با منّت بسيار و به رخ كشيدن تباه سازى، بلكه آن خير را با احسانى برتر و بهتر پيوند كن، زيرا اين برخورد براى رفتارت زيباتر است، و ثوابت

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 287

را در آخرت افزون سازد. و بر تو باد به خاموشى و سكوت؛ تا از بردباران بحساب آئى- چه جاهل باشى و چه عالم-، زيرا سكوت براى تو در محضر دانشمندان زيور است، و نزد جاهلان پرده و پوشش.

پسر جندب! عيسى بن مريم عليهما السّلام به يارانش فرمود: «فكر مى كنيد كه اگر يكى از شما از كنار برادر [خواب] خود عبور كند و ببيند قسمتى

از لباسش كنار رفته و اندكى از عورتش پيدا شده [چه برخوردى مى كند] آيا تمام جامه را كنار ميزند تا بقيّه عورت هم نمايان شود؛ يا لباس را به جاى اوّل بازگردانده تا پوشيده شود؟! ياران گفتند: بله؛ عورتش را مى پوشانيم! فرمود: هرگز! بلكه تمام عورت را آشكار مى سازيد- در اينجا بود كه ياران دريافتند كه اين مثلى است كه براى ايشان زده-، پرسيدند: اى روح اللَّه، موضوع از چه قرار است؟ فرمود: [يعنى] فردى از شما چون از عيب برادرش آگاه شود آن را پوشيده نميدارد. اين مطلب را به حقّ و راستى برايتان مى گويم كه: به خواسته هايتان جز با ترك لذّتها دست نخواهيد يافت، و جز در پرتو شكيبائى بر ناملايمات به آرزوهايتان نخواهيد رسيد، زنهار! از نگاه [به نامحرم حتى يك بار] پرهيز كنيد! زيرا در دل تخم شهوت مى كارد، و همان [يك نگاه] براى فساد و تباهى نگاه كننده كافى است. خوشا بحال كسى كه ديده اش در دل است؛ نه در چشم. همچون خريداران برده به عيب مردمان منگريد، و چون بردگان به عيب خود بنگريد، زيرا جز اين نيست كه مردمان دو گروهند:

گرفتار [به رنج و بلا]، و تندرست [از هر رنج و بلا]، از اين رو به گرفتار رحم كنيد، و به شكرانه تندرستى خود از هر رنج و بلا خداوند را سپاس گوئيد» [پايان سخنان حضرت عيسى عليه السّلام].

پسر جندب! با كسى كه از تو بريده رابطه برقرار كن، و به آن كس كه از تو دريغ داشته عطا كن، و با هر كه با تو بد كرده خوبى كن، و در جواب آن كس كه دشنامت داده سلام

كن، و در حقّ كسى كه با تو خصومت كرده انصاف ده، و از [تقصير] آن كس كه بر تو ستم كرده گذشت كن، همان طور كه تو مايلى بخشوده شوى، [يك لحظه] به گذشتى كه خداوند از تو نموده توجّه كن: آيا نمى بينى خورشيد او بر خوب و بد پرتو انداخته! و بارانش بر صالح و خطاكار مى بارد؟! پسر جندب! در انظار مردم صدقه مده تا تو را ستايند، كه در اين صورت پاداشت را كاملا دريافت داشته اى، بلكه چنان باش كه چون دست راستت عطا كرد دست چپت نفهمد، زيرا آن كس كه براى او در پنهان صدقه ميدهى- در

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 288

آن روز كه عدم آگاهى مردم از صدقه ات هيچ زيانى بتو نرساند- تو را آشكارا و در حضور مردم پاداش دهد. صدا و آواز را [در مناجات با خدا] آهسته كن، زيرا آن پروردگارت كه بر پنهان و آشكار شما با خبر است به خواسته شما پيش از درخواست واقف است، و چون روزه داشتى كسى را غيبت مكن، و روزه خود را آلوده به ستم مسازيد، و همچون جماعت رياكار و ظاهر ساز روزه مگير؛ آنان كه صورت را تيره و گرفته سازند، و سر و مويشان را ژوليده؛ و لبهاشان را خشك كنند، تا مردم دريابند كه ايشان روزه دارند! پسر جندب! تمامى خير و شرّ (خوبى و بدى) در پيش روى تو است، و هرگز تا پيش از آخرت (مرگ) نه خير را درك كنى و نه شرّ را، چرا كه خداى جليل و عزيز تمام خير را در بهشت؛ و تمام شرّ و بدى

را در دوزخ- كه هر دو جاويدند- قرار داده است. پس واجب است بر هر كس كه خداوند او را هدايت فرموده، و به ايمان گرامى داشته، و شعور و آگاهيش را بوى إلهام كرده، و در نهادش عقلى نهاده تا بكمك آن با نعمتهاى خداوند آشنا شود، و خلاصه علم و حكمتى بدو ارزانى داشته تا به تدبير امر دين و دنيايش پردازد [بر يك چنين كسى] لازم و ضرورى است كه خود را وادار كند كه شكر خدا گويد و كفران نورزد، و خدا را ياد كند و از ياد نبرد و فرمانش را گردن نهد و سرپيچى نكند، [و تمام] اينها را هم جبران خير گذشته اى كند كه بتنهائى مشمول لطف او قرار گرفت، و هم براى نعمت تازه اى كه پس از آفرينش بدو ارزانى داشته، و هم براى پاداشى كه وعده اش فرموده، و هم بخاطر اين فضل و رحمتى كه هيچ تكليفى بيش از طاقت و توانش بر او نكرده، و آنچه را كه از انجامش درمانده مى شود بر گرده اش ننهاده، و كمك به او را تعهّد نموده تا انجام تكاليف محوّله بر او آسان شود، و فرموده تا در انجام تكاليف اندك از او طلب يارى كنند. در حالى كه اين انسان [همو كه مشمول هدايت و ايمان و رشد شد] از فرمان او روى گردان است، و از انجام وظيفه اش درمانده، و جامه سهل انگارى و بى اعتنائى- ميان خود و خدا- پوشيده، مطيع هوى و هوس شده، و رهسپار راه شهوات گشته، و سراى دنيا بر آخرت ترجيح داده، و با اين حال آرزوى باغ بهشت دارد؟! هيچ كس

را نشايد كه با كردار فاجران به جايگاه نيكوكاران چشم دوزد! هان [بدانيد] كه اگر آن رخداد (رستاخيز) رخ دهد، و قيامت برپا شود، و آن حادثه بزرگ فرا رسد، و خداوند جبّار ميزان عدل را براى داورى برپا كند، و مردمان جهت روز حساب آشكار شوند، در اين زمان است كه

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 289

دريابى رفعت و كرامت از آن كيست، و حسرت و پشيمانى از آن چه كسى است، پس امروز در اين سرا كارى كن تا بدان توقّع نجات و كاميابى در آخرت را داشته باشى.

پسر جندب! خداوند جليل و عزيز در يكى از الهامهاى خود فرمود: «من تنها نماز آن كس را مى پذيرم كه در برابر بزرگى و عظمتم فروتنى كند، و بخاطر من نفس خود را از لذّتها باز دارد، و روزش را با ياد من سپرى سازد، و بر بندگانم تكبّر نورزد، و گرسنه را سير كند، و برهنه را بپوشاند، و بر گرفتار رحم نمايد، و غريب را جا و مكان دهد، پس يك چنين بنده اى نورش همچو خورشيد بتابد، و [من] در تاريكيها بدو نور دهم، و در نادانى و جهالت؛ او را حلم و بردبارى بخشم، قسم به عزّتم كه از او حراست كنم، و فرشتگانم را مأمور حفاظتش كنم، [يك چنين بنده اى است كه] مرا بخواند و جوابش گويم، درخواست كند و عطايش كنم، چنين بنده اى در مثال همچون باغهاى بهشت است، كه ميوه هايش بى مانند و تغيير ناپذير است».

پسر جندب! اسلام برهنه است، و لباسش حيا و شرم، و زيورش وقار و سنگينى است، مردانگيش كردار شايسته و درست؛ و ستون و پايه اش

پارسائى است، و هر چيزى اصل و ريشه اى دارد، و اصل و ريشه اسلام دوستى ما خاندان است.

پسر جندب! براستى خداوند را حصار و قلعه اى است از نور كه با زمرّد و حرير احاطه شده، و با سندس و ديباج مزيّن گشته است. اين حصار ميان دوستان و دشمنان ما كشيده مى باشد، پس آنگاه كه از طول توقّف [در محشر و شدّت گرما] مغزها جوشيدن گيرند، و جانها به لب رسند، و جگرها پخته شوند [همانوقت است كه] دوستان خدا را بداخل آن قلعه برند، كه در امان و پناه الهى باشند، در آن قلعه هر چه دل خواهد و ديده را خوش آيد فراهم است، [حال بشنويد از حال و وضع] دشمنان خدا؛ عرق زبانشان را بسته، هول و هراس رشته اميدشان را گسسته، و بدان چه خدا برايشان آماده ساخته چشم دوخته اند و [بنا به آيه 62 سوره «ص»] مى گويند: ما لَنا لا نَرى رِجالًا كُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ، «ما را چه شده؛ كه مردانى را كه ايشان را از بدها مى شمرديم نمى بينيم؟!»، و دوستان خدا به آنان نظر كنند و بخندند، و اين همان معناى فرمايش الهى [در آيه بعد] است كه فرموده: أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِيًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ، يعنى: «آيا به مسخره

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 290

گرفتيمشان [و به دوزخ نيامده اند] يا ديدگان [ما] از ايشان بگرديده است (يعنى:

آيا در دوزخند و ما ايشان را نمى بينيم)»، و فرمايش خداوند كه فرموده: فَالْيَوْمَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ* عَلَى الْأَرائِكِ يَنْظُرُونَ، يعنى: «پس امروز (قيامت) كسانى كه ايمان آورده اند به كافران مى خندند* در حالى كه بر تختها [تكيه زده؛ دوزخيان را

كه به انواع عذاب گرفتارند] مى نگرند- مطفّفين: 34 و 35»، پس هيچ كس كه فرد مؤمنى از دوستان ما را به كلمه اى يارى كرده باشد باقى نماند جز آنكه خدا او را بى حساب به بهشت برد.

مخالفين روزى پس از فوت امام صادق عليه السّلام به او گفت:

آن كس كه او را امام و پيشواى خود مى دانستى بمرد! مؤمن الطّاق بدون درنگ گفت: «و أمّا إمامك مِنَ الْمُنْظَرِينَ إِلى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ»، يعنى: «امّا امام تو كه شيطان باشد- چنان كه خداوند در قرآن فرموده- تا روز قيامت زنده است!»، و آن شخص مخالف بناچار زبان از طعن او بازداشت، بارى وى داراى چند كتاب است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 291

[و او در جواب ايشان] مى فرمود: «من خواركننده مؤمنان نيستم بلكه موجب عزّت مؤمنانم، من چون ديدم كه شما تاب مقاومت در برابر ايشان را نداريد كار را بدو (معاويه) واگذاردم تا با اين كار خود و شما را در ميانشان نگه دارم، و اين تصميم من همچون تصميم آن عالم بود «1» كه كشتى را معيوب ساخت تا آن براى صاحبانش باقى بماند، و حكايت من و شما اين گونه است تا در ميانشان زنده بمانيم».

پسر نعمان! من به يكى از افراد شما حديثى را مى گويم و او از قول من آن سخن را نقل مى كند، در نتيجه من نيز بخاطر اين عمل وادار مى شوم لعن و بيزارى از او را جايز شمارم «2» چرا كه پدرم پيوسته و مكرّرا مى فرمود: «چه چيزى نوربخش تر و عزيزتر از تقيّه براى چشم است؟ مسلّما تقيّه سپر و حافظ مؤمن است، و اگر تقيّه نبود ديگر خداوند پرستش نمى شد»، و خداوند عزيز و جليل فرموده: لا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكافِرِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْ ءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً، يعنى: «مؤمنان نبايد كافران را

بجاى مؤمنان به دوستى گيرند، و هر كس چنين كند هيچ ارتباط و پيوندى با خدا نخواهد داشت مگر اينكه در حالى از آنان تقيّه كند- آل عمران: آيه 28».

پسر نعمان! از ستيزه جوئى بپرهيز، چرا كه آن موجب پامال شدن عملت مى شود، و از جدال دورى كن، زيرا نابودت مى كند. و از خصومت و دشمنى بسيار حذر كن، زيرا از خدا دورت مى سازد، سپس فرمود: براستى گذشتگان شما پيوسته سكوت و خموشى مى آموختند، در حالى كه شما سخن گفت را فرا مى گيرد! آنان را رسم چنين بود كه هر گاه فردى ميخواست از متعبّدان باشد ابتدا ده سال به فراگيرى سكوت مى پرداخت، پس اگر موفّق ميشد و بر آن پايدارى مى كرد كه از ناسكان بود، و گر نه مى گفت: من سزاوار و شايسته اين خواسته و مقام نيستم، جز اين نيست كه كسى اهل نجات و خلاصى است كه مدّتها زبان از ناپسند فرو بندد، و در حكومت باطل بر آزارى كه مى شود پايدارى ورزد، اينانند كه بحقّ مردمانى نجيب و اصيل و برگزيده اند، و دوستان خدا و اهل ايمانند. براستى منفورترين شما

______________________________

(1) مراد همسفر حضرت موسى عليه السّلام است، كه ماجرايش در سوره كهف آيات 65 تا 82 مذكور مى باشد، كه گويند نامش خضر است.

(2) مراد آن حضرت عليه السّلام اين است كه من بجهت نجات او از دست ستمگران مبادرت به لعن او مى كنم و از او بيزارى مى جويم، تا با اين كار جان او را نجات دهم.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 292

در نزد من جماعت خبر پراكن و سخن چين است. و نيز افرادى كه به برادران (همكيشان) خود حسادت مى ورزند

نه از من مى باشند و نه من از ايشانم. جز اين نيست كه دوستان ما تسليم دستور ما هستند و از فرامين ما پيروى مى كنند، و در تمام كارها به ما اقتدا مى نمايند. سپس فرمود: بخدا سوگند اگر يكى از شما بقدر تمام زمين به خدا [سكّه] طلا تقديم كند سپس بر مؤمنى حسادت ورزد او را با همان طلا در دوزخ داغ زنند.

پسر نعمان! فاش كننده سرّ [ما] مثل كشنده و قاتل ما با شمشير نيست، بلكه بار گناه او سنگينتر است؛ سنگينتر است؛ سنگينتر است.

پسر نعمان! هر كس كه حديثى بر عليه ما نقل كند [يا ببافد] از شمار كسانى باشد كه ما را بعمد كشته است نه به خطا! پسر نعمان! در روزگار برپائى حكومت جور؛ با افراد مشكوك بساز [راه بيا]، و با سلام و دعاى ظاهرى با ايشان روبرو شو، زيرا متعرّض چنين دولتى خود را به كشتن دهد و هلاك سازد «1». براستى كه خدا مى فرمايد: وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ، يعنى: «خود را به دست خويش بهلاكت ميفكنيد- بقره: 195».

پسر نعمان! ما خاندانى هستيم كه شيطان پيوسته و دائما فردى را به جمع ما وارد ميكند كه نه از ما، و نه هم عقيده ما است، پس چون او را مشهور ساخت و مورد توجّه مردم شد شيطان به او دستور مى دهد كه بر ما دروغ ببندد، و بهمين منوال ادامه دارد، يكى كه رفت ديگرى از راه مى رسد.

پسر نعمان! كسى كه از او سؤالى علمى شود و در پاسخ بگويد: نميدانم، با علم به انصاف رفتار كرده است، و فرد مؤمن تا زمانى كه نشسته غضبش باقى

است، و چون برخيزد غضبش فرو نشيند.

پسر نعمان! عالم نميتواند هر چه را كه ميداند بتو بگويد، چرا كه آن رازى است كه خدا پنهانى به جبرئيل خبر داده، و جبرئيل به محمّد صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم سپرده و او به على، و على به حسن عليه السّلام، و حسن به حسين عليه السّلام، و حسين به على (امام سجّاد) عليه السّلام، و

______________________________

(1) اين گونه تقيّه و مخفى كارى در صورتى جايز است كه اصول اسلام و از ضروريّات دين برپا بماند، و إلّا نه تنها جايز نيست بلكه حرام است. و از شيخ طوسى- رحمه اللَّه- نقل است كه گويد: اساسا تقيّه و مخفى كارى در اصول دين رخصت است نه عزيمت (يعنى جايز است نه واجب).

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 293

على به محمّد (امام باقر) عليه السّلام، و محمّد عليه السّلام نيز آن را به آن كس كه خواسته سپرده، بدين خاطر شتاب مكنيد؛ كه بخدا سوگند اين امر سه بار نزديك شده بود ولى چون شما آن را افشا ساخته و ظاهر نموديد خداوند آن را به تأخير انداخت، بخدا سوگند كه شما هيچ سرّى نداريد جز آنكه دشمنانتان از شما بدان آگاهترند پسر نعمان! خود را نجات بده، زيرا بدستورم رفتار نكردى (يعنى: در جماعت سخنى بر زبان راندى كه تحت تعقيب قرار گرفتى)، سرّ مرا فاش مساز، كه بى شكّ مغيرة بن سعيد بر پدرم دروغ بست و سرّ او را فاش ساخت و در نتيجه خداوند تيزى شمشير را به او چشانيد. و نيز أبو الخطاب «1»؛ كه بر من دروغ بست و رازم را فاش ساخت [سرانجام]

به عاقبت مغيره دچار شد هر كس امر ما را مخفى بدارد خداوند او را در دنيا و آخرت مى آرايد، و بهره اش را بدو عطا مى كند، و او را از مرگ و زندان تنگ حفظ مى نمايد. روزگارى قوم بنى اسرائيل آنچنان دچار قحطى گرديد كه چارپايان و فرزندانشان همه هلاك شدند، پس حضرت موسى عليه السّلام بدرگاه الهى دعا كرد، زان پس خداوند به او فرمود: موسى! [آنان آشكارا] زنا

______________________________

(1) او رئيس فرقه مغيريّه است، كه در آغاز كار خويشتن دوستى خود را به اماميّه آشكار ساخت و گفت كه امامت پس از على و حسن و حسين (عليه السّلام) به نبيره او؛ محمّد بن- عبد اللَّه بن حسن بن حسن بن على رسيد، و او مهدى و همنام پيغمبر، و پدرش همنام پدر پيامبر است. و رافضيان او را در اين سخن پيروى كرده و چشم براه محمّد بن عبد اللَّه بن حسن ابن حسن بن على نشستند، وى پس از پيشوائى ايشان كفرى روشن را آشكار ساخت. يكى اينكه دعوى پيغمبرى و دانائى اسم اعظم كرد و گفت: وى بتوسّط آن نام، مردگان را زنده كند و لشكرها را گريزان سازد. ديگر اينكه در تشبيه و مانند كردن خداى گزافه گوئى كرده گفت: پروردگار وى مردى است از نور و او را اندامها و دلى است كه سرچشمه دانش است و اندامهاى او بصورت حروف هجا ميباشد، و «الف» دو گام او است و «عين» بمانند چشم وى است. و أبو الخطّاب رئيس فرقه خطّابيه و نامش محمّد بن مقلاص اسدى است.

وى ابتدا چنين پنداشت كه امامان پيغمبرند، سپس ايشان را بخدائى رساند

و فرزندان حسن و حسين را پسران خدا و دوستان او خوانده و ميگفت: جعفر صادق خداى است، چون جعفر از اين سخن آگاه شد او را لعنت كرده و از پيش خود براند. ابو الخطّاب از آن پس دعوى خدائى كرد و پيروانش گفتند: جعفر خداى است، جز اينكه أبو الخطّاب در خدائى از او و على بن أبى طالب برتر است. خطّابيّه گواهى دادن بدروغ بر دشمنانشان را روا مى دانستند.

(الفرق بين الفرق، عبد القاهر بغدادى)

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 294

كردند و معاملات ربوى را رواج دادند، كنيسه ها (عبادتگاهها) را بنا نهاده، ولى زكات نپرداختند. موسى عليه السّلام عرض كرد: خداوندا! با رحمت خود بر ايشان لطف كن، كه اينان عارى از انديشه و بى خردند. پس خداوند به موسى وحى فرستاد كه «من پس از چهل روز ديگر بر آنان باران مى فرستم و ايشان را مى آزمايم». ولى اين مطلب را پراكنده ساختند و افشا نمودند، در نتيجه بارش باران به مدّت چهل سال از ايشان دريغ شد. و شما [اى جماعت شيعه] فرجتان نزديك شده بود، و شما آن را در محافلتان منتشر ساختيد [از اين رو آن نيز به عقب افتاد].

اى أبو جعفر، شما را با مردم چه كار؟ دست از مردم برداريد، و هيچ كس را بدين امر (امامت ما) مخوانيد، بخدا سوگند اگر تمام آسمانيان [و اهل زمين] بر گمراه ساختن آن بنده كه خداوند هدايتش را خواسته گرد آيند نتوانند گمراهش كنند.

دست از مردم برداريد و ايشان را رها سازيد، كسى از شما نگويد: برادرم، عمويم، همسايه ام. كه بى شكّ هر گاه خداوند جليل و عزيز خير بنده اى را بخواهد

آنچنان روحش را پاك سازد كه بمحض شنيدن سخن پسنديده آن را بشناسد و بجا آورد، و ديگر هيچ حرف ناپسند و زشتى را نپذيرد، و كلمه اى را بدلش الهام فرمايد كه توسّط آن كارش را فراهم آورد.

پسر نعمان! اگر خواسته باشى برادرت (همكيشت) دوستيش را براى تو پاك و خالص سازد، بهيچ وجه با او شوخى مكن، جدال مكن، بر او مباهات و فخر مكن، با او بدرفتارى مكن. او را از راز خود باخبر مساز، جز آن رازى كه در صورت باخبر شدن دشمنت از آن راز زيانى بتو نرسد، كه دوست گاهى دشمنت مى شود.

پسر نعمان! هيچ بنده اى تا سه سنّت و رفتار در وى نباشد به مقام اهل ايمان نرسد: فرمانى از خدا، و سنّتى از پيامبر، و رفتارى از امام. آن سنّت خداوند اين است كه سرّ پوش باشد، خداوند مى فرمايد: عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً، يعنى: «داناى نهان و ناپيداست، و كسى را بر غيب خود آگاه نسازد- جنّ: 26».

و سنّت پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم اين است كه با مردم مدارا كند و با شيوه اى نيكو با ايشان رفتار كند. و آن رفتار از امام اين است كه در سختى و گرفتارى تا رسيدن فرج الهى پايدارى كند.

پسر نعمان! سخنورى و بلاغت تنها به تيزى زبان و ياوه سرائى نيست، بلكه رساندن مقصود و حجّت و برهان صحيح است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 295

پسر نعمان! هر كس به دشنام گوى ما گوش دهد خلاف خواست خدا رفتار كرده (از دستور خدا سرپيچى كرده)، و هر كس كه براى ما خشم گيرد و بجهت عدم

توان انتقام آن را فرو خورد در بالاترين درجه [بهشت] با ما خواهد بود. و هر كس روزش را با افشاى راز ما آغاز كند، خداوند وى را مقهور تيزى شمشير و تنگناى زندان سازد.

پسر نعمان! علم را براى سه چيز مجوى و دنبالش مباش: 1- با آن خودنمائى كنى، 2- و [بدان] مباهات و فخر كنى، 3- و ستيزه جوئى و كشمكش [بحث و جدل] كنى. و دانش را براى سه چيز رها مكن: 1- ميل به نادانى، 2- بى اعتنائى به دانش، 3- و خجالت از مردم. دانش بى نشر همچون چراغ زير پوشش است.

پسر نعمان! براستى كه خداوند جليل و عزيز هر گاه خير بنده اى را بخواهد نقطه اى سفيد در دلش جاى دهد، در نتيجه دلش به گردش درآمده و حق جو گردد، سپس به عقيده و مرام شما شتابانتر از مرغ به آشيانه اش گرايد.

پسر نعمان! براستى كه خداوند حبّ و دوستى ما خاندان را از گنجينه هاى آسمانى زير عرش- همچون گنجينه هاى طلا و نقره- فرو فرستد، و جز به اندازه نازل نكند، و آن را جز به بهترين مردمان عطا نكند، و براستى خداوند را ابرى است همچو ابر باران، كه هر گاه بخواهد يكى از افراد محبوب خلقش را بدان مخصوص سازد، به آن ابر فرمان دهد تا به نطفه رشد كرده يا جنين [آن فرد] در شكم مادرش ببارد.

و آن را تحمّل كنيد، زنهار! مبادا با آنان ستيز كنيد، و هنگامى كه همنشين و معاشر و طرف بحثشان شديد- كه هيچ گريز و چاره اى هم از آن نيست- نوع رفتارتان با آنان بر اساس تقيّه و مخفى كارى كه دستورى است الهى؛ باشد.

پس اگر بدين خاطر [عدم تقيّه] گرفتارشان شويد؛ به آزارتان پردازند و در چهره شما مخالفت و بدخواهى را دريابند، و اگر خداوند شرّشان را از سرتان كوتاه نساخته بود گستاخانه و بى پروا بر شما يورش مى بردند. و [آنان] آنچه از دشمنى و نفرت كه از شما در سينه دارند از آنچه اظهار مى دارند بيشتر است. در حالى كه محلّ

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 296

تجمّع شما و ايشان يكى است. و براستى كه اگر خداوند بنده اى را در اصل آفرينش مؤمن بيافريند، تا او را بيزار از بدى نسازد و از آن دورش نكند آن شخص نميرد، و هر كس را كه خدا بيزار از بدى ساخت و شرّ را از او دور نمود؛ او را از گزند كبر و بزرگى حفظ كند، در نتيجه سر براه شود و اخلاقش نيكو و گشاده رو گردد، و وقار و آرامش و افتادگى اسلام در او نمايان شود، و از امورى كه خداوند حرام ساخته پرهيز كند، و از كارهائى كه موجب خشم خداوند مى شود دورى گزيند، و خداوند دوستى و مداراى با مردم را نصيبش فرمايد، و گسستن از مردم و دشمنى با آنان را ترك گويد. و با اين خوى ناپسند و دارندگان آن خصلت رابطه اى ندارد.

و براستى اگر خداوند بنده اى را در اصل آفرينش كافر بيافريند «1» آن بنده نميرد

تا اينكه خداوند شرّ و بدى را محبوب او سازد و وى را بدان نزديك نمايد. پس چون نظرش را به بدى جلب؛ و بدان نزديكش ساخت، گرفتار كبر و بزرگى شود، سنگدل و بدرفتار گردد، ترش روى و بد زبان و بى حيا شود، و خداوند پرده اش بدرد، و آن بنده آنچنان بر مركب گناه بتازد كه هيچ گاه باز نايستد. و آنچنان نافرمانى خدا را پيش گيرد كه هم طاعت الهى و هم اهل طاعت را دشمن بدارد. چه دور است فاصله ميان حال مؤمن و كافر! بنا بر اين از خدا درخواست عافيت كنيد، و تنها از او بجوئيد و طلب كنيد، و لا حول و لا قوّة إلّا باللَّه.

بسيار دعا كنيد! كه براستى خداوند آن بندگانش كه دست نياز بسوى او برميدارند و بدرگاهش دعا ميكنند را دوست دارد، و بندگان مؤمن خود را وعده

______________________________

(1) ظاهر اين كلام همان عقيده به جبر است كه در مذهب اهل بيت عليهم السّلام مردود و باطل مى باشد، زيرا آن مخالف اختيار و همچنين نصّ صريح قرآن است كه ميفرمايد: فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ يعنى: «همان فطرتى كه خدا مردم را بر آن آفريده است آفرينش خداى را دگرگونى نيست». پس اين كلام يا نياز به تأويل دارد و يا بايد بر آن توقّف نمود و يا علم آن را به اهلش واگذاشت، و جناب استاد غفّارى- حفظه اللَّه- را عقيده بر اين است كه گذشته از بحثهاى مفصّل در باب جبر و اختيار، احتمال ميرود كه متن حديث بدست راويان بى توجّه دستخوش تغيير و تصرّف گشته باشد، كه اصل

«جعله» بوده كه شده «خلقه». و بيان خبر اين گونه مى شود كه ثمرات و نتايج موزون بودن با نظام هستى و فرامين الهى همان مكارم اخلاق و درستى عمل است، و پيامدهاى انحراف از نظام و سرپيچى از دستورات الهى همان مفاسد اخلاقى ميباشد كه در متن بدان اشاره گرديده است. در نهايت براى اطّلاع بيشتر به مجلّد دوم اصول كافى بحث «طينت مؤمن و كافر» مراجعه فرمائيد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 297

اجابت داده، و همو است كه دعاى اهل ايمان را در روز قيامت عمل و كردارى قرار مى دهد تا توسّط آن بر تعداد بهشتيان افزوده شود. و در همه ساعات شبانه روز؛ تا آنجا كه توان داريد بياد خدا باشيد بسيار و فراوان، كه براستى خداوند دستور به زياد ياد او بودن فرموده، و خداوند هر مؤمنى كه ذكر او را گويد ياد كند، هيچ بنده مؤمنى او را ياد نكرده جز آنكه خداوند او را بخير ياد كند.

و بر همه نمازها [بخصوص] نماز ميانه «1» مواظبت كنيد، و با فروتنى در مقابل فرمان بدرگاه خدا بايستيد، همچنان كه خداوند پيش از شما اهل ايمان را به [رعايت] آن امر فرموده، و شما بايد تهيدستان مسلمان را دوست بداريد، كه خواركننده آنان و هر آن كس كه بر آنان تكبّر كند بى شكّ از دين خدا منحرف گرديده، و خداوند او را حقير نمايد و بر او خشم گيرد و از او بيزار است. و پدرمان رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرموده: «پروردگارم بمن دستور فرموده كه تهيدستان مسلمان را دوست بدارم»، و بدانيد كه مسلّما هر كس فرد

مسلمانى را كوچك و خوار سازد خداوند آنچنان گرفتار بيزارى و حقارتش نمايد كه مردم به شديدترين وجهى او را دشمن بدارند. پس در رعايت حال برادران مسلمان تهيدست خود از خدا پروا كنيد، كه بى شك حقّ دوستى و محبّت به آنان بر شما محفوظ است. و براستى خداوند پيامبرش را امر به دوستى ايشان فرموده، پس هر كس با فردى كه خداوند امر بدوستيش كرده دوستى نكند و با او مهر نورزد، به خدا و پيامبر عصيان ورزيده و از دستور خدا و پيامبرش سرپيچى كرده، و هر كس بميرد در حالى كه دستور آن دو را نافرمانى كرده به مرگ گمراهان مرده است.

زنهار! مبادا بزرگ منشى و تكبّر كنيد، كه بزرگى رداى خدا است (يعنى:

برازنده خدا است) و كسى كه با خدا در رداى او ستيزه كند خداوند در روز قيامت او را در هم شكند و خوار سازد.

مبادا بر هم ستم كنيد، كه آن از خوى و خصلت افراد صالح نيست، زيرا خداوند ستم هر ستمگر را بر خودش بازگرداند، و يارى خدا نصيب ستم ديده شود، و آن كس را كه خدا ياريش فرمايد چيره شود، و از جانب خداوند به پيروزى رسد.

______________________________

(1) يا همان نماز وسطى كه بنا به نقل بيشتر روايات نماز ظهر است، و برخى «وسطى» را «فضلى» گرفته اند، يعنى آن نماز كه فضيلتش بيشتر است همچون نماز جماعت، يا مراد آن نمازى است كه حضور قلب در آن بيشتر است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 298

مبادا بيكديگر حسادت كنيد كه بى شكّ حسادت ريشه و اصل كفر است.

مبادا به زيان مسلمان مظلوم- كه نفرينش بر شما قبول مى شود-

همدست شويد، كه براستى جدّمان رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: «بتحقيق نفرين مسلمان مظلوم پذيرفته و مستجاب شود».

مبادا نفستان به محرّمات الهى حريص شود، زيرا هر كس در اين سرا حرمت الهى را لكّه دار سازد يا بشكند، خداوند براى هميشه ميان او و بهشت، و نعمت و لذّت و شرافت و دائميش جدائى افكند.

مرتبه مرد بكاهد. حسادت، سخن چينى، و سبك مغزى (نادانى).

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 299

9- صاحبان سه خصلت جز در سه موقعيّت شناخته نشوند: شخص حليم و بردبار مگر در هنگام خشم، و دلاور و شجاع جز بوقت نبرد، و برادرى جز در زمان نيازمندى شناخته نشوند.

10- هر كس سه خصلت در او باشد منافق است، هر چند روزه گيرد و نماز بخواند: 1- چون زبان گشايد دروغ بگويد، 2- و هنگامى كه وعده دهد تخلّف كند، 3- و چون بدو اعتماد شود خيانت كند.

11- از سه گروه مردم برحذر باش: از خائن، و ستمگر، و از سخن چين.

زيرا هر خائنى كه بسود تو كار كند سرانجام بتو خيانت مى كند، و همين گونه است، ستمگر و سخن چين، كه گرچه روزگارى به سود تو عمل كند و برايت سخن چينى نمايد ولى در پايان همان گونه بتو ستم نمايد و از تو نزد ديگران سخن چينى خواهد كرد.

12- آدم امين را آن زمان امين خوانند كه بر سه مورد بدو اعتماد شود و خيانت نكند: بر مال، بر راز، و بر حفظ ناموس. و هر كس دو موردش را رعايت نمود و آن دگر را واگذارد و حفظ امانت نكرد امين نيست.

13- با احمق مشورت مكن، و از دروغگو يارى و كمك مخواه، و به رفاقت فرد ملول اعتماد مكن، زيرا دروغگو دور را نزديك و نزديك را برايت دور مى سازد. و فرد احمق خود را برايت به زحمت مى اندازد ولى تو را به خواسته ات نميرساند. و فرد ملول را چون بدو تكيه كنى رهايت كند.

14- چهار چيز هيچ گاه از چهار چيز ديگر

نه سير شود و نه بى نياز: زمين از باران، و چشم از ديدن، و زن از مرد، و دانشمند از دانش.

15- چهار چيز موجب پيرى نابهنگام و زودرس است: خوردن گوشت خشك شده (يعنى: دودى يا نمك سود)، نشستن بر مكان مرطوب، و انجام كارهاى طاقت فرسا و سخت، مانند بالا رفتن از نردبان يا پلّه ها، و آميزش و تزويج با پيرزن.

16- زنان بر سه گونه اند: يا برايت تمام سود و بهره اند، و يا نيم سود و نيم زيانند، و يا تمام ضرر و زيانند. امّا آنكه برايت تمام سود است؛ دوشيزه مى باشد، و آن نيم سود و نيم زيان، زن بيوه است. و تمام زيان زن بيوه بچّه دار است.

17- دارنده اين سه خصلت آقا و شريف است: فرو خوردن خشم، و گذشت از گنهكار، و ارتباط [با خويشان] با جان و مال.

18- سه چيز را از وقوع سه حادثه امانى نيست: 1- اسب از سرنگون شدن، 2- شمشير از كندى، 3- و فرد حكيم از لغزش و خطا.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 300

19- رعايت سه نكته موجب شيوائى سخن و بلاغت است: 1- نزديكى به معناى مقصود، 2- و دورى از سخن زائد، 3- و فهماندن مطلب زياد با لفظى كوتاه و كم.

20- نجات و خلاصى در رعايت سه نكته است: 1- زبان خود را حفظ نمائى، 2- خانه ات وسيع باشد، 3- و از خطايت پشيمان شوى.

21- جهل و نادانى در سه چيز است: 1- عوض كردن برادران [همكيش]، 2- و بى دليل كناره گيرى كردن، 3- و كاوش در امور بى حاصل.

22- سه چيز در هر كس كه باشد بزيان او است: 1- مكر، 2-

عهدشكنى، 3- ستم و زياده روى. و اين موارد با اشاره به فرمايش الهى است كه مى فرمايد: وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ يعنى: «و نيرنگ بد جز سازنده آن را فرا نگيرد- فاطر:

43»، و آيه: فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ مَكْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْناهُمْ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِينَ، يعنى:

«پس بنگر كه سرانجام نيرنگشان چگونه بود، آنان و قومشان را تماما هلاك كرديم- نمل: 51»، و خداى جليل و عزيز فرموده: فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ، يعنى: «پس هر كس كه پيمان بشكند جز اين نيست كه بزيان خود شكسته است- فتح: 10»، و فرموده: يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّما بَغْيُكُمْ عَلى أَنْفُسِكُمْ مَتاعَ الْحَياةِ الدُّنْيا، يعنى: «اى مردم، [بدانيد] ستم و سركشى شما تنها بزيان خودتان خواهد بود- يونس: 23».

23- سه چيز مرد را از بدست آوردن امور شريف و بزرگ، يا منزلت عالى باز مى دارد: 1- دون همّتى، 2- و كمى تدبير، 3- و سستى فكر و عقيده.

24- دور انديشى در سه چيز نهفته است: 1- خدمت به بالادست و ما فوق، 2- و اطاعت از پدر، 3- و فروتنى در مقابل كسى كه بر تو ولايت دارد.

25- سه چيز شايسته معاشرت و انس ميباشد: 1- همسر موافق، 2- فرزند خوش رفتار، 3- و دوست باصفا.

26- كسى كه از سه چيز بهرمند گشته به ثروتى عظيم رسيده: قناعت نمودن بدان چه داده شده، و نوميدى از مال مردم، و ترك هر چيز ما زاد بر نياز و حاجت.

27- فرد بخشنده را تنها با داشتن سه رفتار بخشنده و جواد گويند: 1- چه در حال رفاه و چه در حال سختى بخشنده باشد، 2- آنكه به

فرد مستحقّ ببخشد، 3- و اين نكته را دريابد كه شكر دريافت شده براى او از آنچه بخشيده بيشتر است.

28- مرد را در سه مورد هيچ عذر و بهانه اى نيست: 1- مشورت با فرد

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 301

خيرخواه، 2- و كنار آمدن و مداراى با حسود، 3- و اظهار دوستى و محبّت به مردم.

29- خردمند تا سه رفتار را [در خود] كامل نكند عاقل نيست: 1- در حال خشنودى و خشم رعايت حقّ ديگران را بكند، 2- آنچه براى خود مى پسندد براى ديگران نيز همان را بخواهد، 3- و هنگام لغزش و خطا حلم و بردبارى را بكار گيرد.

30- نعمت و بركت [خداداد] تنها با رعايت سه چيز ماندگار شود: 1- شناخت و معرفتى در آن نعمت كه شايسته خداى سبحان باشد، 2- و سپاس آن نعمت، 3- و عدم عيبجوئى آن.

31- سه چيز است كه هر كس گرفتار يكى از آنها شود آرزوى مرگ نمايد: 1- فقر پياپى و ماندگار، 2- آبروى ريخته شده (يا: زن ننگ آور)، 3- و دشمن غالب و چيره.

32- كسى كه سه چيز را نخواهد گرفتار سه چيز ديگر شود: هر كس صلح جو نباشد بى ياور شود، و كسى كه احسان نكند پشيمان شود، و هر كس بر تعداد دوستانش نيفزايد زيان بيند.

33- دورى از سه چيز بر همه واجب و ضرورى است: 1- همدمى با تبهكاران، 2- گفت و شنود پيوسته با زنان، 3- و همنشينى با بدعت گذاران.

34- سه چيز نشانه جوانمردى آدمى است: خوش خلقى، فرو خوردن خشم، و چشم فرو بستن (يعنى: باحيا بودن).

35- هر كس به سه چيز دل بندد فريب خورده است:

1- باور داشتن چيز غير ممكن، 2- اعتماد نمودن به فرد نامطمئن، 3- و طمع كردن به مال ديگران.

36- سه عمل موجب تباهى دين و دنيا است: 1- سوء ظنّ، گوش به هر سخن سپردن، 3- و اختيار امور خود را به زن دادن.

37- بهترين زمامدار كسى است كه دارنده سه خصلت است: مهربانى، بخشش، و عدالت.

38- كوتاهى در سه چيز در خور هيچ زمامدارى نيست: 1- در حراست از مرزها، 2- در رسيدگى به دادخواهى، 3- و در انتخاب كاركنان صالح براى كارهايشان.

39- رعايت سه رفتار در حقّ زمامداران بر مردم و درباريان واجب است: 1- فرمانبردارى، 2- خيرخواهى آنان در غياب و حضور، 3- و دعا براى پيروزى و خوبى حالشان.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 302

40- هر زمامدار يا حاكمى براى درباريان و عموم مردم خود سه وظيفه دارد: 1- به شخص نيكوكار پاداش نيكو دهد تا در آن كار تشويق شود، 2- بر خطاى بدكار پرده پوشد تا او توبه كرده و دست از گمراهى بردارد، 3- همگان را با احسان و انصاف متّحد و يكپارچه سازد.

41- سه چيز را هر زمامدارى ناچيز بشمرد و در آن مسامحه كند برايش گران تمام خواهد شد: 1- از فرد گمنام و بى فضيلتى كه كمتر در اجتماع ظاهر مى شود، 2- و از شخصى كه تحت عنوان «امر به معروف» و «نهى از منكر» به بدعت و نوآورى در دين مى خواند، 3- و از مردم شهرى كه براى خود رهبرى گزيدند تا مانع از اجراى حكم زمامدار در باره ايشان شود.

42- فرد عاقل هيچ كس را حقير نشمارد، و آن دسته از مردم كه بيش

از همه شايسته اين رفتارند سه گروهند: 1- دانشمندان، 2- و حاكمان، 3- و دوستان. زيرا كسى كه به تحقير علما پردازد دين خود را به تباهى كشانده، و اگر با حاكم اين گونه رفتار كند دنياى خود را نابود ساخته، و با تحقير برادران؛ مردانگيش را معيوب نموده است.

43- همراهان و ملتزمين ركاب حاكم سه دسته اند: 1- گروهى خيرخواهند، كه براى خود و سلطان و مردم مايه بركتند، 2- و گروهى كه قصد و نظرشان تنها نگهدارى و حفظ مقام خود است، اينان نه پسنديده اند و نه مورد نكوهش، بلكه به نكوهش نزديكترند، 3- و گروهى كه تبهكارند و با بدى سازگار و موافق، كه براى خود و سلطان مايه بدبختى و نكوهشند.

44- سه چيز است كه تمام مردم بدان محتاجند: امنيّت، و عدالت، و فراوانى (رفاه).

45- سه شخص زندگى را تيره و تار مى سازند: حاكم ستمگر، و همسايه بد، و زن بدزبان.

46- هيچ جا و مكانى جز با سه چيز دلپذير و مطبوع نيست: 1- هواى خوش و نيكو، 2- آب فراوان و گوارا، 3- و زمين حاصلخيز.

47- سه چيز پشيمانى ببار آرد: بخود نازيدن، و بر هم باليدن، و ستيزه بر سر قدر و منزلت.

48- سه چيز در سرشت آدمى آميخته شده است: حسادت، حرص، و شهوت.

49- سه خصلت است كه با بودن يكى از آنها؛ هر سه تاى آن صفات در بزرگداشت و احترام و زيبائى او مرتّب و منظّم شوند: پارسائى، يا بخشش، يا شجاعت و دلاورى.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 303

50- هر كس كه اين سه خصلت را دارد فردى كامل است: 1- عقل، 2- زيبائى، 3- و

نيكو سخن گفتن.

51- سه مجرم تا رسيدن به پايان كارشان محكوم به سلامتند: 1- زن باردار تا فارغ شود، 2- زمامدار تا عمرش تمام شود، 3- و فرد غائب تا هنگام بازگشت.

52- سه چيز محروميّت و ناكامى ببار آرد: 1- اصرارورزيدن در خواهش، 2- و غيبت كردن، 3- و مسخره نمودن.

53- سرانجام سه چيز ناپسند است: 1- يورش بى موقع دلاور؛ هر چند پيروزى آورد، 2- و نوشيدن داروى بيجا هر چند جان سالم بدر برد، 3- و درخواست از حاكم هر چند به خواسته اى كه از او دارد برسد.

54- سه خصلت است كه همه خودشان را در آنها بر حقّ مى دانند: دين؛ كه بدان معتقد است، 2- و هوس؛ كه بر او غالب شده، 3- و در سياست اداره امورش.

55- تمام مردم سه طبقه و گروهند: 1- رهبران: كه مردم گوش بفرمان ايشانند، 2- و افراد همتا و برابر، 3- و آنان كه با هم در ستيز و جنگند.

56- استوارى و پايدارى سراى دنيا [وابسته] به بودن سه چيز است: آتش، نمك، و آب.

57- هر كس سه چيز را بيجا طلب كند از سه چيز؛ بجا و بحقّ محروم شود: 1- كسى كه دنيا را بناحقّ طلب كند از آخرت بماند، 2- و رياست طلب بيجا و ناحقّ، از فرمانبرى بحقّ ناكام ماند، 3- و هر كس بيجا و ناحقّ مال و ثروت بجويد، بجا و بحقّ از ماندگارى آن مال محروم شود.

58- اقدام به انجام سه كار در خور هيچ مرد دورانديشى نمى باشد: 1- سمّ خوردن براى آزمايش؛ هر چند نجات يابد، 2- و افشاى راز به فاميل حسود؛ هر چند از آن آسيبى

نبيند، 3- و دريانوردى؛ هر چند برايش در آن كار ثروتى باشد.

59- مردمان هيچ شهرى از داشتن سه گروه- كه در مشكلات دنيا و آخرت بديشان پناه برند- بى نياز نيستند، و در صورت نداشتن آنان؛ فرومايه اند و بى تدبير: 1- فقيه دانشمند پارسا، 2- و حاكم خيرخواه فرمانروا، 3- و پزشك ماهر مطمئن.

60- دوست [واقعى] به سه خصلت آزموده شود، در صورتى كه همه را داشت؛ او دوستى با صفا است، و گر نه او فقط دوست خوشيها است نه سختيها: 1- يا از او درخواست پولى كن، 2- و يا مالى را بدو بسپار، 3- و يا در پيشامدى ناگوار او را داخل كن.

61- اگر مردم از [آسيب] سه چيز محفوظ باشند آن سلامتى و امانى همه جانبه و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 304

دربرگيرنده هر امانى خواهد بود: زبان بد، دست بد، و كردار ناشايست و بد.

62- اگر در برده و غلام يكى از اين سه خصلت نباشد؛ اربابش در نگهدارى او آسايشى نخواهد داشت: 1- آئينى كه هدايتش كند، 2- يا ادبى كه اداره اش نمايد، 3- يا ترسى كه او را [از ناپسند] بازدارد.

63- بتحقيق هر كس در محيط خانه و خانواده نيازمند به داشتن سه خوى و خصلت است، و اگر هم در نهادش نيست بايد خود را بدان وادار نمايد: 1- خوش خوئى، 2- گشاده دستى به اندازه و با احتياط، 3- و غيرتى محكم و قوى.

64- هر صنعتگرى براى سود بردن نيازمند سه خصلت است: 1- به كار خود ماهر باشد، 2- وظيفه شناس و امين باشد، 3- خاطر مشترى را جلب نمايد.

65- سه چيز است كه هر كس گرفتار يكى

از آنها شود عقلش بباد رود: 1- نعمتى از دست رفته، 2- همسرى زن فاسد، 3- و داغ دوست و رفيقى عزيز و محبوب.

66- شجاعت با سه خوى سرشته شده، كه هر كدام داراى امتيازى مخصوصند: 1- فداكارى، 2- عارداشتن از خوارى و پستى، 3- و نامجوئى، كه اگر آنها در فردى شجاع گرد آيند، او دلاورى است كه كسى در برابرش نايستد، و توان برابريش را ندارد، و در نتيجه پهلوان روزگار خود گردد، و اگر يكى از آن خصلتها بيش از ديگرى شود شجاعت او در همان خوى و خصلت رو به فزونى نهاده و قوى تر گردد.

67- رعايت سه حقّ از جانب فرزند بر پدر و مادر واجب مى باشد: 1- سپاسگزارى آن دو در هر حال، 2- اطاعت آن دو در هر امر و نهى در غير معصيت (يعنى: مغاير با فرمان خداوند نباشد)، 3- و خيرخواهى آن دو در نهان و آشكار.

68- و رعايت سه چيز در مورد فرزند بر پدر واجب است: 1- انتخاب مادرى [شايسته] براى او، 2- نهادن نامى نيكو، 3- و عدم كوتاهى در تربيتش.

69- برادران و رفقا براى حفظ روابط خود نيازمند بكار بستن سه رفتارند، كه در صورت عدم رعايت آنها ناچار از هم جدا شوند و به هم دشمنى ورزند، آن سه رفتار اين است: 1- با هم به انصاف رفتار كنند، 2- و با يك ديگر مهربان باشند، 3- و به هم حسادت نورزند.

70- تا زمانى كه خويشاوندان بر رعايت سه چيز يكپارچه و همصدا نشوند در خطر از هم پاشيدگى و ابتلا به سرزنش و ملامت دشمنند، و آن سه اين است: 1-

حسادت را كنار نهند تا مبادا چند دسته شده و كارشان به جدائى انجامد، 2- با هم رفت و آمد و معاشرت كنند، تا اين كار آنان را وادار به دوستى كند، 3- و همدستى و كمك بيكديگر نمايند تا

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 305

همگى عزيز شوند.

71- شوهر در روابط خود با همسرش ناچار از رعايت سه چيز است: 1- سازگارى، تا در پرتو آن موافقت؛ سازش و محبّت و علاقه زن را بدست آورد، 2- خوشرفتارى با او، 3- و با آراستن ظاهر و توسعه در زندگى دل او را بدست آورد.

72- و زن نيز در روابط خود با شوهر سازگارش ناگزير به رعايت سه چيز است: 1- يك رنگى، تا هميشه و در همه حال- خوشى يا ناخوشى- خاطرش را بخود آسوده سازد، 2- تعهّد به او و نگاهداشتن او تا اگر گاهى خطائى از او سر زد در باره اش دلسوزى كند و با او مهربان باشد، 3- و اظهار عشق به او، با عشوه و ناز و زيبائى ظاهر در ديده شوهر.

73- نيكى جز با سه خصلت تكميل نشود و بكمال نرسد: 1- شتاب نمودن در آن، 2- و اندك شمردن بسيارش، 3- و بى منّت بودن آن.

74- شادمانى و خرسندى در سه چيز نهفته مى باشد: 1- در وفادارى، 2- و رعايت حقوق، 3- و همكارى در مشكلات و سختيها و كارهاى دشوار.

75- سه چيز راهنماى رسيدن به رأى درست است: 1- خوش برخوردى، 2- خوب گوش دادن، 3- و خوبى پاسخ.

76- مردان سه دسته اند: 1- خردمند، 2- احمق، 3- و بدكار. خردمند چون سخن شنود و يا پرسيده شود پاسخ دهد،

و چون زبان گشايد درست گويد، و چون گوش دهد [بخاطر] بسپارد. و فرد احمق شتابزده سخن گويد و در گفتگو حيران شود، و هر گاه وادار به كارى زشت شود انجام دهد. و چون به فرد تبهكار و بد اعتماد نمائى خيانت كند، و اگر آگاه و باخبرش سازى بى احتراميت كند.

77- برادران همكيش سه دسته اند: 1- آنكه همچون غذا و خوراك دائما مورد نياز تو ميباشد؛ فرد عاقل و خردمند است، 2- و آن ديگر كه چون درد و مرض است فرد احمق است، 3- و سوم آنكه همانند دارو [شفابخش] است، و فرد باهوش و زيرك است.

78- سه چيز بر عقل و خرد انجام دهنده آن دلالت مى كند: 1- پيك و فرستاده كه حكايت از قدر و منزلت فرستنده كند، 2- و هديّه و پيشكش؛ گوياى مقدار شخصيّت اهداكننده است، 3- و نامه؛ كه نشانگر قدر و ارزش نويسنده است. «1»

______________________________

(1) بنا بر نسخه بحار الانوار كه لغت «عقل» را دارد ترجمه اين گونه مى شود: «نشانگر ميزان عقل و خرد نويسنده است».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 306

70- علم سه چيز است: 1- آيه محكم، 2- فريضه عادلانه، 3- سنّتى پابرجا «1».

80- مردم سه دسته اند: 1- نادان و جاهلى كه از آموختن امتناع مى كند و بيزار است، 2- عالم و دانشمندى كه علمش او را سست و ضعيف ساخته است، 3- و خردمند و عاقلى كه براى دنيا و آخرتش تلاش مى كند.

81- دارنده سه خصلت عارى از غربت و تنهائى است: 1- تربيت نيكو، 2- بى آزارى، 3- و اجتناب از شكّ و دودلى.

82- روزها سه گونه است: 1- ديروز، كه ديگر بدست نمى آيد،

2- و امروز كه مردم در آنند؛ شايسته است كه آن را غنيمت بشمارند، 3- و فردائى كه تنها آرزوئى بيش نيست.

83- هر كس كه سه خصلت در او نيست ايمانش بدو سودى نبخشد: 1- حلمى كه توسّط آن، جهل فرد نادان را دفع كند، 2- و پارسائى و پرهيزى كه او را از آرزوى حرام بازدارد، 3- و رفتارى كه در پرتو آن با مردم بسازد و راه بيايد و كنار آيد.

84- سه چيز در هر كس كه باشد ايمانش كامل است: 1- آن كس كه چون خشم كند حقّ را زير پا نگذارد، 2- و چون خشنود و راضى شود به باطل نگرايد، 3- و چون به قدرت رسد گذشت كند.

85- مردم دنيا نيازمند سه خصلتند: 1- رفاه و آسايش بدون خستگى، 2- و فراوانى همراه با قناعت، 3- و شجاعت عارى از سستى و تنبلى.

86- فراموش كردن سه چيز در هيچ حالى شايسته فرد عاقل نيست: 1- فنا و ناپايدارى دنيا، 2- و تغيير حالات، 3- و آسيبهاى بى امان.

______________________________

(1) مرحوم فيض كاشانى- رحمه اللَّه- در شرح اين روايت گويد: «علم حقيقى آنست كه دانستنش براى معاد و قيامت مفيد و سودمند باشد، و عدم آگاهى بدان موجب زيان در آن روز شود، آنگاه پس از بيان علم سودمند از نظر شرع؛ آن را به سه قسم منحصر نموده است:

1- آيه محكمه: كه اشاره به اصول عقائد دارد، زيرا براهين آن آيات محكمات جهان و قرآن كريم است. و در قرآن دلائل مبدء و معاد بلفظ «آيه» و «آيات» بسيار ذكر شده است، 2- فريضه عادلانه: اشاره به علم اخلاق است كه خوبش

از لشكر عقل و بدش از لشكر جهل است، و بر انسان واجب است كه داراى لشكر عقل و عارى از لشكر جهل باشد، و عدالت آن كنايه از حدّ وسط بين افراط و تفريط است، 3- و سنّت پابرجا: اشاره به احكام شريعت؛ يعنى مسائل حلال و حرام دارد».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 307

87- سه چيز بطور كامل در يكنفر ظاهر نشود: 1- ايمان، 2- عقل، 3- و سخت كوشى.

88- ياران سه گونه اند: 1- ياورى كه با جانش بداد مى رسد، 2- و غمخوارى كه با مال و دارائيش كمك مى كند، و اين دو در برادرى صادقند و راستگو، 3- و ديگرى كه در حدّ كفاف و رفع نياز از تو مى ستاند، و تو را براى خوشى و لذّت مى خواهد، پس او را از افراد عاقل بحساب مياور.

89- هيچ بنده اى حقيقت ايمان را كامل نمى كند تا داراى سه خصلت گردد:

1- فهم در دين و آئين، 2- نيكو داشتن اندازه گيرى گذران زندگى و معاش، 3- و پايدارى بر مصيبتها. «و لا قوّة إلّا باللَّه العلي العظيم»

گروهند؟! فرمود: سه دسته و گروهند: 1- گروهى از ايشان ما را آشكارا دوست دارند ولى در باطن ميلى به ما ندارند، 2- و گروهى در باطن ما را دوست دارند و در ظاهر به ما ميلى ندارند، 3- و گروهى در ظاهر و باطن به ما عشق مى ورزند، و اينان عالى ترين گروه مردمند، از آبى شيرين و گوارا نوشيده اند «2»، و تأويل قرآن را دانسته، و سخن جداكننده حقّ از باطل را دريافته اند، و سبب سببها را مى دانند، و اينانند عالى ترين گروه مردم، فقر و نيازمندى و انواع بلا سريعتر از تاختن اسب بر سرشان روان است،

______________________________

(1) او سدير- هموزن أمير- ابن حكيم صيرفى از اصحاب امام صادق و كاظم عليهما السّلام است، اخبارى در مدح او وارد شده است، وى از بزرگان شيعه و محبّان خالص و پابرجاى اهل بيت عصمت عليهم السّلام است.

(2) يعنى از دانشى كه عارى از هر شك و شبهه بود بهره جستند.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 308

بديشان سختى و رنج و آسيب رسيده و چنان پريشان و گرفتار شده اند كه دسته اى از ايشان زخمى و گروهى كشته شدند، و در شهرهاى دور افتاده پراكنده شدند، به بركت ايشان است كه خداوند بيمار را شفا مى بخشد، و فقير را توانگر مى كند، و بحرمت آنان است كه شما يارى مى شويد، و باران بر سرتان مى بارد، و روزى داده مى شويد، آنانند كه هر چند تعدادشان كم و اندك است ولى در پيشگاه خداوند داراى قدر و منزلتى عظيم و بزرگ مى باشند. و گروه سوم كه پائين ترين گروه مردمند، آشكارا ما را دوست مى دارند، و رفتارشان بمانند پادشاهان است، اينان زبانشان

با ما (يعنى: در حدّ شعار) و شمشيرهايشان بر عليه ما است، و گروه دوم كه طبقه ميانى مردمند، آشكارا دوستمان مى دارند و در باطن ميلى بما ندارند، و بجانم سوگند كه اگر در باطن دوستمان مى داشتند نه آشكارا، روزه داران روز و عابدان شب بودند، و اثر رهبانيّت (پرهيز و گوشه گيرى) را در چهره اشان مى يافتى، آنان اهل صلح و سازشند.

آن مرد گفت: در اين صورت من از دوستان آشكار و نهان شمايم! امام عليه السّلام فرمود: براستى دوستان آشكار و نهان ما نيز نشانه هائى دارند كه گوياى شخصيت آنان است. آن مرد گفت: آن نشانه ها كدامند؟ فرمود: خصلتهائى كه نخستين آنها اين است كه ايشان مسأله توحيد (يكتاپرستى) را بطور صحيح شناخته و علمش را تكميل كرده اند، و زان پس به ايمان بخدا و صفاتش پرداخته اند، سپس از حدود و حقائق و شروط و تأويلهاى ايمان باخبر شده و بدان پى برده اند. سدير گفت: اى زاده پيامبر تاكنون تعريف ايمان را بدين صورت از شما نشنيده بودم! فرمود: آرى اى سدير، هيچ بنده اى را نرسد كه از ماهيّت ايمان سؤال كند تا آنكه بفهمد ايمان به چه كسى است، سدير گفت: اى زاده پيامبر اگر مايل باشيد گفته خود را شرح و تفسير بفرمائيد، امام عليه السّلام فرمود: آن كس كه پندارد خدا را با خيالات قلبى مى شناسد او مشرك است، و هر كس كه ادّعا كند خداوند را به اسم مى شناسد نه به معنى، با اين كار اعتراف بسخنى ناپسند «1» كرده است زيرا اسم؛ حادث است، و هر كس كه گمان كند اسم و معنى را با هم مى پرستد با اين كار

براى خداوند شريكى قرار داده، و هر كس كه پندارد معنى را با نشانه و صفت مى پرستد نه با درك و فهم؛ حواله به چيزى دور از ذهن كرده است، و هر كس ادّعا كند كه صفت و موصوف را

______________________________

(1) يعنى پنداشتن آغاز و شروع براى خداوند كه همان حدوث است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 309

با هم مى پرستد، بكلّى توحيد و يكتاپرستى را باطل كرده، زيرا صفت غير از موصوف مى باشد. و كسى كه پندارد موصوف را به صفت اضافه مى كند با اين كار بزرگ را كوچك كرده است «1» و چنان كه شايسته است خدا را نشناخته.

از امام عليه السّلام پرسيدند: پس راه توحيد و يكتاپرستى چيست؟ فرمود: باب بحث و گفتگو گشوده است، و جستجوى راه چاره آن در دسترس: بتحقيق شناخت فرد حاضر پيش از پرداختن به صفات او است. و شناختن اوصاف فرد غائب پيش از ديدن او مى باشد. پرسيدند: چگونه به فرد حاضر پيش از صفات او شناخت پيدا كنيم؟ فرمود: بدان شناخت دارى و از دانش آن باخبر مى شوى، و توسّط آن به نفس خود معرفت مى يابى، نه توسّط خودت و از جانب خود. و به اين نكته پى خواهى برد كه آنچه در تو مى باشد از براى او و بخاطر خود اوست.

همان طور كه برادران حضرت يوسف عليه السّلام بدو گفتند: إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أَخِي، يعنى: «آيا راستى تو يوسفى؟ گفت: من يوسفم و اين برادر من است- يوسف: 90»، پس او را توسّط خود او شناختند نه بوسيله ديگرى، و نه توسّط خيالات قلبى و بافته هاى ذهنى خود، آيا سخن خداوند

را درك كرده اى كه ميفرمايد: ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها: «شما را نرسد درختش را برويانيد- نمل: 60»، اشاره ميفرمايد كه شما حقّ نداريد از پيش خود امام انتخاب كنيد و با ميل و خواسته تان او را بر حقّ بناميد.

سپس امام صادق عليه السّلام فرمود: سه گروهند كه خدا در روز قيامت با آنان سخن نگويد و به آنان ننگرد و از آلودگى گناهان پاكشان نسازد، و ايشان را عذابى است دردناك: 1- آن كس كه درختى بروياند كه خدا آن را نرويانده، يعنى امامى را برگزيند كه خدا وى را نصب نفرموده، يا كسى را كه خدا انتخاب فرموده انكار كند، و آن كس كه پندارد [يا: ادّعا كند] اين دو را در اسلام بهره و سهمى است، در حالى كه خداوند فرموده: وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ يَخْتارُ ما كانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ:

«و پروردگار تو آنچه خواهد مى آفريند و برمى گزيند [امّا] آنان را [توان] برگزيدن نيست- قصص: 68».

______________________________

(1) يعنى قائل به صفات زائد بر ذات شود ولى صفات را همراه ذات نپرستد، بلكه ذات موصوف به آن صفات را عبادت كند، و او با اين كار هر چند در عبادت مشرك نگشته ولى ذات خداى سبحان را براى كامل شدن نيازمند چيز ديگرى ساخته است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 310

انتهاى ابواب طاعت همگى بهم پيوسته و مربوطند، پس هر گاه بنده اى واجباتش را- همان گونه كه ما برايت گفتيم و بدو رسيده- انجام داد؛ او فردى مؤمن و شايسته برخوردارى از صفت ايمان؛ و مستوجب پاداش الهى است، چرا كه معناى ايمان بطور كلى اقرار است، و اقرار يعنى: پذيرفتن و تصديقى كه قرين و همراه طاعت باشد، پس بدين خاطر بثبوت رسيده است كه تمامى طاعات از كوچك و بزرگ بهم پيوسته اند و مربوط، و فرد مؤمن از صفت ايمان خارج نشد مگر به ترك آنچه در خور اهل ايمان است، و تنها با انجام واجبات بزرگ آنهم بطور پيوسته، و ترك معاصى كبيره و پرهيز از آنها است كه سزاوار و شايسته اسم ايمان مى گردد (يعنى مؤمن مى شود)، و با ترك مستحبّات و اعمال كوچك و ارتكاب گناهان صغيره از ايمان خارج نمى شود، تا زمانى كه هيچ يك از طاعتهاى واجب را ترك نگفته، و گناهان كبيره انجام نداده، و مرتكب اين امور نشده مؤمن است، بر پايه فرمايش خداوند كه ميفرمايد: إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً، يعنى: «اگر از گناهان بزرگى كه از آن بازتان داشته اند (جرمها) دورى كنيد بديها و گناهان [كوچكتان] را از شما بزدائيم و شما را به جايگاهى گرامى درآوريم- نساء: 31»، مراد: آمرزش گناهان صغيره و كوچك است، كه اگر فردى مرتكب يكى از گناهان كبيره شود از تمامى گناهان [كوچك و بزرگ] بازخواست و مجازات خواهد شد، و عذاب مى گردد. اين بود صفت ايمان و فرد مؤمنى كه شايسته برخوردارى از پاداش است.

اسلام و حقيقت شرح آن اعتراف به تمام طاعات كه حكم آن شناخته شده و انجام آن لازم است مى باشد، پس هر گاه شخصى چنين اعترافى نمود- بدون آنكه در دل بدان معتقد باشد- در خور نام مسلمان گردد، و سزاوار احكام ظاهرى اسلام كه همان: دوستى ظاهرى، و پذيرش شهادت او، و نيز مشمول احكام ارث است مى گردد، و در حقوق- چه در سود و چه در زيان- با

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 311

مسلمانان برابر مى شود، اين بود صفت اسلام، و تفاوت فرد مسلمان و مؤمن در اينست كه فرد مسلمان در صورتى مؤمن خواهد بود كه همراه با طاعت ظاهر؛ قلبا نيز مطيع و فرمانبردار باشد، پس در صورتى كه آنها را تنها در ظاهر رعايت كند فقط مسلمان است، و چنانچه اين كار را از دل و همراه با خضوع و قصد تقرّب كه برخاسته از معرفت و آگاهيست انجام داد او مؤمن است، پس ممكن است بنده مسلمانى مؤمن نباشد، ولى بنده مؤمن حتما مسلمان است.

او كافر است.

و مقصود از شرك هر گناهى است كه خداوند توسّط ديندارى به آن؛ نافرمانى شود- چه گناه كوچك [شرك خفى] باشد و چه بزرگ- در هر صورت انجام دهنده آن نوع گناه مشرك است.

و مقصود از گمراهى (ضلالت) نادانى به واجبات است، و آن رها ساختن يكى از طاعتهاى بزرگ مى باشد كه هيچ بنده اى جز در پرتو آن شايسته ايمان نيست، البتّه پس از آگاه شدن بيان و ذكر دليل و برهان بر آن طاعت، در اين صورت او ترك كننده اى است عارى از انكار و ديانت كه بدان معتقد نباشد و آن را قبول نكند، بلكه ترك و رها ساختن او تنها بخاطر تنبلى و بى توجّهى و سرگرم شدن به غير آن بوده، پس او فرد گمراهى است كه از طريق ايمان منحرف گرديده و گمراه گشته و خارج از آن مى باشد، و تا زمانى كه مشمول آن صفاتى كه ذكر كرديم باشد در خور اسم گمراه و معناى آن است. پس اگر گرايش او به گمراهى بر پايه معصيتى بود كه آن برخاسته از انكار و بى اعتنائى و كوچك

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 312

شمردن آن باشد [يك چنين شخصى] كافر است. و اگر گرايش او به ضلالت و گمراهى از سر ديانت بخاطر تأويل و تقليد و تسليم و دلخوش بودن به گفته پدران و گذشتگان باشد او مشرك است، و بسيار كم پيش مى آيد كه فردى بر گمراهى و ضلالتى بپايد و هوى و هوس؛ او را به بعضى از آن تعريفى كه شرح داديم نكشاند.

و مقصود از فسق هر گناهى از گناهان كبيره است كه شخص مرتكب آن شود

يا داخل شدنش بدان معصيت از جهت لذّت و شهوت و شوق غالب بوده باشد كه آن فسق است، و مرتكبش فاسق بوده و به سبب فسق از ايمان بيرون است، پس اگر اين كار را ادامه دهد تا جايى كه به حدّ سستى و كوچك شمردن آن و بى اعتنائى افتد كارش بجهت اين بى اهميّتى و بى اعتنائى به كفر مى انجامد (يعنى كفرش حتمى است). و مقصود از مرتكب گناهان كبيره كه منشأ و ريشه تباهى ايمانش مى باشد شخصى است كه غرق گناهان بزرگ است بى آنكه از روى انكار و ديانت بباطل و لذّت يا شهوتى است؛ بلكه تنها به جهت تعصّب و خشم است كه بارها و فراوان مرتكب گناهان كبيره اى همچون تهمت و ناسزاگوئى، قتل و غارت و حقّ كشى و امثال آنها مى شود، و ديگر آن گناهانى كه ورود بدان عادت است و عارى از خوشى، همچون شراب، زنا، و لهو «1»، كه انجام اين گناهان تماما موجب فساد و تباهى همان ايمانى است كه از وى خارج شده، پس بدين جهت نه مشرك است و نه كافر و نه گمراه. بلكه بنا به تعريفى كه از جهالت نموديم او جاهل است و نادان، پس اگر با هوى و هوس خود به يكى از انواع تعاريفى كه براى مرتكبين ذكر كرديم گرايش پيدا كند از همان دسته محسوب گردد.

كه در آن كسب و كارى هست چهار گونه مى باشد، پرسيد: آيا تمامى اين چهار نوع حلال و مباحند، يا تماميشان حرامند و نامشروع، يا برخى حلالند و برخى حرام؟ فرمود برخى از اين امور چهارگانه بنوعى حلال و بنوعى حرام است، و اين امور؛ معيّن و داراى خصوصيّاتى معلوم و مشهورند. پس نخستين نوع از اقسام چهارگانه، ولايت و سرپرستى و حاكميّت برخى از آنان بر ديگران

______________________________

(1) يعنى: اشتغال بعيش و طرب و امثال آن.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 313

ميباشد، پس ابتداى ولايت؛ حاكميّت زمامداران، سپس زيردستان آنان تا پائين ترين درجه سرپرستى و حاكميّت- بر اساس سلسله مراتب- ميباشد، سپس تجارت و سوداگرى است در تمامى خريد و فروشها، سپس صنايع با تمام انواعش، آنگاه اجاره ها مى باشد در تمامى موارد نيازش (يعنى: چه اجاره كارگر و چه اجاره ملك) و تمامى اقسام اين اصناف از جهتى حلالند و از جهتى حرام، و فرمان خداوند در اين معاملات بر بندگان اين است كه از راه حلال بدان وارد شوند، و با همين حلال كار و عمل كنند، و از انواع حرامش كناره گيرى نمايند.

دستور به شناخت و [پذيرش] ولايت او داده است، و كار كردن در حوزه زمامدارى او و كارگزارانش در پى آن فرمان الهى است كه در سفارش زمامدار و حاكم دادگر داده شده است، بى آنكه هيچ مطلبى بر آن بيافزايند يا از آن كم كنند، يا آن را دستخوش تحريف قرار دهند، يا از فرمانش تخلّف كنند.

پس هر گاه حكومت زمامدار يا حاكمى دادگر بدين گونه گشت، در اين صورت حاكميّت او، و كار كردن با او، و يارى نمودن او در زمامداريش، و تقويت امر او مباح و مشروع خواهد بود، و كسب و معامله با چنين حكومتى حلال است. و اين بدان خاطر است كه در پذيرش حكومت زمامدار دادگر و كارگزارانش زنده شدن هر حقّ و عدالتى؛ و نابودى هر ستم و بيداد و فسادى نهفته است. پس براى اين است كه فرد تلاشگر در تقويت قدرت زمامدار و يارى گر او در امر حكومتش؛ همان كوشنده به طاعت خدا و تقويت كننده دين و آئين او است.

و امّا نوع حرام و نامشروع از «ولايت» همان حاكميّت زمامدار بيدادگر و سرپرستى كارگزارانش مى باشد، از رئيس آنان گرفته و پيروان حاكم تا پائين ترين پايه اى از مراتب ولايتى كه بر مردم دارند، و كسب و كار با ايشان از راه دولتى حرام

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 314

و نامشروع است. و هر كس عملى در اين خصوص- چه كم و چه زياد- انجام دهد، شكنجه و عذاب مى شود، كه براستى هر گونه كمك به آنان گناهى كبيره به حساب مى آيد، و اين بدان خاطر است كه در حاكميّت زمامدار بيدادگر هر حقّ و حقيقتى پايمال مى گردد

و هر باطل و ناحقّى زنده شود، و ستم و بيداد و تباهى آشكار شده، و تمام كتابهاى آسمانى باطل شود، و پيامبران و اهل ايمان به قتل رسند، و مساجد ويران گردد، و سنّت و احكام خداوند دستخوش تغيير و دگرگونى شود، پس بدين خاطر است كه كسب و كار با ايشان؛ و يارى و كمك به آنان؛ ممنوع و حرام گرديده، البتّه بجز موارد ضرورى و اضطرار همچون ناچارى به خوردن خون و مردار.

بجهت فسادى كه در آن است- يا فروش مردار، خون، گوشت خوك، يا فروش گوشت درندگان و پرندگان وحشى و يا پوست آنها، يا شراب، و يا فروش نجاسات، كه تماما حرام و نامشروع است، زيرا خوردن، و نوشيدن و پوشيدن، و ملكيّت و نگهداشتن و خلاصه هر گونه تصرّف در آنها ممنوع و غدقن مى باشد، و همچنين فروش هر چيز سرگرم كننده، و تمام چيزهاى حرامى كه به غير خدا بدان تقرّب جويند، يا هر

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 315

چيزى كه به نوعى در تقويت يكى از انواع ضلالت و گمراهى مؤثّر باشد و باطل و ناحقّى بسبب آن جان گيرد، و درست و حقيقتى سست و ضعيف گردد، در تمامى اين موارد؛ خريد و فروش و نگهداشتن و ملكيّت و بخشيدن و عاريه دادن و هر گونه تصرّف در آن جز در حال ضرورت و اضطرار حرام و ممنوع است.

آنكه ايشان كارگزار زمامدار يا حاكم باشند. نظير فرد حمّالى كه بارى را به قيمتى مشخّص و به مكانى معيّن انتقال مى دهد و بهر صورت هيچ اشكالى ندارد كه انتقال اين بار- كه امرى مباح است- توسّط خودش انجام شود يا غلام، و يا مركبش. و يا نظير شخصى كه در انجام كارى اجير شود كه خودش انجام دهد يا غلام و يا خويشاوندش، و يا توسّط مزد بگيرش آن كار را به پايان برد. اينها راههائى است از راههاى اجاره ها، كه براى اقشار مختلف مردم حلال مى باشد، حاكم باشد يا بازارى، كافر باشد يا از اهل ايمان، بر همه مباح است، و درآمد و كسب سود نيز از اين راهها حلال مى باشد.

و امّا موارد حرام و غير شرعى انواع اجاره از اين قرار است: مثلا شخصى براى نقل و انتقال بارى اجير شود كه آن بار خوردن يا نوشيدن و يا پوشيدنش حرام است، و يا در ساختن، نگهدارى، يا پوشيدن چيز حرامى خود را اجير نمايد، يا در خراب كردن مساجد- بجهت آسيب رساندن-، يا در كشتن كسى بناحقّ، يا در نقل و انتقال بارى اجير شود كه آن بار خوردن يا نوشيدن و يا پوشيدنش حرام است، و يا در ساختن، نگهدارى، يا پوشيدن چيز حرامى خود را اجير نمايد، يا در خراب كردن مساجد- بجهت آسيب رساندن-، يا در كشتن كسى بناحقّ، يا در نقل و انتقال مجسّمه ها و بتها، و آلات موسيقى، همچون نى و تار، و شراب و خوك و مردار، و خون، يا حمل يكى از وجوه فسادانگيزى- كه گذشته از بحث اجاره- بر او حرام و نامشروع

باشد، و هر كارى كه به دليلى ممنوع و غدقن شده باشد، در اين صورت حرام است كه آدمى خود را و يا ديگرى را با آن كار در اختيار

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 316

يا به استخدام كسى درآورد، و يا چيزى از خود يا از ديگرى را اجاره دهد، جز در مواردى كه سود و منفعت درستى بدان در نظر باشد، مانند فردى كه شخصى را اجير مى كند تا مردارى را حمل كند تا خود و ديگران را از آزار بويش نجات دهد، و امثال آن. و تفاوت ميان معناى ولايت و اجاره- هر چند هر دو در مقابل دستمزد كار مى كنند- اين است كه در «ولايت» خدمت شخص براى زمامدار يا اميران او، يا حاكمان زيردست والى مى باشد، و در سرپرستى و سلطه بر زيردستان و اجراى امر و نهى، جانشين ولىّ خود مى شود تا اينكه برسد به مقام رياست و رهبرى، يا جانشين وكيلان او در فرمانش شود، و در تحكيم قدرت و يارى نمودن حاكم از هيچ كمكى دريغ نكند، و اين فرد كارمند هر چند از شمار كم رتبه ترين آنان هم باشد با اين حال بر همان مردم كه تحت ولايت حاكمند فرماندهى دارد، و بهمين ترتيب گوش بفرمان؛ و متصدّى دستور اميران بزرگ مى شود كه عهده دار حكومت مردم در كشتار هر كه خواهند و اظهار بيداد و فسادند.

و امّا معنى اجاره بنا بر شرحى كه از اجير ساختن فرد خود يا مالش را داديم بدين منوال است كه هر كس تا پيش از آنكه اجير كسى نشده مالك و صاحب اختيار خود است، زيرا او اختيار خود يا مالش

را تا پيش از آنكه اجير مستأجر شود بدو نسپرده است، و زمامدار، مالك هيچ امرى از امور مردم نيست مگر بعد از آنكه زمام امور مردم را در دست گيرد و سرپرستشان شود. و هر كس كه خود را اجير سازد، يا مالش را باجاره دهد، و يا فرد كافر يا شخص مؤمن، يا حاكم، يا فرد بازارى سرپرست و اختيار دار او شد- بنا بر شرحى كه داديم از مواردى كه اجاره در آن جايز است- كار و درآمدش تماما حلال و مشروع است.

هم در جهت فساد به كار مى رود و ابزار هر دو كار است. در اين صورت آموزش و آموختن و دريافت دستمزد بر آن (آموزش) و در آن (ساختن) و كار كردن با آن صنعت و در آن براى شخصى كه از ميان تمام مردم در راه صلاح و خير مصرف مى كند عارى از هر عيب و اشكالى است. ولى مصرف آن در جهت فساد و بزيان ديگران براى مردم حرام و نامشروع است. در اين صورت هيچ تقصير و گناهى بر استادكار و شاگرد آن حرفه نيست، زيرا آن حرفه از نظر برخوردارى از سود و منفعت در جهت صلاح و مايه قوام و بقاى مردم است. و تقصير و گناه تنها بر كسى است كه در جهات فساد و حرام؛ آن را مصرف مى كند. و خداوند تنها آن صنعت و حرفه اى را تحريم نموده كه تماما حرام است، و منحصرا فساد برانگيز مى باشد، نظير ساختن آلات موسيقى همچون تار، نى، و شطرنج و هر آلت لهوى، و صليب سازى، و ساختن بت و مانند آن همچون صنعت ساخت نوشابه هاى حرام و آنچه صلاح و خيرى در آن نيست و فساد محض است، و عارى از هر مصرف سودمندى است در اين صورت آموزش و آموختن و عمل به آن و دريافت دستمزد بر آن؛ و خلاصه هر گونه تصرّف در آنها نامشروع و حرام است، جز آن حرفه اى كه در امور صناعات از آن استفاده مى شود، هر چند كه ممكن است جهت رسيدن به يكى از وجوه گناهان نيز بكار رود و شايد وجه حلال بودن آموختن و آموزش و كار با آن

همان وجه صلاح و خوبش باشد، و بر هر كس كه در غير راه حقّ و صلاح از آن استفاده مى كند حرام و غير مشروع مى باشد، اين بود بيان تفسير راه امرار معاش بندگان، و تعليم آنان در تمامى راههاى جلب منفعت و سودشان.

و احسان، و نيز آزاد كردن برده.

و امّا موارد چهارگانه [در كارهاى خير]: پرداخت بدهى، و عاريه دادن، قرض دادن، پذيرائى از مهمان، كه در سنّت اسلام لازم و ضرورى است.

هم جدا كرده باشد ولى در ساير امور قوانين با تغيير عنوان عوض مى شود مثل قانون روزه دارى از پيرمرد بجهت بالا بودن سنّش زائل مى شود، و دريافت زكات از تهيدستى كه به توانگرى رسيده، و از راه مانده اى كه به وطن رسيده منع مى شود، و با اينكه وجوب حجّ تأكيدى است، و از نظر تعليم بدان امر شده است و تهديدهائى كه به ترك كننده آن شده، با تمام اين احوال انجام آن از كسى كه به سختى و رنج افتد ساقط مى گردد. ولى خداوند عزيز و جليل در باره صدقات (زكات)- و آن نخستين واجبى بود كه خداوند موارد مصرفش را تعيين نمود- فرموده: إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكِينِ وَ الْعامِلِينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ، يعنى: «جز اين نيست كه صدقه ها (زكوات) براى نيازمندان و درماندگان و كاركنان بر گردآورى آن، و نواخته دلان تا كه به اسلام روى آورند، و در راه آزادى بردگان، و وامداران، و تاوان زدگان و در راه خدا [هزينه جهاد]، و در راه ماندگان است- توبه: 60». پس خداوند با نزول اين آيه پيامبر خود را از موارد مصرف زكات باخبر ساخته، و بيان داشته كه زكات مختصّ اين افراد است نه غير ايشان، تا در هر موردى كه پيامبر بخواهد، و به هر صورتى كه موردش را بداند به مصرف برساند، و خداى جلّ جلاله پيامبر و خاندانش را از دريافت زكات مردم و چرك [و فضول مال] آنان بازداشته است. پس اين بود موارد مصرف زكات.

و امّا غنائم جنگى، بدين شرح مى باشد كه رسول خدا صلّى

اللَّه عليه و اله و سلّم در روز [جنگ] بدر فرمود: «هر كس از [سپاه] دشمن كسى را بكشد؛ فلان مقدار [مال] براى او است، و هر كس دشمنى را اسير كند، فلان مقدار از غنائم به او رسد، زيرا خداوند به من وعده فرموده كه پيروزم فرمايد و تمام غنائم لشكر دشمن را بمن ارزانى بدارد»، پس آنگاه كه خداوند مشركين را شكست داد و تار و مار كرد و غنيمتهايشان گرد آمد، مردى از اهل مدينه بپاخاسته و گفت: اى رسول خدا، شما ما را به نبرد با دشمنان مشرك فرمان داديد و بر آن تشويق نموديد، و نيز فرموديد: هر كس دشمنى را بكشد يا به اسارت گيرد فلان و فلان مقدار از آن او است، من دو تن از دشمنان را كشته ام و بر اين ادّعا شاهد و گواه نيز دارم، و يكنفر هم اسير كرده ام، پس اى رسول خدا آنچه تعهّد كرده اى به ما عطا فرما! [اين را گفت] و نشست.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 322

سپس سعد بن عباده برخاسته و گفت: اى رسول خدا، مانع ما در رسيدن بدان چه ديگران رسيدند نه ترس از دشمن بود و نه بى رغبتى به پول «1» بلكه ترسيديم مبادا از شما دور شويم و گروهى از مشركان بر شما حمله كنند، يا شما را تنها و بى ياور بينند و يورش برده و به شما گزند و آسيبى رسانند، و با اين وضع اگر شما تنها خواسته اين جماعت را اجابت فرمائيد، مسلمانان ديگر ناكام و بى بهره از غنائم به شهر بازمى گردند، [اين را گفت] و نشست، سپس آن مرد مدنى برخاسته

و همان سخن پيش خود را تكرار كرد و نشست، و خلاصه هر كدام از طرفين حرف خودشان را سه بار تكرار كردند.

و پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم هيچ واكنش يا عكس العملى از خود نشان نداد و توجّهى بديشان نكرد، تا اينكه خداوند عزيز و جليل اين آيه را نازل فرمود: يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفالِ، يعنى: «تو را از انفال (غنائم جنگى) مى پرسند- انفال: 1»- و كلمه «انفال» در آن روز دربرگيرنده هر چيزى بود كه در جنگ بدست مردم مى افتاد، مانند اين آيه ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ يعنى: «آنچه خدا به پيامبر خود بازگردانيد- حشر: 8»، و: و [أنّ] ما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ، يعنى: «هر چه به چنگ آريد- انفال: 42»، سپس خداوند فرمود: قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ، يعنى: «بگو: آن غنيمتها از آن خدا و پيامبر است»، در نتيجه [با نزول اين آيه] غنيمت را از ايشان باز گرفته و آن را منحصرا به خدا و رسول اختصاص داده، سپس در ادامه آيه فرمود: فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ، يعنى: «پس، از خدا پروا داشته باشيد و ميان خود آشتى و سازش كنيد، و خداى و پيامبر او را فرمان بريد اگر ايمان داريد». پس از آنكه پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم وارد مدينه شد، خداوند بر او آيه: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ را نازل

كرد، يعنى: «و بدانيد كه هر چه به چنگ آريد پس يك پنجم آن براى خداى و پيامبر و خويشان [پيامبر] و يتيمان و تهيدستان و در راه ماندگان [از خاندان پيامبر] است، اگر شما به خداى و آنچه [از قرآن] بر بنده خود روز جدا شدن [حقّ از باطل] (روز بدر) روز برخورد

______________________________

(1) پول ترجمه «الاجرة» است، ولى در غالب نسخه ها: «الآخرة» بود.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 323

دو گروه (كافران و مؤمنان)، فرو فرستاديم ايمان آورده ايد، و خداوند بر هر چيزى توانا است» امّا اينكه فرمود: «از آن خدا است»، نظير همان سخن آدمى است كه مى گويد: «آن مال خدا و تو است». و سهمى براى خدا جدا نمى شود، بنا بر اين رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم غنيمتى را كه گرفته بود به پنج سهم تقسيم كرد، و سهم خداى را براى خود برداشت تا بدان يادش را زنده بدارد و پس از او ارث برده شود، و سهمى را براى خويشان خود از اولاد عبد المطّلب منظور داشت، و سهمى را براى يتيمان و سهمى براى فقيران مسلمانان، و سهم [پنجم] را براى مسافران درمانده كه جز براى تجارت سفر كرده اند مقرّر فرمود، و اين در روز «بدر» بود، و اين هم راه [مصرف] غنائمى كه با شمشير [در ميدان نبرد با دشمن] بدست آمده، و امّا حكم غنائم بدون تاخت و تاز با اسب و شتر [اين گونه است]: وقتى جماعت مهاجرين (اهل مكّه) كه در آن روز حدود يك صد مرد بودند به مدينه وارد شدند؛ مسلمانان مدينه [معروف به انصار] نيمى از خانه ها و اموالشان

را بديشان دادند، پس وقتى رسول خدا- درود خدا بر او و آلش باد- بر [يهود] بنى قريظه و بنى النّضير پيروز شد و اموالشان را گرفت، رو به انصار كرده فرمود: اگر مايل باشيد [در عوض دريافت سهم غنائم]، مهاجران را از خانه ها و اموال خود بيرون كنيد و من هم اين اموال را تماما بين ايشان تقسيم كنم، و اگر بخواهيد آنان همان طور بمانند، من اين غنائم را ميان شما و ايشان تقسيم كنم؟ جماعت انصار يك صدا گفتند: تمام اموال را بديشان بده و بگذار آنان در خانه ها و اموال ما باشند!! پس خداى تبارك و تعالى اين آيه را نازل فرمود: «آنچه از خداى از [مال و زمين] آنان (يعنى: يهود بنى قريظه) به پيامبر خود بازگرداند (يعنى: به غنيمت به او ارزانى داشت) شما هيچ اسب و شترى بر آن نتاخته بوديد، زيرا نزديكى محلّه بنى قريظه با اهل مدينه به حدّى بود كه نياز به تاختن اسب و شترى بر آنان نبود. سپس خداوند فرمود: لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً وَ يَنْصُرُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ، يعنى: « (و نيز آن غنيمت) از آن نيازمندان هجرت كننده اى است كه از خانه ها و مالهاى خود بيرون رانده شده اند در حالى كه انتظار رسيدن روزى از جانب خدا دارند و خشنودى او را مى جويند و [دين] خداى و پيامبر او را يارى مى كنند، ايشانند راستگويان- حشر: 8». بنا بر اين خداوند آن

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 324

غنيمت را به افرادى كه از قريش با پيامبر هجرت كرده بودند و

راست مى گفتند اختصاص داد و مهاجران سائر قبائل [كه از قريش نبودند] را از آنان جدا نمود، بنا به فرمايش خداوند: «كسانى كه از خانه ها و اموالشان بيرون رانده شدند»، چرا كه تنها عادت قريش بود كه خانه ها و اموال مسلمانان را مصادره مى كرد، و ديگر از قبائل عرب چنين برخوردى با مسلمانان نداشتند، سپس مهاجران را با تخصيص خمس (يك پنجم از غنائم) و بر كنار داشتنشان از نفاق ستود، وقتى كه فرمود:

«ايشانند راستگويان» نه دروغگويان، سپس انصار را ستود؛ با يادآورى رفتار آنان و محبّت و ايثارى كه با مهاجران نمودند، و در دل از آنچه به آنان- يعنى مهاجران- دادند، هيچ حاجت و كراهتى (تنگى و حسدى) در باره ايشان نيافتند، و خدا تمجيد خوبى از آنان كرده و فرمود: وَ الَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِيمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَيْهِمْ وَ لا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ، يعنى: «و كسانى كه سراى هجرت و ايمان را آباد و آماده ساختند (يعنى جماعت انصار كه در شهر خود؛ مدينه ايمان آوردند) هر كس را كه بسوى آنان هجرت كرده است دوست مى دارند و در سينه هاى خود از آنچه به آنان (مهاجران) داده شده نيازى نمى يابند و [ايشان را] بر خويشتن برمى گزينند، هر چند كه خود بدان نيازمند باشند، و آن كس كه از بخل و آز خود نگه داشته شود، ايشانند رستگاران- حشر: 9». و ديگر از مردان و افرادى كه پس از فتح مكّه طرفدار پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و

سلّم شدند پيش از ايمانشان؛ بجهت انتقامى كه مسلمانان در تصاحب اموالشان از آنان كشيده بودند دلى پر و ناراحت داشتند، هنگامى كه اسلامشان نيكو گشت؛ از حالى كه در روزگار شرك داشتند طلب آمرزش كرده و از خداوند درخواست نمودند كه دلهايشان را از بدخواهى كسانى كه پيش از آنان مسلمان شدند بزدايد، و [آنقدر] براى آنان استغفار و طلب آمرزش كردند تا عقده هاى دلشان گشوده گشت و با هم برادر شدند، و خداوند گويندگان اين مطالب را بطور خصوص ستوده و فرموده: وَ الَّذِينَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونا بِالْإِيمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّكَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ، يعنى: «و كسانى كه پس از آنان آمدند (پس از فتح مكّه مهاجرت كردند) مى گويند:

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 325

پروردگارا! ما و آن برادران ما را كه به ايمان، بر ما پيشى گرفته اند بيامرز، و در دلهاى ما بدخواهى كسانى را كه ايمان آورده اند باقى منه؛ پروردگارا، همانا تو رؤوف و مهربانى- حشر: 10»، بنا بر اين پيامبر به تمام مهاجران از قريش به اندازه نيازشان كه مى دانست عطا كرد، چرا كه خمس شامل آن اموال نشده و بين همگان برابر تقسيم شد، و به هيچ يك جز مهاجران قريش از آن مال داده نشده مگر دو نفر از جماعت انصار بنامهاى: «سهل بن حنيف، و سماك بن خرشه- أبو دجانه-» كه بجهت شدّت نيازشان خود پيامبر از سهمش به آن دو عطا كرد، و پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم هفت باغستان از اموال بنى قريظه و بنى النّضير كه بدون

هيچ تاخت و تاز و پيكارى بدست آمده بود بخود اختصاص داد، چرا كه در فتح «فدك» نيز هيچ رنج اسب و شترى بكار نرفته بود.

و امّا «خيبر» فاصله اش با مدينه سه روز راه بود، و آن از اموال يهود بشمار ميرفت ولى چون [در فتح آن] رنج اسب و شتر در جنگ بكار رفته بود بنا بر اين رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم آن را بر اساس قانون [غنائم] «بدر» تقسيم فرمود، و خداوند عزيز و جليل فرموده: ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِياءِ مِنْكُمْ وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا، يعنى: «آنچه خدا از [مال و زمين] مردم آن آباديها به پيامبرش بازگردانيد از آن خدا و پيامبر و خويشاوندان و يتيمان و مستمندان و در راه ماندگان [از ذرّيّه پيامبر] است تا ميان توانگرانتان دست گردان نباشد. و آنچه را كه پيامبر به شما داده است بگيريد و از آنچه شما را بازداشته باز ايستيد». پس اين بود راه مصرف چيزهائى كه خداوند نصيب پيامبرش فرمود كه با رنج تاختن اسب و شتر بدست آمده بود.

و على بن أبى طالب- كه درود خدا بر او باد- فرمود: ما پيوسته بواسطه همين آيه (خمس)- كه ابتدايش آموزش و تعليم است، و پايانش پرهيز [از سرپيچى فرمان پيامبر]- نصيب خود را دريافت مى داشتيم، تا اينكه خمس غنائم «شوش» و «جندى شاپور» [در مدينه] بدست عمر رسيد، در حالى كه من و گروهى از مسلمانان و

عبّاس نزد او بوديم، عمر به ما گفت: «تاكنون اموالى از ناحيه خمس پى در پى براى شما رسيده و آن را گرفته ايد تا امروز كه ديگر بى نياز شده ايد در

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 326

حالى كه باقى مسلمين حاجتمند و فقيرند، بنا بر اين از نصيب خود در اين مال به ما قرض دهيد تا در اوّلين غنيمتى كه بر اثر تقدير الهى به مسلمانان رسيد آن را ادا كنيم»، من پى حرف را نگرفتم چرا كه آن زمان كه تقاضاى قرض كرد در مطالبه حقّمان ايمن نبودم كه عكس العمل او در حقّ خمس ما همان باشد كه در مورد حقّ بزرگتر از آن- يعنى ميراث پيامبرمان هنگامى كه در مطالبه اش اصرار كرديم- از خود نشان داد. پس عبّاس به او گفت: اى عمر در حقّ و نصيب ما بى حرمتى مكن [يا:

اخلال مكن] كه بى شكّ خداوند آن را براى ما ثابت تر از قانون ارث ميان ما كرده است، عمر گفت: «شما در ارفاق و همراهى كردن مسلمانان شايسته تر از ديگرانيد»، و مرا واسطه ساخت و آن را گرفت، پس [على عليه السّلام] فرمود: بخدا قسم ديگر هيچ غنيمتى كه قرضشان را بما ادا كنند بدستشان نرسيد تا اينكه عمر مرد. و ديگر بعد از آن نتوانستيم حقّمان را بگيريم، آنگاه على عليه السّلام فرمود: بدرستى كه خداوند [بهره بردن] زكات را بر پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم ممنوع ساخته و در عوض آن سهمى از «خمس» برايش مقرّر ساخت. و زكات را تنها بر خاندانش ممنوع نمود نه بر خويشان آنان، و در سهم خمس را از كوچك و بزرگ،

مرد و زن و فقير، و حاضر و غايبشان را شريك ساخت، چرا كه آنان سهم خود را بواسطه خويشى و قرابت با پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم كه زوال ناپذير است دريافت مى دارند. حمد و سپاس از آن خداوندى است كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم را از ما خاندان و ما را از او مقرّر فرمود. و رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم خمس را تنها به ما و هم عهدان و موالى ما اختصاص داد و به هيچ كس عطا نكرد، چرا كه [موالى] هم از ما مى باشند. و از نصيب خود به مردمى داد كه ما بينشان تعهّداتى بود تا در انجام آن معاهدات كمك شوند.

پس بتحقيق من آنچه را كه خداوند از موارد مصرف انفال چهارگانه توضيح داده، و وعده هائى كه در فرمانش داده، با بيانى شافى و دليلى تابان روشن ساخته، و بر آن وحى نازل شده، و پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم بدان عمل نموده؛ برايت بازگو و اعلام كردم، پس هر كس كه كلام خدا را پس از آنكه شنيد و فهميد دستخوش دگرگونى و تغيير سازد گناهش تنها بر گردن خود او است. و خداوند در آن خصم او خواهد بود. سلام و رحمت و بركات خداوند بر تو باد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 327

گفته ام گوش فرا ده و آن را بخاطر بسپار كه براى دنيا و آخرت تو خير است بشرط آنكه بر سنّت پيامبر و حقّ از دنيا روى، نه آنكه ناحقّ و با بدعت (يعنى: شرط بهرمند شدن از سخنان من رها كردن بدعت و عقيده ناحقّ است). اين مطلب را برايت بازگو مى كنم كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم در روزگارى بسر برد كه نه زمين حاصلخيزى بود و نه غذاى مطبوعى، پس وقتى دنيا رو نمايد (يعنى: رفاه و فراوانى باشد) در اين صورت شايسته ترين مردم به برخوردارى از آن نكوكارانند؛ نه تبهكاران؛ و مؤمنانند نه منافقان، و مسلمانانند نه كافران! اعتراضت چيست اى ثورى؟! كه بخدا قسم- من با همين حال كه مى بينى- از آن زمان كه به خوب و بد دنيا واقف شدم هيچ صبح و شامى بر من سپرى نشد كه مالى در ميان اموالم باشد و خدا دستور داده باشد در جايى مصرف كنم جز آنكه همان جا به مصرف رساندم.

راوى گويد: سپس گروهى زهدنما بر آن حضرت عليه السّلام وارد شدند كه همه را دعوت مى كردند تا به همان شيوه ايشان به قوت اندك و جامه پست زيست كنند.

و به امام عليه السّلام گفتند: براستى آن رفيق ما از سخن با شما واماند و دليل و حجّتى بيادش نيامد، امام عليه السّلام فرمود: دلائل خود را تماما بياوريد، گفتند: بى شكّ دلائل ما تنها از كتاب خدا (قرآن) است، فرمود: آن را بياوريد چرا كه به پيروى و عمل شايسته تر است، گفتند: خداوند تبارك و تعالى در تعريف دسته اى از اصحاب پيامبر صلّى اللَّه عليه و

اله و سلّم مى فرمايد: وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ، يعنى: «و ايشان را بر خود ترجيح مى دهد؛ هر چند كه خودشان نيازمند باشند، و آن كس كه از بخل و آز نفسش نگه داشته شود، ايشانند آن رستگاران- حشر: 9»، پس با اين كلام كردار ايشان را ستوده، و در جاى ديگر فرموده: وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً، يعنى:

«خوراك را با دوستى آن (با آنكه خود به آن مايلتر و نيازمندترند) به بينوا و يتيم و اسير مى خورانند- إنسان: 8»، پس ما به همين اندازه [از كلام الهى] بسنده مى كنيم

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 328

(يعنى: براى دليل ما همين دو آيه بس!)، در اين هنگام يكى از آن انجمن بديشان گفت: ما بياد نداريم كه شما از خوردن غذاى لذيذ چشم پوشيده باشيد و با اين حال مردم را فرمان مى دهيد تا دست از اموال خود بشويند تا شما در پرتو آن اموال بهرمند گرديد! امام عليه السّلام فرمود: سخن ياوه و بى سود را وانهيد، همگى به من بگوئيد آيا شما از ناسخ و منسوخ، و محكم و متشابه قرآن اطّلاع و دانشى داريد؛ همان دانشى كه در اثر نبود و فقدان آن افرادى از اين امّت گمراه شدند و جماعتى به هلاكت رسيدند؟! گفتند: مقدارى از آن را مى دانيم نه تمامش را، امام عليه السّلام فرمود:

گرفتارى شما از همين جا است، و همين گونه است احاديث رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم، كه ناسخ و منسوخ، و محكم و متشابه دارد و شما

از آن غافل و بى خبريد.

و امّا اينكه گفتيد خداوند در كتاب خود جماعتى را به سبب خوبى كردارشان (انفاق به ديگران) ستوده، اين در آن روزگار امرى مباح و جايز؛ و عارى از هر ممنوعيّت، و داراى پاداش و ثواب الهى مى بوده. ولى پس از آن خداوند جليل بر خلاف كردار آنها امر فرموده، و در نتيجه دستور خداوند كردار گذشته آنان را نسخ كرد. و اين دستور خداوند تبارك و تعالى تنها براى مهرورزى به مؤمنان و عدم آسيب رساندن به جان و افراد تحت تكفّل آنان بوده است، كه عبارتند از افراد ناتوان، كودكان، پيرمردان و پيرزنان، همانها كه در مقابل گرسنگى بى تابند، تا آنجا كه اگر من تنها قرص نانم را صدقه دهم آنان دچار صدمه شده و از گرسنگى مى ميرند. و بهمين خاطر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: «پنج خرما، يا پنج گرده نان يا چند دينار (سكّه طلا) يا درهم (سكّه نقره) كه آدمى بدست مى آورد و ميخواهد آنها را خرج كند، شايسته ترين افراد [بترتيب] پدر و مادرند، و گروه دوم خود و عائله اش مى باشد، و سوم خويشان و برادران (همكيشان) مؤمن او مى باشند، و چهارم بر همسايگان فقير، و پنجم در راه خدا (جهاد) خرج كند كه اجرش از همه كمتر است». و پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم به آن مرد انصارى- كه هنگام مرگ تمام دارائى خود را كه پنج يا شش برده بوده آزاد نمود در حالى كه فرزندانى كوچك داشت، فرمود: «اگر پيش از دفن مرا از كارش باخبر ساخته بوديد اجازه نميدادم او را در قبرستان مسلمانان

دفن كنيد! كودكانى خردسال را وانهاده تا از مردم گدائى كنند!». سپس امام صادق عليه السّلام افزود: پدرم به من گفت كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرموده:

« [در انفاق] از افراد تحت تكفّل خود بترتيب نزديكى آنان بتو شروع كن».

سپس فرمود: آيه اى از قرآن گوياى ردّ گفتارتان و نهى از آن مى باشد، كه

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 329

قاطعانه از سوى خداوند عزيز حكيم است فرموده: الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً، يعنى: «آنان كه چون انفاق كنند نه اسراف كنند و نه تنگ گيرند و ميان اين دو براه اعتدال باشند- فرقان: 67»، مگر نمى بينيد كه خداوند متعال عقيده شما را بباد سرزنش گرفته و عمل كنندگان به آن عقيده را «اسراف كاران» ناميده است، و در بيش از يك آيه از قرآن فرموده: إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ: «كه او اسراف كاران را دوست ندارد- انعام: 141»، در نتيجه آنان را از اسراف و نيز از خسّت و سختگيرى بازداشته است بلكه عمل را بر اساس ميانه روى قرار داده، نه اينكه تمام دارائيش را بدهد سپس دست بدعا بلند كند تا خدا روزيش دهد كه در اين صورت دعايش به اجابت نرسد، [و اين عدم اجابت] بخاطر حديثى است از پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم كه فرموده: «دعاى چند گروه از امّت من مستجاب نشود: 1- كسى كه بر پدر و مادرش نفرين كند، 2- و مردى كه بر بدهكارى نفرين كند كه مالش را خورده و او هيچ شاهدى بر آن بدهى نگرفته، 3- و نفرين شوهر بر زن با اينكه

خداوند اختيار طلاق زن را بدست او سپرده، 4- و مردى كه در خانه نشسته و بگويد: «پروردگارا! روزيم فرما»، بى آنكه در پى روزى قدمى بردارد، پس خداوند [در جواب چنين بنده اى] مى فرمايد: اى بنده من، مگر راه بدست آوردن روزى و سفر را- بكمك اعضاى سالم- برايت هموار نساختم، كه در پرتو پيروى از دستورات من در تحصيل روزى داراى عذرى باشى و بدوش خانواده ات هم نباشى، تا اگر خواهم روزيت دهم، و اگر نخواهم بر تو سخت گيرم، در اين دو حال تو در نزد من معذورى، 5- و مردى كه خداوند مال و ثروتى بسيار به او بدهد و وى همه را خرج كند، سپس رو به دعا نموده و بگويد: «پروردگار من! روزيم ده»، و خداوند در جواب فرمايد: «آيا روزى بسيار به تو ندادم، چرا در ميانه روى، و عدم اسراف- با اينكه تو را از آن منع كرده بودم- به دستورم عمل نكردى، 6- و مردى كه در قطع رحم و خويشاوندى دعا مى كند».

سپس خداوند چگونگى انفاق و خرج را به پيامبرش آموخت، [و اين از آنجا شروع شد كه] نزد رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم حدود هفتصد مثقال طلا بود و آن حضرت از نگهدارى آن كراهت داشت و شبانه همه اش را صدقه داد، و صبح فردا ديگر هيچ مالى نداشت، [از قضا] فقيرى سر رسيد و از آن جناب تقاضاى كمك مالى كرد، و پيامبر نيز چون مالى نداشت بدو چيزى نداد، و همين امر باعث شد كه مورد ملامت سائل واقع گردد، و اين سبب حزن و اندوه پيامبر شد، چرا كه او

صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم مهربان و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 330

دلسوز بود، پس خداوند به پيامبرش- با دستورى كه بدو داد- ادب آموخته و فرمود: وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً، يعنى: «و دست خويش به گردنت مبند (بخل و امساك مكن) و آن را يكسره مگشاى (هر چه دارى به گزاف و زياده روى مده) كه نكوهيده و درمانده بنشينى- إسراء: 29»، [و معنى قول خداوند اين است كه] ميفرمايد: مردم پيوسته از تو درخواست مال مى كنند و هيچ معذورت نميدارند، پس چون تمام دارائيت را عطا كردى آنگاه دچار زيان مالى گردى. پس اين بود گفتار و احاديث رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم كه مورد تاييد قرآن است، و قرآن را نيز أهلش- كه مؤمنانند- تأييد و تصديق مى كنند.

و أبو بكر در آستانه مرگش چون بدو گفتند: وصيّت كن، گفت: به خمس (يك پنجم مال) وصيّت مى كنم، و يك پنجم هم زياد است، چرا كه خداوند به يك پنجم رضا داده است، بنا بر اين به يك پنجم وصيّت نمود، با اينكه خداوند اختيار بيش از آن- يعنى يك سوم- را بدو داده بود، و اگر مى دانست يك سوم بهتر است بهمان وصيّت مى كرد.

سپس كسى را كه شما پس از او در فضل و زهد قبول داريد سلمان و أبو ذرّ- كه خدا از آن دو خشنود باشد مى باشند، امّا سلمان اين گونه بود كه هر گاه سهمش را ميگرفت خرج سالش را از آن برميداشت تا سهم سال بعدش بدو برسد، پس بدو گفتند: اى

أبا عبد اللَّه، تو با اين حال زاهدانه ات چرا اين گونه عمل مى كنى، با اينكه نميدانى كه امروز ميميرى يا فردا؟!، پاسخ او اين بود كه گفت: چرا اميدى به بقا و زندگى من نداريد بدانسان كه از فنا و مرگ من در هراسيد؟! اى بى خبران آيا از اين نكته غافليد كه نفس در صورت عدم تأمين زندگى، انسان را پريشان مى سازد، و چون تأمين شود آرام مى گيرد؟ امّا أبو ذر را شتر و گوسفندانى بود كه از شيرشان مى دوشيد و از گوشتشان بهره مى جست، و آن زمانى بود كه خانواده اش هوس خوردن گوشت مى كردند، يا بر آنان مهمانى سر مى رسيد، و يا هنگامى كه به نياز شديد همسايگان هم محلّ خود واقف مى شد- تا حدّى كه هوس و عشق به خوردن گوشت را از آنان بزدايد- از شتر و گوسفند سر بريده و ميانشان تقسيم مى كرد و سهم خود را نيز برابر يكى از ايشان برميگرفت. و از اينان زاهدتر در نزد شما چه كسانى هستند؟- با آن احاديث نبوى كه در حالشان وارد شده- [بر خلاف عقيده شما] و هرگز كار آن دو بجائى نرسيد كه تهى دست شده باشند،

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 331

چنان كه شما مردم را بدان امر مى كنيد كه مال و دارائى خود را رها سازند، و ديگران را بر خود و عيالاتشان مقدّم دارند.

اى جماعت بدانيد من از پدرم شنيدم كه از پدرانش نقل ميكرد: روزى پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: «در نزد من هيچ چيز شگفت انگيزتر از حال مؤمن نيست، كه اگر در اين سرا تمام بدنش را با قيچى قطعه

قطعه كنند به خير او است، و اگر هم تمام شرق و غرب زمين را مالك شود باز هم به خير او است».

كاش مى دانستم شرح مطالب امروزم هيچ تأثيرى در شما داشته است يا برايتان بيافزايم؟ آيا از اين مطلب غافليد كه خداوند جليل در ابتداى كار [اسلام] بر هر مرد مسلمان نبرد و جنگ با ده تن از مشركان را واجب كرده بود؛ بى آنكه حقّ فرار داشته باشد، و هر كس كه مى گريخت جايگاهش دوزخ بود، سپس خداوند عزيز و جليل به فراخور حالشان از روى رحمت و تخويف بر مؤمنان فرمان را عوض نموده و هر مرد مسلمان موظّف به نبرد با دو مشرك شد، بنا بر اين «دو مرد» ناسخ «ده مرد» شد.

و نيز بمن بگوئيد: آيا حكم قاضيان بر يكى از شما در پرداخت خرجى به همسرش- وقتى گويد: زاهدم و چيزى ندارم- از ستم و بيداد قاضى است؟ اگر بگوئيد: بيداد است، بر اهل اسلام ستم كرده ايد، و اگر گوئيد: عدل و داد است، خودتان را محكوم نموده ايد. [و در اين باره چه ميگوئيد] آنجا كه [قاضيان] وصيّت كسى كه هنگام مرگش بيش از ثلث وصيّت مى كند را ردّ مى كنند؟ بمن بگوئيد اگر تمام مردم بدانسان كه شما ميخواهيد زاهد بودند و نيازى به جنس ديگران نداشتند؛ به چه كسى كفّارات مربوط به سوگند و نذر، و زكات شتر و گاو، و غير از آن طلا و نقره، خرما و كشمش و ساير اجناسى كه مشمول پرداخت زكاتند، داده مى شد؟! اگر مطلب همان بود كه شما مى گفتيد سزاوار هيچ كس نبود كه چيزى از مال دنيا را نگه دارد، و

هر چند كه خود بدان نيازمند بود مى بايست آن را بديگران مى داد! چه بد شيوه اى را پيش گرفته ايد؛ و مردم را وادار بدان مى كنيد! [اين نيست جز] عدم آگاهى به كتاب خدا و سنّت پيامبرش، و بى خبرى از احاديثى كه قرآن تاييدش مى كند. و ردّ و عدم پذيرش آنها از سوى شما بخاطر جهل و نادانى شما، و دورى از تأمّل و دقّت نظر در مطالب شگفت انگيز قرآن از تفسير ناسخ و منسوخ (يعنى: احكام موقّت و مورد خاصّ و أحكام عمومى)، محكم و متشابه، و امر و نهى مى باشد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 332

و از سليمان نبى فرزند حضرت داود عليهما السّلام بمن بگوئيد، آنجا كه از خداوند درخواست سلطنت و قدرتى كرد كه پس از او هيچ كس در خور آن نباشد، و خداوند جليل آن را بوى عطا كرد، و آن پيامبر عليه السّلام [پيوسته] حقّ مى گفت و به حقّ عمل مى كرد، و از آن پس در هيچ جا نيافتم كه شخصيّت او مورد ملامت و عيب خداوند يا فرد مؤمنى قرار گرفته باشد، و نيز پيش از او حضرت داود عليه السّلام با آن ملك و سلطنت محكمش.

سپس يوسف پيامبر عليه السّلام آنجا كه به پادشاه مصر گفت: اجْعَلْنِي عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ، يعنى: «مرا بر خزانه هاى اين سرزمين برگمار، كه بدان نگاهبان و كاملا دانايم»، پس آن حوزه مسئوليّتى كه او برگزيد همانا گرداندن حكومت مصر و اطرافش تا يمن بود، و از آن مناطق تمام قحطى زدگان گندم را از حيطه حكومت او حمل مى كردند، و حضرت يوسف عليه السّلام نيز حقّ مى گفت و به حقّ عمل

مى كرد، بر او نيز هيچ سرزنش كننده اى نيافتم.

سپس ذو القرنين؛ او بنده اى بود كه خدا را دوست داشت و خدا هم او را دوست مى داشت، اسباب را برايش فراهم ساخته و او را به پادشاهى شرق و غرب زمين رساند، و او نيز حقّ مى گفت و بدان عمل مى كرد، سپس بر او نيز هيچ ملامتگرى نيافتم.

پس اى جماعت از رفتارى كه خداوند با مؤمنان دارد درس گيريد و ادب آموزيد و بر امر و نهى الهى اكتفا كرده و عمل كنيد، و چيزهائى را كه بر شما مشتبه است و نميدانيد از خود وانهيد، و علم را به اهلش واگذاريد تا نزد خداوند تبارك و تعالى پاداش گيريد و معذور باشيد، و در پى تحصيل دانش ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، و حلال و حرام قرآن باشيد، كه آن روش به خدا نزديكتر و از جهل دورتر است، و جهالت و نادانى را براى اهلش وانهيد، كه بى شكّ شما را اهل جهل و نادانى بسيار است ولى اهل دانش اندك و كم مى باشند، در حالى كه خداوند فرموده: وَ فَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ، يعنى: «و بالاى هر دانائى، داناترى هست- يوسف: 76».

با نور مى بيند، با استفاده از آتش ميخورد و مى آشامد، و توسّط روح جماع مى كند و تحرّك دارد، و بكمك آب، طعم چشيدنيها و مزّه ها را درمى يابد، اين بود اساس صورت آدمى. پس اگر عقل او از نور تأييد شود در اين صورت او عالم و حافظ (داراى قدرت حافظه) و زيرك و هوشمند و با فهم مى گردد. و با اخلاص در يكتاپرستى و اعتراف به بندگى در خواهد يافت كه در چه موقعيّتى است؟ و از كجا به او مى رسد، و براى چه او اينجا است؟ و به كجا مى رود؟! و خون گاهى بصورت گرم در بدن روان است و گاه سرد، پس زمانى كه گرم باشد، آدمى طغيان و سركشى كند، و سرمست گردد، و دل خوش نمايد، و مرتكب قتل شود، و دزدى كند، شادى نمايد و خوش بين شود، و به هرزگى و زنا در افتد و فخر فروشى نمايد. و چون خون آدمى سرد باشد، اندوهگين و محزون شود، افتاده و افسرده گردد، و فراموش كند، پس اين مجموع عوارضى است كه تمام امراض از آنها مى باشد و ابتداى آن جز با انجام خطائى نخواهد بود [براى مثال] خوردن يا نوشيدن در ساعتى انجام شود كه آن ساعت مناسب آن خوراك و نوشيدنى نيست، كه مايه خطا و موجب درد و مرضى از انواع امراض گردد.

سپس آن حضرت عليه السّلام پس از آن با كلامى ديگر فرمود: همانا آدمى اين گونه است كه با استفاده از آتش ميخورد، مى آشامد و كار مى كند، و توسّط باد مى شنود و مى بويد. و با استفاده از آب طعم هر خوراك و نوشيدنى را مى چشد.

و با روح؛ جنب و جوش و حركت مى كند، پس اگر حرارت در معده اش نبود، عمل هضم موادّ خوراكى و نوشيدنى در بدن انجام نميشد، و اگر باد نبود حرارت معده شعله ور نميشد، و هيچ مدفوعى از شكم خارج نميگشت. و چنانچه روح نبود انسان هيچ جنب و جوشى نداشت، و اگر خنكى آب [در معده] نبود، حرارت معده آن را سوزانده بود، و در صورت فقدان نور قادر نبود ببيند و بينديشد، سرشت آدمى از گل است، و استخوان در بدنش همچون درخت در زمين، و مويش مانند گياهان، و أعصاب و پى او مانند پوست بر درخت، و خونش مانند آب در زمين است، همان گونه كه زمين بدون آب نپايد بدن آدمى نيز بدون خون نپايد. و مغز از كف و چربى خون است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 334

و آدمى بدينسان آفريده شده براى دنيا و آخرت، پس هر گاه خداوند ميان آن دو را جمع كند زندگى او در زمين شود، زيرا او از جايگاهى آسمانى بزمين نازل شده، پس وقتى خدا ميان آن دو (بدن و روح) جدائى اندازد و اين بدن بميرد، روح به آسمان باز گردد، بنا بر اين زندگى بر روى زمين، و مرگ در آسمان است، و اين بدان جهت است كه ميان روح و بدن جدائى افتاده است. پس روح و نور به عالم ارواح گرايد و جسم بماند، چرا كه از موادّ دنيائى است. و علّت از هم پاشيدگى و فساد جسم جز اين نيست كه باد رطوبت را مى برد در نتيجه گل خشك شده و خاك گردد و بپوسد، و هر كدام

به مادّه يا عنصر نخست پيش از تركيب باز گردد.

و جان با نفس كشيدن بحركت افتد، و حركت دم زدن از باد است، پس آنچه از نفس مؤمن است نورى است مورد تأييد عقل، و آنچه از نفس كافر است آتشى است مورد تأييد شيطنت و حيله گرى، اين از سرشت آتشين خود باشد، و آن هم از سرشت نورانى خود، و مرگ از جانب خداوند براى فرد مؤمن رحمت است، و براى كافر عذاب و شكنجه.

و خداوند داراى دو نوع كيفر است، يكى از طريق روحى و ديگرى سلطه بعضى از مردمان بر بعضى ديگر، كيفر روحى [گناهان] بيمارى و فقر است، و كيفر سلطه گرى كه همان عذاب است، و بر پايه فرمايش خداوند عزيز و جليل كه فرموده: وَ كَذلِكَ نُوَلِّي بَعْضَ الظَّالِمِينَ بَعْضاً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ، يعنى: «و بدين گونه ستمكاران را به سزاى آنچه مى كردند بر يك ديگر مى گماريم- انعام: 129»، مراد گناهانى بود كه مى كردند، و هر گناهى كه از روح است كيفرش به بيمارى و فقر باشد، و آنچه از سلطه گرى است عذاب و عقوبت باشد، و تمام اينها كيفر و عذاب فرد مؤمن در سراى دنيا است. و امّا كيفر فرد كافر در دنيا عذاب است و سخت تر از آن را در آخرت بيند. و اين جز به سبب گناه نيست، و ريشه گناه از شهوت است و آن از جانب فرد مؤمن از طريق خطا و فراموشى است، يا از اجبار و بى طاقتى. و گناه از سوى كافر (منحرف از صراط حقّ) عمد است و انكار، و تجاوز است و حسد، و اين همان فرمايش خداوند عزيز و

جليل است كه فرموده: كُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ، يعنى: « [بسيارى از اهل كتاب با اينكه حقّ براى آنان روشن و هويدا شده] از روى حسدى كه در دلشان هست [دوست دارند كه شما را پس از ايمان آوردنتان] به كفر بازگردانند- بقره: 109».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 335

كه نفهميد در امان نماند، و هر كس كه در امان نماند شريف نگشت، و آن كس كه شريف نشد خرد و درهم شكسته گردد، و در نتيجه بيش از همه ملامت شود، و يك چنين شخصى بيش از ديگران سزاوار ندامت و پشيمانى است. اگر ميتوانى مشهور نشوى همان كن. هيچ عيبى بر تو نيست كه مردم ثنايت نگويند، و چنانچه در نزد خدا پسنديده بودى ديگر باكى نيست كه نزد مردم نكوهيده و مذموم باشى. براستى امير مؤمنان عليه السّلام مى فرمود: «زندگى جز براى اين دو شخص، عارى از خير است:

1- كسى كه هر روز بر احسان و نيكوكارى بيفزايد، 2- كسى كه با توبه جبران گناهش را بكند». اگر ميتوانى از منزلت خارج نشوى [و كسب روزى همان جا كنى] همان كن. و در صورت بيرون شدن از خانه ات بر تو باد كه غيبت نكنى، دروغ نگوئى، و حسادت نكنى، و ريا ننمائى، ظاهر سازى نكنى، و از چاپلوسى خوددارى كنى. عبادتگاه فرد مسلمان خانه او است كه در آن جان و چشم و زبان و دامنش را حبس و زندانى مى كند، و براستى كسى كه نعمت خداوند را با قلبش بشناسد پيش از آنكه سپاس آن نعمت را بر زبان براند از جانب خداوند مستوجب مزيد نعمت

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 336

گردد.

سپس فرمود: چه بسا كسى كه به نعمت خداداد مغرور است و چه بسيار افرادى كه از پرده پوشى خداوند غافلگير گشتند، و بخاطر تعريف و تمجيدى كه در باره ايشان گويند فريب خورند. براستى من براى هر فرد از اين امّت كه حقّ ما را بشناسد اميد نجات

و رستگارى دارم جز براى سه گروه: 1- كارگزار حاكمى بيدادگر، 2- فرد هواپرست، 3- و فاسق گستاخ و بى پروا. دوستى برتر از بيم و هراس است. بخدا قسم هر كس بدنيا رو كند و جز ما را دوست بدارد خدا را دوست نداشته است و هر كس كه حقّ ما را شناخت و ما را دوست داشت بتحقيق به خداوند مهر ورزيده و او را دوست داشته است. هميشه و پيوسته پيرو باش نه رئيس.

رسول خدا صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم فرمود: «كسى كه بيم دارد زبانش در بند است».

ترجمه جعفرى، ص: 337

9- جايگاه ايمان در دل است، و يقين الهاماتى است.

10- ميل بسراى دنيا اندوه و غم ببار آرد، و زهد و بيرغبتى بدان آسايش دل و جسم.

11- راحتى زندگى به برخوردارى از محلّ زندگى هر چند به اجاره، و بدست آوردن لقمه نانى است.

12- آن حضرت عليه السّلام به دو مرد كه در نزد او مشغول دعوا بودند فرمود:

هر كس كه پيروزى را با ستم بچنگ آرد ظفر نيافته، و كسى كه رفتارش با مردم بد است نبايد از زشتى رفتار ديگران با او دلخور گردد.

13- پيوند و ارتباط ميان برادران همكيش در وطن ديد و بازديد است و در سفر نامه نگارى.

14- فرد مؤمن جز با رعايت سه خصلت كارش نيكو نگردد: 1- فهم و درك در دين، 2- نيكو حساب گرى در امر معاش، 3- و شكيبائى نمودن در برابر مشكلات.

15- فرد مؤمن نه فرجش بر او چيره گردد، و نه شكمش رسوايش سازد.

16- رفاقت بيست ساله در حكم خويشاوندى است.

17- نيكوكارى تنها در باره خانواده دار و دين دار نيكو است «1» و چقدر شكر گويان احسان اندكند! 18- «امر به معروف» و «نهى از منكر» با مؤمنى است كه پند گيرد، يا نادانى «2» كه بياموزد، ولى با كسى كه تازيانه و شمشير بدست دارد نه.

19- تنها كسى از عهده «امر به معروف» و «نهى از منكر» برمى آيد كه داراى سه خوى و خصلت باشد: 1- بدان چه سفارش مى كند؛ و از آنچه باز مى دارد آگاه باشد، 2- در امر و نهى خود؛ دادگر باشد، 3- و در هيچ يك از آن دو جانب رفق و مدارا را از دست ندهد.

20-

كسى كه در برابر حاكمى بيدادگر ايستد و متعرّض او شود اگر از جانبش رنج و بلائى ديد نه اجرى داده شود؛ و نه صبر بر آن روزيش گردد.

______________________________

(1) توضيح اين مطلب ذيل فراز 191 از سخنان كوتاه پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم گذشت.

(2) مراد از نادان كسى است كه كار ناپسند و زشت را از سر جهل انجام مى دهد، و چون بدو تذكّر دهند هيچ امتناع و مخالفتى از آموختن نمى ورزد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 338

21- براستى خداوند بر مردمى نعمتها و بخششهاى بسيارى ارزانى داشت، ولى چون شكر او نكردند پس همه تبديل به بلا شد، و مردمى را مبتلا به مشكلات كرد و چون شكيبائى كردند همان مشكلات بر ايشان نعمت شد.

22- مصلحت زندگى و معاشرت اجتماعى به پيمانه اى پر ماند كه دو سوم آن هوش و زيركى؛ و يك سومش ناديده گرفتن و تجاهل است.

23- چه زشت است انتقامجوئى از بينوايان! 24- از آن حضرت عليه السّلام پرسيدند: جوانمردى و مردانگى چيست؟ فرمود: اين است كه خدا تو را نه در جايى كه نهى فرموده ببيند، و نه آنجا كه سفارش كرده گم كند.

25- سپاس آن كس كه نعمتت داده بگذار، و بر كسى كه شكرت گفت نعمت بخش، كه نعمتها با شكرگزارى مستدام شود، و با كفران و ناسپاسى زوال پذيرد، و حقّ شناسى و سپاسگزارى؛ نعمت را افزون كند، و ايمنى و پناه از فقر باشد.

26- از دست دادن حاجت و نياز، از تقاضاى به نااهل خوش تر است، و دشوارتر از گرفتارى؛ بدخوئى ناشى از آن گرفتارى است.

27- مردى از آن حضرت درخواست كلامى كوتاه نمود

كه حاوى خير دنيا و آخرت باشد، فرمود: دروغ مگو.

28- پرسيدند: بلاغت چيست؟ فرمود: هر كس كه به چيزى معرفت يافت در آن كم سخن شود، و وجه تسميه «بليغ» نيز بدين خاطر است كه با كمترين تلاش به خواسته اش ميرسد.

29- بدهكارى؛ اندوه شب است و خوارى روز.

30- چون كار دنيايت را نيكو و مرتّب و روبراه ديدى به دين و آئين خود بدگمان شو.

31- با پدران خود خوشرفتارى كنيد تا مشمول خوشرفتارى فرزند خود گرديد، و نسبت به زنان مردم رعايت عفّت و پاكدامنى بنمائيد تا زنانتان عفيف و پاكدامن گردند.

32- هر كس به خيانتكار امانت بسپارد از ضمانت و تعهّد خداوند محروم بماند.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 339

33- آن حضرت عليه السّلام به حمران بن أعين «1» فرمود: اى حمران، به هنگام قدرت و به وقت توانائى توجّه خود را به زير دست مبذول دار نه به ما فوق، كه اين رفتار تو را به نصيب الهى قانع تر؛ و به استحقاق مزيد نعمت خدا سزاوارتر مى سازد، و اين را بدان كه عمل اندك پيوسته و مدام در پيشگاه خدا بهتر از كردار بسيار بى يقين است. و بدان كه هيچ پارسائى و تقوائى سودمندتر از دورى از حرام و خوددارى از آزار رساندن به مؤمنان و غيبتشان نيست. و نه هيچ خوشى و عيشى گواراتر از خوشخوئى، و نه هيچ ثروتى پرسودتر از قناعت نمودن به قوت لا يموت، و نه هيچ جهلى زيانبارتر از خودپسندى نيست.

34- حياء دو گونه است: يكى از سر ضعف و سستى، و ديگرى برخاسته از قدرت و اسلام و ايمان است.

35- زير پا گذاردن و عدم رعايت

حقوق [ديگران] خوارى و مذلّت آورد، و بى شكّ هر فردى را در [توجيه] آن وادار به دروغگوئى مى سازد.

36- هر گاه از ميان جمعى يكنفر سلام كند، يا جواب سلام دهد ديگران را كفايت مى كند.

37- سلام كردن مستحبّ است و جوابش واجب.

38- هر كس سلام نگفته لب به سخن گشايد پاسخش مگوئيد.

39- تحيّت و سلام كامل با فرد در وطن دست دادن است، و با فرد از راه رسيده و مسافر، در آغوش گرفتن و دست به گردن انداختن.

40- از سر دوستى و صداقت با يك ديگر دست دهيد، كه اين كار (مصافحه) كينه و بدانديشى را مى زدايد.

41- از خدا- هر چند اندك- پروا كن، و ميان خود و او پرده اى- هر چند نازك- باقى گذار.

42- هر كس بهنگام خشم و طمع و ترس و شهوت، خود را كنترل كند، خداوند [به تلافى اين كردار] آتش را بر بدن او حرام كند.

43- سلامتى نعمتى است ناپيدا و مخفى، كه در حضور، فراموش شده است و

______________________________

(1) او برادر زراره و از حواريّون امام باقر و امام صادق عليهما السّلام است، و حضرت صادق عليه السّلام پس از مرگ او فرمود: «بخدا قسم او بحال ايمان از دنيا رفت».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 340

در غياب بياد.

44- نعمت خدا در روز رفاه و آسايش تفضّل است، و بروزگار تنگدستى و مشكلات؛ اجتناب از گناهان.

45- چه بسيار نعمت خداداد كه براى بنده غير منتظره است، و چه آرزومندانى كه خيرشان در چيزى ديگر نهفته است، و چه بسيار افرادى كه به مرگ خود در شتابند؛ و [نسبت] به سعادت خود سست و كاهلند.

46- هر كس كه از براى هر

بلا؛ صبرى، و براى هر نعمت شكر و سپاسى، و براى روزگار تهيدستى و بينوائى؛ دارائى و توشه اى آماده نسازد عاجز و درمانده خواهد شد. هنگام گرفتارى و در داغ فرزند؛ خويشتن دار باش، زيرا جز اين نيست كه خدا عاريت و بخشش خود را بازستانده، تا ميزان شكر و صبر تو را بيازمايد.

47- هر چيزى داراى حدّ و اندازه اى است، پرسيدند: حدّ يقين چيست؟ فرمود:

اينكه از چيزى جز خدا نترسى.

48- برازنده هر مؤمن است كه داراى هشت خصلت باشد: 1- در گرفتاريهاى تكان دهنده سنگين باشد و با وقار، 2- و در بلا و گرفتارى صابر و شكيبا، 3- و بوقت رفاه و آسايش شكرگزار، 4- و به روزى خداداد قانع، 5- و به دشمنانش ستم مكند، 6- و سربار دوستان نگردد، 7- جسمش از او در رنج و زحمت، 8- ولى مردم از او در آسايشند.

49- براستى دانش، دوست مؤمن است، و بردبارى وزيرش، و صبر امير لشكرش، و نرمش برادرش، و مدارا نمودن؛ خود پدر او مى باشد.

50- أبو عبيده «1» به آن حضرت عليه السّلام گفت: بدرگاه خدا دعا كنيد تا روزى مرا بدست هيچ كس نسپارد، فرمود: خداوند جز اين را نخواسته كه روزى بندگان را بدست يك ديگر مقرّر نمايد، ولى دعايت از خدا اين باشد كه روزى را بدست

______________________________

(1) بنظر مى رسد كه او زياد بن عيسى كوفى معروف به أبو عبيده حذّاء باشد، او فردى مورد اعتماد و جليل القدر و از اصحاب امام باقر و صادق عليهما السّلام است، گويند: امام صادق عليه السّلام بر سر قبر او فرمود: «خدايا بر او جايگاهش را خنك گردان و مزارش را

نورانى كن و او را به پيامبرش ملحق ساز».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 341

بندگان نيكو و خوبش قرار دهد، كه اين از سعادت است، نه بدست بندگان بدش، كه اين بدبختى است.

51- انجام دادن كار بدون بينش و بصيرت به رهروى ماند كه در بيراهه قدم نهد، كه شتاب و عجله تنها دورش سازد.

52- در باره اين كلام خدا: اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ، «ترس از خدا را چنان كه شايسته ترس از اوست پيشه كنيد- آل عمران: 102»، گفت: يعنى اطاعت شود نه سرپيچى، ياد شود نه فراموش، شكر گردد نه كفران و ناسپاسى.

53- كسى كه به خدا معرفت يابد از او بترسد، و هر كس كه از خدا هراسان باشد دنيا را ترك گويد.

54- ترسان و خائف [حقيقى] كسى است كه ترس زبانش را بند آورده و مجال هر سخنى را از او گرفته.

55- به آن حضرت عليه السّلام عرض شد: مردمى هستند كه در عين ارتكاب گناه گويند: [برحمت خدا] اميدواريم، و پيوسته تا دم مرگ همين گونه باشند، اينان در آمال و آرزو سرگردانند، دروغ گويند! اميدوار نيستند! هر كس به چيزى اميدوار باشد آن را طلب كند، و از هر چه كه بترسد از همان بگريزد.

56- براستى ما دوستدار فرد خردمند، دانشمند، فهميده، فقيه، بردبار، نرمخو، شكيبا، راستگو، و باوفائيم. بى شكّ خدا پيامبران را به رفتارهاى شايسته [از ديگران] جدا ساخته (يعنى: وجه تمايز پيامبران از ديگر مردم به مكارم اخلاق است).

بنا بر اين هر كس كه برخوردار از آن مكارم اخلاق است، خدا را بر آن [نعمت] شكر گويد، و هر كس كه فاقد آن است با التماس و

زارى بدرگاه خدا آن را بخواهد. پرسيدند: آن چيست؟ فرمود: [مكارم اخلاق مجموعه اى است از:] پارسائى، و قناعت، و صبر، شكر، و بردبارى، و حياء، و سخاوت، و شجاعت، و غيرت، و راستگوئى، و نيكوكارى، و پرداخت امانت، و يقين، و خوشرفتارى و جوانمردى.

57- از محكمترين دستگيره هاى ايمان اين است كه دوستى و خشم، بخشش و دريغ نمودن از آن؛ همه و همه در راه خدا باشد 58- پس از مرگ هيچ عملى جز سه خصلت مرد را دنبال نمى كند (يعنى: اجر و پاداش هيچ عملى كه پس از مرگ انجام گيرد به انسان نميرسد مگر سه كار): 1-

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 342

صدقه اى كه- بتوفيق الهى- در حال حيات جارى ساخته، كه پس از مرگ نيز [تا روز قيامت] برايش جريان خواهد داشت، 2- و رفتار هدايت بخشى كه [از خود بيادگار گذاشته و] ديگران بدان عمل كنند، 3- و فرزند شايسته اى كه برايش دعا كند.

59- بتحقيق دروغ گفتن، وضوى شخص نمازگزار را مى شكند و روزه را باطل مى سازد! گفته شد: ما دروغ مى گوئيم! فرمود: منظورم دروغ بيهوده نيست، بلكه منظور دروغ بستن بر خدا و پيامبر و امامان [معصوم عليهم السّلام] است. سپس فرمود: روزه داشتن تنها به امساك از خوردن و نوشيدن نيست، براستى حضرت مريم عليه السّلام گفت: إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً، يعنى: «من راى خداى رحمان روزه اى نذر كرده ام- مريم: 26» يعنى: سكوتى را، بنا بر اين زبانتان را نگه داريد، و ديدگانتان را فرو داريد، با هم ستيز مكنيد و حسادت مورزيد، زيرا حسد چنان ايمان را ميخورد كه آتش هيزم را.

60- هر كس چيزى را كه در

علم الهى نيست به خدا نسبت دهد عرش او بلرزه درآيد. (مراد دروغ بستن به خدا مى باشد) 61- براستى خدا داند كه گناه براى مؤمن بهتر از خودپسندى است، و اگر چنين نبود هرگز مؤمنى را گرفتار گناه نمى ساخت.

62- فرد بداخلاق جان خود را معذّب ساخته.

63- احسان و نيكى چون نام خود [نيكو] است، و هيچ چيز جز اجر و پاداش احسان برتر از احسان نيست، و احسان و نيكى هديه اى است الهى به بنده.

اين طور نيست كه هر كس بخواهد به مردم احسان كند بتواند، و نه هر كس كه مايل به احسان شد توان آن يابد و قادر شود، و نه هر توانائى موفّق شود، پس چون خداوند بر بنده اى منّت نهد، ميل به احسان و توان و توفيق بدان را برايش فراهم سازد، در اين موقع است كه سعادت و كرامت، هم براى طالب (خواهنده احسان) و هم براى مطلوب (نيكوكار) به كمال رسد.

64- هيچ چيز مانند سپاسگزارى برخاسته و محبوب انسان نيفزايد، و هيچ چيز همچون صبر و پايدارى از مصيبت نكاهد.

65- شيطان سپاه و لشكرى قويتر از زن و خشم ندارد.

66- سراى دنيا زندان مؤمن است، و صبر و تحمّل قلعه و دژ او، و بهشت

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 343

منزلش. و دنيا براى كافر بهشت است و قبر زندانش، و دوزخ اقامتگاه او.

67- و خداوند هيچ يقين بى شكّ و ترديدى شبيه تر به ترديد بى يقينى همچون مرگ نيافريد.

68- هر گاه بنده اى را ديديد كه بى توجّه به گناه خود پى جوى گناه مردم است، بدانيد كه او فريب [شيطان] خورده است.

69- خورنده شكرگزار پاداشى همچون ثواب فرد روزه دار اجر طلب دارد،

و تندرست سپاسگزار پاداش و اجرش مانند ثواب گرفتار صابر است.

70- كسى را كه فاقد علم است سزا نيست كه سعادتمند شمرده شود و نه آن كس كه عارى از مهر است ستوده، و نه آن كس كه صبر ندارد كامل. و براى كسى كه از ملامت علما پروا ندارد اميدى به خير دنيا و آخرت نيست. و راستگوئى، شايسته فرد عاقل است، تا به گفتارش اعتماد شود، و سزاوار است كه حقّ شناس باشد تا در خور فزونى گردد.

71- تو را نشايد كه خائن بخيانت آزموده شده را امين شمارى، و نه آن كس را كه امين شمردى متّهم سازى.

72- پرسيدند: گرامى ترين افراد نزد خدا كيست؟ فرمود: آن كس كه بيش از همه ذكر خدا گويد و به طاعت خداوند عمل كند. [راوى گويد:] گفتم: مبغوضتر از همه نزد خدا كيست؟ فرمود: آن كس كه خدا را متّهم مى سازد! گفتم: مگر كسى هم خدا را متّهم مى كند؟! فرمود: آرى، كسى كه با استخاره از خدا طلب خير كند و چون خيرش (يعنى: خيرى كه مشيّت حقّ است) مورد پسند او واقع نشد عصبانى گردد، اين رفتار متّهم ساختن خدا است. گفتم: ديگر چه كسى؟! فرمود: آن كس كه از خدا شكوه كند، گفتم: مگر كسى هم از خدا شكوه مى كند؟! فرمود: آرى؛ آن كس كه هنگام گرفتارى بيش از مصيبت وارده شكوه كند، گفتم: ديگر چه كسى؟ فرمود: كسى كه چون عطا شود سپاسگزارى نكند، و در گرفتاريها صبر پيشه نسازد، گفتم: نزد خدا گرامى تر از همه كيست؟ فرمود:

آن كس كه چون عطا شود شكرگزار باشد، و به روز گرفتارى صابر.

73- نه فرد زودرنج دوست

يابد و نه فرد حسود توانگرى. دقّت بسيار و ممارست در حكمت و دانش و خرد، عقل را بارور سازد.

74- خوف الهى كفايت از علم و آگاهى مى كند، و غفلت و بى خبرى از جهل و نادانى. (يعنى: آگاهى و هشيارى همان خوف از خدا است، و جهل همان

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 344

غفلت و بى خبرى) 75- برترين عبادت معرفت به صفات حقّ و فروتنى در برابر او است.

76- يك عالم بهتر از هزار عابد، هزار زاهد، و هزار تلاشگر [در عبادت] است.

77- براستى هر چيزى را زكاتى است، و زكات علم؛ آموزش به اهل آن است.

78- قاضيان بر چهار دسته اند، سه دسته آنان در دوزخند و يك دسته ايشان در بهشت: اوّل مردى كه حكم به ستم و ناروا مى كند و خود هم مى داند كه چه كرده، پس او اهل دوزخ است، دوم مردى كه حكم به ناروا مى كند، و نمى فهمد كه حكمش نادرست است، او نيز اهل آتش است، و سوم مردى كه حكم به حقّ و راستى مى كند ولى خود نمى داند كه چه كرده است، او نيز اهل دوزخ است، و امّا چهارم: آن كس كه حكم به حقّ مى كند و خود نيز حقّ و باطل را مى شناسد، اين مرد اهل بهشت خواهد بود.

79- پرسيدند: صفت عدالت و داد را در مرد بيان فرمائيد؟ فرمود: هر گاه ديده اش از نامحرمان فرو داشت، و زبان از گناهان ببست، و دست از ستمكارى كشيد.

80- هر چه را كه خداوند بر بندگان مخفى داشت تا زمانى كه از آن باخبرشان نسازد [تكليفش] از ايشان ساقط است.

81- آن حضرت عليه السّلام به داود رقى «1» فرمود:

اگر دست خود را تا آرنج داخل دهان اژدها كنى براى تو بهتر از درخواست از فرد نوكيسه است.

82- برآورده شدن حاجات بدست خدا است، و لوازم آن- پس از خداوند- بندگانند كه بدستشان جارى گردد. پس هر حاجت كه از شما برآورده شد همراه با تشكّر از خدا بپذيريد، و هر كدام كه برآورده نشد توأم با خشنودى و تسليم و صبر آن را قبول كنيد، چه بسا خير شما همان باشد، زيرا خدا صلاح كارتان را مى داند و شما از آن بى خبريد.

______________________________

(1) او داود بن كثير رقّى كوفى است، از اصحاب امام صادق و كاظم عليهما السّلام بوده، و تا زمان حضرت را درك نموده، گويند: حضرت صادق عليه السّلام در باره اش فرموده: «جايگاه داود رقّى نزد من همچون مقداد است نزد پيامبر صلّى اللَّه عليه و اله و سلّم».

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 345

83- تقاضاى انسان براى يك ديگر نوعى گرفتارى است، كه اگر برآورده شود آن ديگر را دعا كند، و اگر برآورده نشود اين را بد گويد. (يعنى: در هر صورت شخصى كه واسطه خير است دعا نشود) 84- براستى كه خدا هر خير و صلاحى را در رفق و مدارا نهاده است.

85- زنهار! بپرهيز از دوستى با فرومايگان، كه سرانجام خوبى ندارد.

86- آدمى در اثر بيتابى در برابر ذلّتى كوچك به ذلّتى بزرگتر كشانده شود.

87- سودمندترين چيزها براى آدمى توجّه به عيوب خود پيش از پرداختن به عيوب مردم است، و سخت ترين چيز پنهان نمودن فقر و تهيدستى است. و اندرز به كسى كه نمى پذيرد، و همسايگى با حريص ناچيزترين چيز مى باشد. و بهترين رفاه و آسايش نااميدى

از مردم است. نه بى حوصله باش و نه تندخو، نفس خود را در برابر مخالفى كه از تو برتر و بالاتر است رام و مطيع ساز، چرا كه تو به برترى و فضيلت او اعتراف كردى كه مخالفتش نكنى. زيرا هر كس كه براى ديگران قائل به فضلى نباشد او خودبين و خودپسند است، و بدان؛ كسى كه براى خدا فروتنى و تواضع نكند فاقد عزّت و سربلندى است.

88- انگشترى بدست كردن؛ بى شكّ از سنّت است.

89- نزد من آن برادرم از همه محبوبتر است كه عيبهايم را بمن گوشزد كند.

90- دوستى جز با رعايت شرايطش دوستى نيست، پس هر كس كه آن شرايط يا قسمتى از آن را داشت [او دوست است] و گر نه او را دوست مخوان: 1- نخستين شرطش آن است كه ظاهر و باطنش برايت يكسان باشد، 2- زيبائى و زشتى تو را زيبائى و زشتى خود بيند، 3- نه مقام و نه ثروت حالش را با تو تغيير ندهد، 4- از فراهم كردن هيچ چيز برايت دريغ نكند، 5- و آخرين شرط- كه جامع تمام خصلتها است-؛ بروزگار سختى و مشكلات تنهايت نگذارد.

91- رفق و مداراى با مردم يك سوم عقل است.

92- خنده فرد مؤمن تبسّم (آهسته خنديدن) است.

93- براى من تفاوتى نميكند كه به خائن امانت سپارم يا به ضايع كننده.

(يعنى نتيجه امانت سپردن به خائن و ضايع كننده يكى است) 94- آن حضرت عليه السّلام به مفضّل «1» فرمود: تو را به شش خصلت سفارش

______________________________

(1) ظاهرا او مفضّل بن عمر جعفى است كه از اصحاب امام صادق و كاظم عليهما السّلام ميباشد.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 346

مى كنم تا به

شيعيانم برسانى، گفتم: آقاى من! آنها كدام است؟ فرمود: 1- بازگرداندن امانت به صاحبش، 2- آنچه براى خود مى پسندى براى برادرت نيز بپسند، 3- اين را بدان كه هر كارى را پايانى است بنا بر اين از عاقبت آن هشيار باش، 4- تمام امور را حوادثى است ناگهانى پس مواظب باش، 5- از صعود به كوهى هموار و صاف كه بازگشتى ناهموار و مخوف دارد بپرهيز، 6- هرگز به برادرت وعده اى مده كه قادر به وفايش نيستى.

95- خداوند در سه چيز به هيچ كس اجازه بركنارى نداده: 1- نيكى نمودن به پدر و مادر؛ چه خوب باشند و چه بد، 2- وفا نمودن به عهد؛ چه براى نيكوكار و چه براى تبهكار، 3- پس دادن امانت به صاحبش چه خوب باشد و چه بد.

96- من به حال سه نفر رحم مى كنم، زيرا مستحقّ رحمند: 1- صاحب عزّتى كه ذليل و خوار گشته، 2- و توانگرى كه بينوا گشته، 3- و دانشمندى كه از خاندان خود و نابخردان اهانت مى بيند و اسير دست جاهلان است «1».

97- هر كس كه دل به دنيا بست در سه زيان آن گير افتد: 1- حزن و اندوهى پيوسته و هميشگى و پايان ناپذير، 2- آرزوئى دست نيافتنى، 3- و اميدى فراهم ناشدنى.

98- [سرشت] فرد مؤمن نه بر دروغ آفريده شده و نه بر خيانت و دغلى. دو خصلت است كه هيچ گاه در فرد منافق گرد نيايد: 1- سيماى آراسته، 2- و فهم و درك سنّت.

99- مردمان همچون دندانه هاى شانه برابرند. و آدمى همراه برادرش بسيار مى شود. در رفاقت كسى كه آنچه براى خود مى خواهد براى تو نخواهد خيرى نيست.

______________________________

(1)

مولانا گويد:

گفت پيغمبر كه بر اين سه گروه* رحم آريد ار ز سنگيد ار ز كوه:

آنكه او بعد از عزيزى خوار شد* و آنكه بد با مال بى أموال شد و آن سوم آن عالمى كاندر جهان* مبتلا گشته ميان ابلهان زانكه از عزّت به خوارى آمدن* همچون قطع عضو باشد از بدن

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 347

100- فقه (دريافت و فهم دين) زيور ايمان است، و حلم؛ زيور فقه، و زيور حلم؛ مدارا، و زيور مدارا، نرمى، و زيور نرمش؛ سهل و آسان گرفتن.

101- هر كدام از برادرانت كه سه بار بر تو خشم گرفت و هيچ سخن بدى به تو نگفت [بواسطه اين خصلت] او را براى خود نگهدار.

102- روزگارى بر مردمان آيد كه در آن هيچ چيزى كمياب تر از برادرى خوش مشرب، و درآمدى حلال نيست.

103- هر كس كه شخصيت خود را در معرض تهمت قرار دهد نمى بايست بدگمان بخود را سرزنش كند. و هر كس كه سرّ خويش پنهان داشت پيوسته اختيارش بدست خود او است. و نقل هر سخنى كه از دو فرد تجاوز كرد افشا و پخش گردد. در كار برادرت بهترين برداشت را برگزين. مبادا با داشتن توجيهى خوب؛ سخن برادرت را به بدى تفسير كنى! بر تو باد به انتخاب برادران مخلص؛ زيرا آنان در روز رفاه اندوخته تواند و در بلا و گرفتارى سپر. در گفتار خود با آنان كه خدا ترسند مشورت كن. و برادرانت را باندازه تقوايشان دوست بدار. زنهار! بپرهيز از زنان شرور، و از خوبانشان نيز برحذر باش! و اگر شما را بكار خوبى امر كردند فرمان مبريد تا در [امر نمودن]

به كار زشت و ناهنجار به شما طمع نكنند.

104- فرد منافق چون سخنى از خدا و رسول نقل كند دروغ بافد، و هر گاه بخدا و پيامبر وعده اى دهد تخلّف كند، و چون دارا شود در ثروتش به خدا و پيامبر خيانت ورزد. و اين همان فرمايش خداى عزيز و جليل است كه ميفرمايد:

فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِي قُلُوبِهِمْ إِلى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللَّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما كانُوا يَكْذِبُونَ، يعنى: «پس در دلهاى آنان تا روزى كه بديدار او رسند (مرگ يا قيامت) دوروئى از پى درآورد، از آن رو كه با خداى در آنچه پيمان بسته بودند خلاف كردند، و نيز بدان سبب كه دروغ مى گفتند- توبه: 77»، و نيز اين فرمايش الهى كه: وَ إِنْ يُرِيدُوا خِيانَتَكَ فَقَدْ خانُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ فَأَمْكَنَ مِنْهُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ، يعنى: «و اگر قصد خيانت بتو را دارند همانا پيش از اين بخدا خيانت كردند، پس اينك [تو را] بر آنان توانائى و دستيابى داد، و خداوند دانا و حكيم است- انفال: 71».

105- در رسوائى آدمى همين بس كه لباس شهرت بر تن كند، يا بر چارپائى مشهور سوار شود، [راوى گويد:] گفتم: چارپاى مشهور كدام است؟ فرمود:

ابلق (يعنى: اسب يا هر مركبى كه دو رنگ دارد، يكى سفيد و ديگر هر رنگ كه باشد)

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 348

106- هيچ كدام از شما به حقيقت ايمان دست نيابد مگر آن گونه گردد كه براى رضاى خدا دورترين افراد بخود را دوست بدارد، و نزديكترينشان را براى رضاى خدا؛ دشمن بدارد.

107- هر كس كه خداوند او را نعمتى ارزانى داشت و او معرفت قلبى

يافت كه مورد انعام خدا واقع شده است، و دريافت كه انعام كننده بر او خدا است، پاس شكرش را بجا آورده؛ هر چند لب به شكر نگشايد، و هر كس كه دريافت كه مجازات كننده خدا است، پس استغفار نموده هر چند بدان زبان نگشوده باشد، و [آن حضرت عليه السّلام] اين آيه را تلاوت كرد: إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ، يعنى: «اگر آنچه در دل داريد آشكار يا پنهان كنيد خدا شما را بدان حسابرسى مى كند، پس هر كه را شايسته بيند بيامرزد، و هر كه را سزاوار عقوبت يابد عذاب كند، و خدا بر هر چيزى تواناست- بقره: 284».

108- زنهار! بپرهيز از دو خصلت هلاك كننده: اينكه به مردم توسّط رأى و نظر شخصى فتوا دهى، و ديگر اينكه كوركورانه از دين و آئينى پيروى كنى.

109- آن حضرت عليه السّلام به أبو بصير فرمود: اى أبو محمّد در دين و عقيده مردم كاوش مكن كه بى دوست بمانى.

110- گذشت نيكو اين است كه بر گناه، مجازات مكنى، و شكيبائى و صبر نيكو، آن صبرى است كه عارى از شكايت است.

111- در هر كس كه چهار صفت باشد مؤمن است، هر چند كه از سر تا پايش گناه باشد: 1- راستى، 2- حيا و شرم، 3- خوش اخلاقى، 4- حقّ شناسى.

112- به مقام اهل ايمان دست نيابى تا ترسان و اميدوار شوى، و به مقام خوف و رجا نرسى تا براى آنچه ترسان و اميدوارى تلاش و كوشش نمائى.

113- ايمان تعريفى وراى ظاهرسازى و آرزو دارد، بلكه ايمان آن پاكى

در دل است، و كردار تصديقش مى كند.

114- هر گاه عمر مرد از سى سال گذشت او «ميان سال» است، و چون از چهل گذشت «پير» است.

115- مردمان در يكتاپرستى سه گروه مى باشند: 1- معتقد، 2- منكر، 3- اهل تشبيه، شخص منكر بر باطل است، و شخص معتقد بر ايمان، و اهل تشبيه بر

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 349

شر كند.

116- ايمان عبارت است از: اقرار، عمل، و نيّت و اسلام: اقرار است و عمل.

117- ميان خود و برادرت تمام حرمت را زير پا منه، و از آن قدرى باقى گذار، زيرا حرمت كه ريخت، حيا و شرم نيز برود، و ماندن حرمت مايه دوام دوستى و مودّت باشد.

118- هر كس كه برادرش را خجالت دهد از پيوند با او محروم شود، و چون او را غمين سازد حرمتش بريزد.

119- به آن حضرت عليه السّلام عرض شد: چرا به عقيق (وادى عقيق) خلوت گزيده اى (يعنى: چرا خانه نشين خانه نشين شده اى) مگر از تنهائى خشنودى؟ فرمود:

اگر تو هم طعم شيرين تنهائى را بچشى از خودت نيز گريزان شوى، سپس افزود:

كمتر نصيبى كه بنده از تنهائى مى يابد آسودگى از مدارا نمودن مردم است.

120- خداوند هيچ درى از دنيا بروى بنده نگشايد مگر اينكه دو برابر آن بر حرص و آزش بيفزايد.

121- فرد مؤمن در سراى دنيا بيگانه است و غريب، نه از خوارى آن بيتابى كند، و نه در كسب عزّتش با دنياپرستان رقابت نمايد.

122- به آن حضرت عرض شد: راه آسودگى كجاست؟ فرمود: در مخالفت هوا و هوس، گفتند: چه زمان يك بنده به راحتى و آسودگى مى رسد؟ فرمود:

بروز نخستى كه رهسپار بهشت مى شود.

123- خداوند براى منافق و تبهكار

(فاسق) هيچ گاه آراستگى ظاهر و فهم در دين و خوشرفتارى را فراهم نمى سازد.

124- مزه و طعم آب؛ زنده بودن است، و طعم نان قدرت يافتن، و ضعف و قدرت جسم بستگى به چربى دو كليه دارد، و مكان عقل و خرد مغز است، و مركز قساوت و نرمى در دل است.

125- حسادت دو گونه است: يكى گناه باشد، و ديگرى از سر غفلت و بى خبرى. و امّا آن حسدى كه غفلت آميز است، همچون سخن فرشتگان است با خدا، آنجا كه فرمود: إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ «من در زمين قرار دهنده جانشين خواهم بود! [فرشتگان] گفتند: آيا كسى را در آن قرار مى دهى كه تباهى كند و

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 350

خونها ريزد؟! با اينكه ما همگى تو را به پاكى مى ستائيم و تقديس مى كنيم- بقره:

30». منظورشان اين بود كه خليفه را از ما برگزين، و فرشتگان اين سخن را از روى حسادت به آدم؛ و بجهت گناه، و عدم پذيرش و انكار نگفتند. و نوع ديگر حسادت كه كار بنده را به كفر و شرك مى كشاند همان حسدى بود كه شيطان در ردّ فرمان خدا و سرپيچى از سجده بر آدم عليه السّلام ورزيد.

126- مردم در عقيده به موضوع «قدرت» (يعنى: جبر و اختيار) سه دسته اند:

دسته اى از ايشان فكر مى كند كه كار بدو واگذار گرديده؛ او با اين عقيده، خدا را در قدرتش سست و ناتوان قلمداد كرده، بنا بر اين محكوم به تباهى است. و شخص ديگر اعتقاد دارد كه خدا بندگان را

مجبور به ارتكاب معاصى و تكليف طاقت فرسا نموده، و با اين طرز فكر به خدا در حكم و فرمانش ستم روا داشته، او نيز محكوم به نيستى و فنا است، و ديگرى را عقيده بر اين است كه خدا بندگان را بر اساس تحمّل و طاقتشان تكليف كرده نه به امور طاقت فرسا و تحمّل ناپذير، پس هر گاه نيكو باشند سپاس خدا گزارند و چون بد شوند از خدا طلب آمرزش كنند، اين فرد؛ مسلمان رشد يافته است.

127- راه رفتن با شتاب و عجله موجب از بين بردن وقار مؤمن است، و نورش را خاموش مى كند.

128- بدرستى خداوند؛ توانگر ستمكار را دشمن دارد.

129- خشم، موجب تباهى دل حكيم است، و هر كس كه اختيار خشمش را نداشت مالك عقلش نيست.

130- فضيل بن عياض گويد: امام صادق عليه السّلام مرا فرمود: آيا ميدانى «شحيح» كيست؟ گفتم: همان بخيل است، فرمود: «شحّ» سخت تر از بخل است، فرد بخيل بدان چه دارد بخل مى ورزد، و شحيح هم بر مال خود خسّت مى ورزد و هم بر مال مردم، تا آنجا كه آرزو كند تمام اموال مردم- حلال يا حرام- از آن او باشد، نه سيرى پذيرد، و نه از روزى خداداد استفاده كند.

131- بخيل كسى است كه مالى را از راه نامشروع بدست آورد و براه باطل خرج كند.

132- آن حضرت عليه السّلام به يكى از شيعيانش فرمود: چه شده كه برادرت از تو شاكى است؟ گفت: شكايتش از من بدين خاطر است كه تمام حقّ خود را [تا ريال آخر] از او گرفتم، پس امام عليه السّلام با تندى نشست و فرمود: گويا با اين عمل

تحف

العقول / ترجمه جعفرى، ص: 351

كار بدى نكرده اى؟ آيا توجّهى به اين آيه نموده اى كه خدا از جماعتى حكايت كند كه: يَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ «از بدى حساب بيمناكند- رعد: 21»!، آيا ترسشان از اين است كه مبادا خدا به آنان جور و بيداد كند؟! نه، بلكه از اين در هراسند كه خدا تمام حقّش را مطالبه كند، و خداوند آن [حالت بيم و ترس] را «بدى حساب» ناميد، بنا بر اين هر كس [بدون هيچ گذشتى] تمام حقّش را مطالبه كند رفتار بدى كرده است.

133- حرام خوارى بسيار، روزى معيّن را نيست و نابود مى سازد.

134- بداخلاقى نكبت آور است.

135- بتحقيق ايمان يكدرجه بالاتر از اسلام است، و پرهيزگارى يكدرجه بالاتر از ايمان، و ايمان را مراتبى است. و بسا از زبان مؤمن گناهى سرزند (يعنى:

گناه كوچك يا صغيره) كه خدا براى آن تهديد به دوزخ نكرده، و خدا فرموده:

إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً، يعنى:

«اگر از گناهان بزرگى كه از آن بازتان مى دارند دورى كنيد بديها و گناهان [كوچك] شما را جبران كنيم و شما را به جايگاهى گرامى درآوريم- نساء: 31».

و فردى ديگر كه داراى فهم است و زبان فهميده ترى دارد و برخوردش با گناه بيشتر است ولى در هر حال هر دو مؤمنند. و يقين يكدرجه بالاتر از پرهيزگارى است، و هيچ چيز سخت تر يا كمياب تر از يقين ميان مردم قسمت نشده، بى شكّ برخى از مردم از برخى يقينشان محكم تر است، در حالى كه مؤمنند، و برخى از برخى بر مصيبت و فقر و بيمارى و ترس صبورترند، كه همه ريشه اش يقين است.

(يعنى: همه اينها از

يقين است) 136- براستى توانگرى و عزّت هر دو در گشت و گردشند، پس هر گاه به توكّل برخورد كنند همان جا مقيم شوند.

137- خوشرفتارى نشانه ديندارى است، و بر مقدار روزى بيفزايد.

138- خلق دو گونه است: 1- عزم و اراده، 2- و عادت و رفتار، پرسيده شد: كداميك از آن دو افضل است؟ فرمود: عزم و اراده، زيرا صاحب عادت براى يك كار ساخته شده و غير از آن را نتواند، ولى فردى كه صاحب عزم و اراده است با زحمت و رنج؛ خود را وادار بر طاعت مى سازد، بنا بر اين او افضل است.

139- راستى شتاب و سرعت پيوستن دلهاى خوبان و نيكان بهنگام ملاقات و روياروئى- هر چند عارى از هر ابراز علاقه اى با زبان باشد- همچون شتاب بهم

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 352

پيوستن آب باران به آب رودخانه ها است. و نيز دورى دلهاى بدكاران بهنگام ملاقات- هر چند مهر و محبّت را با زبان خود بيان كنند- مانند دورى حيوانات از دوستى و محبّت است، هر چند علف خوردنشان بر سر يك آخور بطول انجامد.

140- فرد باسخاوت و بخشنده آن كسى است كه مال خود را در پرداخت حقوق الهى صرف مى كند.

141- اى مؤمنان، و اى نگهداران راز، به روز غفلت فراموشكاران؛ انديشه كنيد و يادآور شويد! 142- مفضّل بن عمر گويد: از امام صادق عليه السّلام پرسيدم: حسب به چيست؟

فرمود: به ثروت و مال است، گفتم: كرم چيست؟ فرمود: پرهيزگارى و تقوا، گفتم: شرافت و بزرگوارى چيست؟ فرمود: سخاوت، خير بر تو! آيا نديدى كه حاتم طائى چگونه آقا و شريف قوم خود شد، با اينكه موقعيّت خانوادگى هم

نداشت؟! 143- مردانگى دو نوع است: يكى در وطن، و ديگرى در سفر، و امّا مردانگى در وطن به خواندن قرآن است، و رفتن به مسجد، و معاشرت با نيكوكاران، و دقّت در فهم مسائل دين، و امّا مردانگى در سفر به بخشش توشه است، و شوخى كردن؛ نه آن نوع شوخى كه خدا را به خشم مى آورد، و كم مخالفت كردن با هم سفرت، و اجتناب از نقل سرگذشت آنان هنگام جدائى.

144- بدان، كه كشنده على عليه السّلام با شمشير اگر به من امانتى بسپارد، يا از من در امرى مشورت و نظرخواهى كند، و من هم بپذيرم؛ حتما امانت را در حقّ او رعايت مى كنم.

145- سفيان گويد: از آن حضرت عليه السّلام پرسيدم: آيا جايز است كه آدمى از خود تعريف كند؟! فرمود: آرى؛ بهنگام ضرورت، آيا سخن يوسف (عليه السّلام) را نشنيدى [كه خطاب به پادشاه مصر گفت]: اجْعَلْنِي عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ «مرا بر خزانه هاى اين سرزمين برگمار كه بدان نگاهبان و كاملا دانايم- يوسف: 55»، و نيز سخن [هود] آن بنده نيكوكار را [كه گفت]: أَنَا لَكُمْ ناصِحٌ أَمِينٌ «من براى شما نيكخواه و امين هستم- اعراف: 68»؟! 146- خداوند به داود پيامبر عليه السّلام وحى كرد، اى داود، تو اراده مى كنى و من هم اراده [مى كنم]، پس اگر به همان خواست من بسنده كنى از هر چه خواهى تو را كفايت كرده و بى نياز سازم، و اگر بخواسته خود پافشارى كنى تو را در رسيدن

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 353

به خواسته ات به رنج و زحمت افكنم، و در پايان همان شود كه من خواسته ام.

147- محمّد بن

قيس گويد: از آن حضرت عليه السّلام پرسيدم: آيا ميتوانم به دو گروه در حال جنگ سلاح بفروشم؟ فرمود: آرى؛ امّا [فقط] اسلحه دفاعى همچون: زره، و جوشن، و كلاه خود، و مانند اينها.

148- چهار چيز در چهار مورد جايز نيست: [مالى كه از] 1- خيانت، 2- دستبرد به غنائم، 3- دزدى، 4- و ربا بدست آيد، 1- در راه سفر حجّ، 2- عمره، 3- در جنگ، 4- و در صدقه دادن.

149- براستى خداوند؛ نعمت دنيا را به هر دوست و دشمنى عطا كند، ولى ايمان را تنها به برگزيدگان خلقش دهد.

150- هر كس مردم را [به قصد رياست و رهبرى] بسوى خود فراخواند با اينكه در ميانشان شخصى اعلم تر از او هست؛ او بدعت گزار و گمراه است.

151- از آن حضرت عليه السّلام پرسيدند: چه چيزى در سفارشات لقمان بود؟

فرمود: مطالبى شگفت انگيز، و يكى از آنها گفتار او به فرزندش بود كه گفت:

«از خدا چنان بيمناك باش كه اگر با يك دنيا خوبى به پيشگاهش درآئى باز هم تو را عذاب كند، و نيز اميدت به خدا چنان باشد كه اگر با يك دنيا گناه به درگاهش رسى به حال تو رحم كند!، سپس امام عليه السّلام فرمود: هيچ مؤمنى نيست جز آنكه در قلبش دو نور است: نور بيم، و نور اميد، كه چون وزن شوند هيچ كدام بر ديگرى افزون نگردد.

152- أبو بصير گويد: از آن حضرت عليه السّلام پرسيدم: ايمان چيست؟ فرمود:

عدم نافرمانى و معصيت خداوند، پرسيدم: اسلام چيست؟ فرمود: [مسلمان كسى است كه] مانند ما اعمال عبادى انجام دهد، و سر حيوان حلال گوشت را ببرد.

153- هيچ كدام از شما سخنى

هدايت بخش نگويد و بدان عمل نشود جز آنكه از پاداشى همچون پاداش عمل كننده آن بهرمند گردد. و زبان به هيچ سخن ناحقّ و باطلى نگشايد و آن را بكار نگيرد جز آنكه بار گناه عمل كننده آن بر دوش او باشد.

154- از آن حضرت عليه السّلام پرسيدند: مسيحيان معتقدند كه شب ميلاد [مسيح] بيست و چهارم كانون است؟ فرمود: دروغ گويند، بلكه نيمه حزيران

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 354

است. و در نيمه آذار شب و روز برابر است. «1» 155- امام صادق عليه السّلام فرمود: حضرت إسماعيل پنج سال بزرگتر از اسحاق پيامبر بود، و «ذبيح» اسماعيل بود، آيا كلام ابراهيم پيامبر را نشنيدى كه گفت:

رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصَّالِحِينَ يعنى: «پروردگارا مرا فرزندى شايسته ببخش»؟! همانا از خدا خواست تا او را پسرى شايسته روزى كند، و در ادامه فرمايد: فَبَشَّرْناهُ بِغُلامٍ حَلِيمٍ، يعنى: «پس او را به پسرى بردبار مژده داديم- صافّات: 101» يعنى به اسماعيل، سپس فرمود: وَ بَشَّرْناهُ بِإِسْحاقَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ، يعنى: و او را به اسحاق، پيامبرى از نيكان و شايستگان، مژده داديم- صافّات: 112». پس هر كه پندارد سنّ اسحاق بزرگتر از اسماعيل بوده قرآن را تكذيب كرده است! 156- چهار چيز از خصوصيّات اخلاقى پيامبران و انبياء عليهم السّلام است:

نيكوكارى، و سخاوت، و صبر بر مصيبت، و قيام براى ادا نمودن حقّ مؤمن.

157- مبادا آن مصيبت را كه هم صبرش بتو داده شده و هم ثوابش بر تو واجب گشته، مصيبت شمارى! همانا مصيبت آنست كه صاحبش- به جهت بى صبرى در وقت نزول آن- از اجر و پاداش ناكام و بى بهره ماند.

158- بى شكّ خداوند در ميان

مخلوقاتش در زمين بندگانى دارد كه در نيازهاى دنيا و آخرت ملجأ و پناه مردمند، براستى اين افراد مؤمنانند، و به روز رستاخيز در امان. هان! بدرستى كه محبوبترين مؤمنان بخدا آنانند كه فرد مؤمن تهيدست را در امور دنيا و گذران زندگيش يارى مى كنند، و نيز آن افرادى كه يارى نمايند و سود رسانند و هر مكروه و ناپسندى را از مؤمنان بزدايند.

159- بى ترديد صله رحم (پيوند با خويشان) و نيكوكارى؛ حساب را

______________________________

(1) ابتداى سال در ماههاى رومى از فصل خزان آغاز مى شود، و ماهها به اين ترتيب قرار دارند: پائيز: ايلول، تشرين اوّل، تشرين آخر، زمستان: كانون اوّل، كانون آخر، شباط، بهار: آذار، نيسان، ايار، تابستان: حزيران، تموز، آب. و أبو نصر فارابى آنها را در دو بيت زير آورده:

دو تشرين و دو كانون و پس آنگه* شباط و آذر و نيسان ايار است حزيران و تموز و آب و ايلول* نگه دارش كه از من يادگار است

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 355

سهل و آسان كند، و از گناهان حفظ نمايد، پس با برادرانتان صله رحم؛ و به آنان احسان كنيد، هر چند با سلام و جوابى نيكو باشد.

160- سفيان ثورى گفت: بر امام صادق عليه السّلام وارد شدم و عرض كردم: مرا به مطلبى سفارش فرما كه پس از شما آن را نگاه دارم، فرمود: آيا نگه ميدارى اى سفيان؟ گفتم: آرى؛ اى زاده دخت پيامبر، فرمود: اى سفيان، فرد دروغگو مردانگى ندارد، و حسود راحتى، و پادشاه برادرى، و متكبّر دوست و رفيقى ندارد، و بداخلاق آقائى و شرف. سپس لب فرو بست، گفتم: اى زاده دخت پيامبر براى من

بيفزاى! فرمود: اى سفيان، به خدا اعتماد كن تا عارف شوى، و بدان چه روزيت ساخته خشنود باش تا توانگر و بى نياز گردى، همان طور كه با تو رفتار مى كنند با مردم رفتار كن تا ايمانت افزون گردد، و با فرد بدكار دوستى و رفاقت مكن تا از بدكاريهايش بتو بياموزد، و با خدا ترسان مشورت كن، سپس لب فرو بست.

گفتم: اى زاده دخت پيامبر براى من بيفزاى! فرمود: هر كس كه خواهان عزّتى است بى قدرت و سلطه، و لشكرى است بى ياور، و مهابتى است بى مال؛ پس بايد از ذلّت گناه و معصيت به عزّت طاعت و فرمانبردارى كوچ كند، سپس سكوت كرد. پس گفتم: اى زاده دخت پيامبر براى من بيفزاى! فرمود: اى سفيان پدرم مرا به سه چيز سفارش كرده و از سه چيز باز داشت، و امّا سفارشات پدرم اين بود: 1- اى فرزندم، هر كس با دوست بد نشيند سالم نماند، 2- و هر كس گفتارش را كنترل نكند پشيمان و نادم گردد، 3- و هر كس به مكانهاى بدنام رود متّهم گردد، گفتم: اى زاده دخت پيامبر پس آن سه چيز كه شما را از آنها نهى كرد كدام است؟

فرمود: مرا از رفاقت با كسى كه بر نعمت حسادت كند، و در گرفتارى شماتت نمايد، يا نيز از درستى با فرد سخن چين بازداشت.

161- شش چيز در هيچ مؤمنى نيست: 1- سختگيرى، 2- كم خيرى و بخل، 3- حسادت، 4- لجبازى، 5- دروغگوئى، 6- و ستمكارى.

162- فرد مؤمن ميان دو بيم است: 1- گناه گذشته اى كه نميداند خدا در باره اش چه مى كند، 2- و عمر باقيمانده كه نميداند در چه

مهلكه هائى خواهد افتاد.

پس او هيچ شبى را به صبح، و روزى را به شام نرساند جز آنكه ترسان و خائف است، و كارش را جز همين ترس و خوف اصلاح نمى كند.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 356

163- هر كس كه به قوت و روزى اندك رضا دهد [در عوض] خداوند نيز عمل اندك او را بپذيرد، و هر كس كه به اندك حلال رضا دهد و خشنود شود مخارجش سبك گشته، و كسب و درآمدش پاك، و از درماندگى و عجز و ناتوانى خارج شود.

164- سفيان ثورى گويد: بر امام صادق عليه السّلام وارد شدم و گفتم: اى زاده دخت پيامبر چگونه شب را به صبح رساندى؟ فرمود: بخدا سوگند با حال حزن و اندوه! و دلى مشغول! عرض كردم: چه چيز شما را محزون و دلتان را مشغول ساخته؟

فرمود: اى ثورى، هر كس كه دين پاك و خالص خدا در دلش جاى گيرد او را از غير باز دارد، اى ثورى، دنيا چيست؟ و به فردايش چه اميدى است؟ آيا دنيا جز لقمه اى است كه خوردى، و جامه اى كه پوشيدى، و مركبى كه سوارش شدى؟! بدرستى كه اهل ايمان نه بدنيا آرامند و نه از فرا رسيدن آخرت آسوده خاطر، دنيا سراى نيستى و فنا، و آخرت منزل و محلّ قرار است. اهل دنيا غافلند و بى خبر. تقوا پيشه گان و خداترسان كم خرج ترين اهل دنيا و پرسودترين ايشانند، اگر از ياد برى بيادت آورند وزان پس آگاهت سازند، بدين سرا چنان بار افكن كه گويا از آن در كوچى، يا آن را مالى پندار كه در خواب بدست آورده اى و چون بيدار شدى چيزى در

دست نبينى، چه بسيار حريص بر چيزى كه چون بدان رسيد بدبخت شد، و چه بسيار فرد بى اعتناى به چيزى كه چون به آن رسيد بدان خوشبخت گشت.

165- از آن حضرت عليه السّلام سؤال شد: دليل بر خداى يگانه چيست؟ فرمود:

آن نيازى كه در تمام مردم است.

166- هرگز مؤمن نشويد تا زمانى كه بلا را نعمت؛ و رفاه را مصيبت شماريد.

167- چهار هزار درهم (سكه نقره) مال است، و دوازده هزار درهم گنج و اندوخته. و از راه حلال بيست هزار درهم گرد نيايد. و آن كس كه سى هزار درهم دارد هلاك است، و هر كس كه صد هزار درهم داشته باشد از شيعيان ما بحساب نيايد.

168- از درستى يقين فرد مسلمان همين بس كه مردم را با خشم خدا خشنود نسازد، و به روزى و قوتى كه خدا داده ستايش نكند، و چون روزيش نساخت

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 357

ديگران را ملامت نكند، كه روزى او را نه حرص آزمند بسويش جلب كند، و نه بى ميلى بدخواه آن را باز گرداند، و اگر هر يك از شما از روزيش همچون مرگ بگريزيد او را پيش از مرگ دريابد، همچنان كه مرگ او را درك خواهد كرد.

169- شيعه ما كسى است كه نه صدايش از گوشش بگذرد (يعنى: آهسته صحبت مى كند و همين نشان از نرمخوئى او دارد) و دشمنيش از بدنش (يعنى: تنها تن خود را به رنج اندازد نه ديگران را)، نه آشكارا ما را تعريف كند (تا كينه مخالفين را برانگيزد) و نه با دشمن ما دوستى نمايد، و نه با دوست ما ستيزه، و نه با عيبجويان ما همنشينى.

مهزم «1» به آن حضرت عليه السّلام گفت: پس با اين شيعه نماها چه كنم؟

فرمود: آزمايش (جدا نمودن خوب از بد)، و امتحان و نزول بلا در ميان اينها (شيعه نماها) است. آرى ايشانند كه دچار قحطيهاى نابودكننده و طاعونهاى كشنده و اختلافاتى شوند كه متفرّقشان سازد، شيعه ما كسى است كه نه همچون سگ زوزه كشد، و نه چون كلاغ طمع ورزد، نه [از دشمن ما] چيزى خواهد، هر چند از گرسنگى بميرد. گفتم: اينان را كجا جويم؟! فرمود: در اطراف زمين، ايشان از زندگى آسوده و راحتى برخوردارند، و خانه بدوشند (يعنى: در يك جا سكونت ندارند) نه در حضور شناخته شوند و نه در غياب جويا گردند و نه در مريضى عيادت. و چون خواستگارى كنند جواب ردّشان دهند، شيعيان ما چون زشتى و ناپسندى بينند زبان به اعتراض گشايند، و چون فرد نادانى ايشان را [به سخنى ناروا] مخاطب سازد، سخنى مسالمت آميز [يا سلام] گويند، و چون فرد حاجتمندى از ايشان به آنان پناه برد بدو رحم كنند، شيعيان ما هنگام مرگ حزن و اندوهى ندارند. و اگر چه شهرهاشان از هم دور است ولى دلهاشان از هم جدا نيست.

170- هر كس كه خواهد خدا عمرش را دراز كند بايد كارش را درست انجام دهد، و هر كس مى خواهد بار گناهش را سبك سازد بايد پرده حيايش را درافكند.

و هر كس خواهد بلند آوازه گردد عقيده اش را مخفى نمايد.

171- سه خصلت از دشوارترين اعمال بنده بحساب آيد: 1- انصاف فرد

______________________________

(1) ظاهرا او ابن أبي بردة الأسديّ، از اصحاب امام صادق و كاظم عليهما السّلام است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 358

مؤمن از

جانب خودش، 2- و برابرى آدمى با برادرش، 3- و در هر حال بياد خدا بودن. از آن حضرت عليه السّلام پرسيده شد: در هر حال بياد خدا بودن چه معنائى دارد؟ فرمود: يعنى زمانى كه قصد انجام گناهى دارد خدا را ياد مى كند، و در نتيجه خدا ميان او و گناه جدائى مى افكند.

172- در قرآن همزه زائد است «1» 173- زنهار! بپرهيز از شوخى كه دشمنى آور است، و كينه ببار آرد. و شوخى؛ خود ناسزاى كوچك است.

174- حسن بن راشد «2» گفت: امام صادق عليه السّلام فرمود: هر گاه گرفتار مصيبتى شدى به هيچ يك از مخالفان شكوه مكن، بلكه به برادران همكيشت بگو، كه اين هرگز عارى از يكى از چهار نتيجه نيست: يا با پول، يا با اعتبار و مقام، يا با دعا و يا در پرتو مشورت مشكلت حل شود. (يعنى: يا مشكلت را با پول حل كند، يا توسّط اعتبارش تو را يارى مى دهد، يا در حقّت دعا نموده و مستجاب مى شود، و يا در پرتو مشورت با او آگاهى مى يابى) 175- مبادا دوره گرد بازار شوى. و عهده دار خريد چيزهاى جزئى نيز مشو.

كه براى فرد خانواده دار و متديّن ناپسند و زشت است كه خريد چيزهاى ناقابل را خود بعهده گيرد جز در سه چيز: خريد زمين، و برده، و شتر.

176- لب به سخن ياوه و گزاف مگشا، و بسيارى از گفتار مفيد را نيز تا جاى مناسبش را نيافتى مگو، چه بسا فرد سخنگوئى كه سخن درست مفيدى را بيجا گويد و به زحمت افتد. زنهار! مبادا با فرد بى عقل يا بردبار ستيز و مجادله كنى، كه فرد

بردبار بر تو چيره شود و بى عقل خوار و زبونت سازد. در غياب برادرت از او آن طور تعريف كن كه مايلى وقتى نبودى تو را ياد كند. كه بى شكّ اين خود كارى است، فعل و عملت همچون كسى باشد كه مى داند با احسان نمودن پاداش بيند و با ارتكاب جرم مجازات گردد.

______________________________

(1) توضيح اين مطلب بطور مبسوط در مجلّد 78 كتاب بحار الأنوار ص 264 آمده است.

(2) ظاهرا او از اصحاب امام صادق و كاظم عليهما السّلام است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 359

177- يونس «1» به امام صادق عليه السّلام گفت: بى شكّ آن دوستى و ولايتى كه نسبت به شما دارم؛ و آن مقدار كه خدا از حقّ شما مرا آگاه ساخته در نزد من محبوبتر از سرتاسر دنيا است! يونس گويد: [پس از اتمام اين كلام] در چهره آن حضرت عليه السّلام آثار خشم و غضب را يافتم، سپس فرمود: اى يونس، قياست در باره ما بيجا بود، دنيا و آنچه در آن است چيست؟ آيا غير از رفع شدّتى يا پرده حيائى است؟

و تو در پرتو محبّت ما، برخوردار از زندگى جاودانه شوى.

178- اى شيعه آل محمّد، از ما نيست كسى كه هنگام خشم خود را كنترل نكند، و با همنشين خوشرفتار نباشد، و با رفيقش مدارا نكند، و با صلحجو به مصالحه رفتار ننمايد، و با مخالفش به نيكوئى مخالفت نكند. اى شيعه آل محمّد، تا آنجا كه توان داريد از خدا پروا كنيد و بترسيد، و لا حول و لا قوّة إلّا باللَّه.

179- يكى از اصحاب امام صادق عليه السّلام بنام عبد الأعلى گويد: در شهر مدينه در محفلى

بودم كه سخن پيرامون بخشش و جود بميان آمد و سخن بسيار گفتند، يكى از آن ميان بنام أبودكين گفت: براستى جعفر، و اى كاش كه چنان نبود- و دستش را بهم بست «2»- [پس از ايّامى] امام صادق عليه السّلام به من فرمود: آيا همنشين مردم مدينه مى شوى؟ گفتم: آرى، فرمود: آنچه شنيده اى برايم نقل كن، من نيز همان ماجرا را برايش گفتم، پس فرمود: واى بر أبودكين! جز اين نيست كه او همچون پرى است كه باد بپروازش درآورد، سپس افزود: پيامبر فرمود: هر كار نيك و خوب نوعى صدقه است، و بهترين صدقه آن است كه از سر توانگرى باشد (يعنى:

بدون كاستن از حقوق خانواده) و از افراد خانواده ات آغاز كن، و دست بالا (دهنده) بهتر از دست پائين (گيرنده) است. و خداوند كسى را بر نگهدارى قوت لا يموت سرزنش نمى كند، آيا مى پنداريد كه خدا بخيل است و فكر مى كنيد كسى بخشنده تر از خدا هست؟! بى شكّ فرد بخشنده و بزرگوار كسى است كه حقوق

______________________________

(1) شايد او همان يونس بن يعقوب باشد كه از اصحاب امام صادق و امام كاظم و حضرت رضا عليهم السّلام است.

(2) شايد اشاره اش به حضرت صادق عليه السّلام بوده كه بگويد او عارى از جود و بخشش است، يا تنها عيب او همين عدم سخاوت او است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 360

الهى را در مواضع خود بپردازد. نه آن كسى كه مال را بحرام بدست آرد و بيجا مصرف كند. هان! بخدا سوگند من اميدوارم كه خدا را ملاقات كنم در حالى كه دست به مال ناروا نزده باشم، و هيچ حقّى از خدا به من

نرسيده جز آنكه آن را پرداخت كرده ام، و هيچ شبى بر من نگذشته است كه خدا را در مالم حقّى باشد كه آن را نپرداخته باشم.

180- پس از گذشت ايّام شيرخوارگى [قانون] رضاعى نيست «1» و روزه وصل (يعنى: روزه دو روز يا بيشتر بدون افطار) باطل است. و پس از رسيدن به بلوغ ديگر يتيمى در كار نيست (يعنى: دوران يتيمى با رسيدن به سنّ بلوغ سپرى شود) و سكوت روز تا شب روا نيست. پس از فتح مكّه هجرت ديگر ارزشى نخواهد داشت. و پس از آمدن به ديار اسلام باز گشت به بلاد كفر جايز نيست. و پيش از نكاح طلاق بى معنا است، و همچنين آزاد كردن بنده قبل از مالك شدن آن. و سوگند يا نذر فرزند بدون اجازه پدر «2»، و برده بى اذن صاحبش، و زن بدون اجازه شوهرش واقع نشود، و نذر در گناه منعقد نخواهد شد، و سوگند به قطع رحم باطل است.

181- هيچ كس خوشى زندگى را- هر چند اوضاع بر وفق مرادش باشد- جز از ميان كدورت و مصيبتى بدست نياورد. و هر كس كه فرصت را به اميد فردائى بهتر از دست دهد زمانه فرصت را از او بربايد، چرا كه فرصت ربودن رسم روزگار است، و از دست دادن آن؛ راه و روش ايّام مى باشد.

182- احسان؛ زكات نعمت است، و شفاعت؛ زكات مقام و اعتبار، و امراض و بيماريها، زكات جسمها، و گذشت؛ زكات پيروزى، و هر چه زكاتش پرداخت شود ايمن از هلاكت است.

183- و آن حضرت به هنگام مصيبت مى گفت: «حمد خدائى را سزاست كه مصيبت را در دينم قرار نداد، و

سپاس در خور خداوندى است كه اگر ميخواست مصيبتم بيش از اين باشد آن مى شد، و حمد و سپاس خداى را بر آنچه خواست بشود و شد».

______________________________

(1) يعنى پس از پايان مدّت شيرخوارگى كودك- كه تمام شدن دو سال است- ديگر رضاع نشر حرمت نخواهد كرد.

(2) البتّه تا وقتى كه نان خور پدر است.

تحف العقول / ترجمه جعفرى، ص: 361

184- خداوند مى فرمايد: «كسى كه شخص سرگردانى را از حيرت نجات دهد نامش را «حميد» گذاردم و در بهشت خود جايش دادم.

185- چون دنيا بمردمى رو كند خوبيهاى ديگران را نيز بر تن آنان پوشانند، و چون دنيا روى از آنان برتابد خوبيهاى خودشان هم از آنان ربوده شود.

186- دختران حسنه مى باشند و پسران نعمت، حسنه پاداش گيرد، و نعمت بازخواست گردد.

جعفرى، ص: 362

اى هشام، خداوند اينها را دليلى بر شناسائى خود قرار داده كه بى شكّ آنها را مدبّرى است، و فرموده: وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ: «و شب و روز و خورشيد و ماه را براى شما رام كرد، و ستارگان به فرمان او رام شده اند، همانا در آن نشانه هاست براى مردمى كه خرد را به كار مى بندند- نحل: 12» و فرموده: حم* وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ* إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ: «حاء، ميم* سوگند به [اين] كتاب روشن و روشن كننده* كه همانا ما آن را قرآنى به زبان تازى فرو فرستاديم، باشد كه شما به خرد دريابيد- زخرف: 1 تا 3»، و باز فرموده: وَ مِنْ آياتِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ: «و از نشانه هاى او آنست كه برق را براى بيم (تا مسافران بترسند و احتياط كنند) و اميد (تا مايه اميد كشاورزان باشد) به شما مى نمايد؛ و از آسمان آبى فرو مى فرستد تا زمين را پس از مردگى آن زنده كند؛ همانا در آن براى مردمى كه خرد را كار بندند نشانه هاست- روم: 24».

اى هشام، سپس خردمندان را اندرز داده و به آخرت تشويق نموده، و فرموده:

وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلَّا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ:

«و زندگى اين جهان بيش از سرگرمى و بازيچه نيست، و هر آينه سراى واپسين براى آنان كه پرهيزگارى كنند بهتر است، آيا خرد را كار نمى بنديد؟- أنعام: 32»،